मूर्ती मालिका - १८

उमा महेश्वर (सिद्धेश्वर मंदिर, लातुर)

लातुर शहराचे मुळ नाव रत्नपुर. येथे रत्नेश्वर महादेवाचे प्राचीन मंदिर असल्याचे सांगितले जाते. त्या मंदिरातील हे अप्रतिम उमा महेश्वर शिल्प. जे आता सिद्धेश्वर मंदिरात जरा अडगळीत पडलेले आहे. याचे पूर्ण छायाचित्र घेण्याचा प्रयत्न गिरीश कुलकर्णी व भाउसाहेब उमाटे यांनी केला. पण ते जमले नाही. हे छायाचित्र निवृत्त शिक्षक एस.के. माने यांनी पाठवले आहे.

या शिल्पात शिव सव्य ललितासनात असून (डाव्या पायाची मांडी घातलेली उजवा पाय मोकळा खाली टेकवलेला) पार्वती वाम ललितासनात (उजव्या पायाची मांडी, डावा पाय खाली सोडलेला) मांडीवर बसलेली आहे. शिवाच्या डाव्या वरच्या हातात त्रिशुळ आहे, डाव्या खालच्या हातात बीजपुरक आहे. उजवा एक हात पार्वतीच्या स्तनांना स्पर्श करत असून दूसरा हात पाठीमागे आहे. त्या हातात सर्प असावा. नीट दिसत नाही. पार्वतीचा उजवा हात शिवाच्या खांद्यावर आहे त्याची बोटं दिसतात. डाव्या हातात बीज पुरक आहे. एरव्ही जटा मुकुटात असणारा शीव येथे करंड मुकूटात आहे. कपाळावर मुकुटाची छान नक्षीदार महिरप आली आहे. पार्वतीही अशाच नक्षीदार मुकुटात दाखवली आहे. शिवाला नेहमी सर्पालंकार दाखवतात. पण इथे गळ्यात, कानात, दंडात, छातीवर सुंदर अलंकार आहेत. पायाशी नंदी आहे. या शिल्पाच्या उजव्या बाजूस गणेश आणि डाव्या बाजूस कार्तिकेय आहेत. एका फ्रेममध्ये येत नसल्याने त्यांची छायाचित्रे दिली नाहीत.

शिव पार्वतीच्या मध्ये एक हात दिसत आहे पण तो कुणाचा हे ओळखु येत नाही. पार्वतीचा तो हात असेल तर तिचा चौथा हात कुठे असेल?

ही मूर्ती फार मोठा ठेवा आहे. अभ्यासक जाणकारांनी यावर प्रकाश टाकावा. सध्या ज्या अडचणीच्या जागी आहे तिथून बाहेर काढून तिची स्थापना चांगल्या ठिकाणी करावी. जेणेकरून छायाचित्र नीट काढता येईल, अभ्यासकांचे लक्ष जाईल.

सारिपाट खेळणारे शिवपार्वती (लेणी क्र १४ वेरूळ)

शिवपार्वती सारिपाट खेळत आहेत असे मोठ्या आकारातील दोन शिल्पपट वेरूळमध्ये आहेत. सारिपाटसाठी संस्कृतमध्ये "अक्षक्रिडा" असा शब्द वापरला जातो. एका शिल्पावर पूर्वीच या सढरात लिहिले होते. अजून एक संधी मागणारा शिव असा त्या शिल्पपटाचा आशय होता. वरिल शिल्पपट अजून मनोज्ञ आणि देवतांचेपेक्षा स्वाभाविक मानवी भावनांना शिल्पांकित करतो.

खेळताना शिवाने काहीतरी लबाडी केली आहे. चिडून पार्वतीने तोंड फिरवले आहे. शिव तीचा हात धरून साॅरी म्हणतो आहे. मागे गणेश भृंगी चामरधारिणी आणि बाकी गण आहेत.

या शिल्पाचे खरे सौंदर्य खालच्या बाजूस दडलेले आहे. शिवाचा नंदी मोकळा सहज उभा आहे. त्याच्या भोवती शिवगण मस्त त्याची मजा घेत आहेत. कुणी त्याच्या गळ्यातली घंटा वाजवत आहे. कुणी शेपटीशी खेळत आहे. कुणी पाय धरला आहे. कुणी पाठीवर चढू पहात आहे. विठु माझा लेकुरवाळा तसा हा नंदी आहे. एखादा समजूतदार ड्रायव्हर असेल तर त्याच्या कारशी गल्लीतील पोरांनी खेळावं तसं हे शिल्प आहे.

देवतांचे मानवी स्वभावाप्रमाणे चित्रण हे वैशिष्ट्य इथे आढळून येते.

वेरूळला कैलास लेण्यांशिवायही खुप सुंदर शिल्पे आहेत. पर्यटक तिकडे फिरकत नाहीत. इतर लेण्यांसाठी म्हणून खास वेरूळला भेट द्या. कैलास तर जागतिक चमत्कार आहेच. पण इतरही ठिकाणं पाहिली पाहिजेत.

कोरोना आपत्तीत दीर्घ काळ बंद ठेवलेल्या वेरूळच्या लेण्या १० डिसेंबरला खुल्या करण्यात आल्या. पहिल्याच दिवशी अगदी पहाटे जावून

Akash Dhumne

आणि

Vincent Pasmo

या मित्रांनी वेरूळचा दौरा केला. लेणी खुली होईल तेंव्हा पर्यटक म्हणून पहिलं पाउल आपलं असावं असा आग्रह व्हिन्सेंट या फ्रेंच मित्राचा होता. त्याच्या औरंगाबाद प्रेमाला सलाम. हे छायाचित्र आकाशने घेतले आहे.

गुढ शिल्पे (गोकुळेश्वर, चारठाणा)

काही मंदिरांवर तंत्रमार्गी, अघोरपंथी, शाक्तपंथी अशी शिल्पे कोरलेली आढळून येतात. त्यांचा अर्थ त्या संप्रदायातील एखाद्या कृतीशी निगडीत असतो. पण सामान्य दर्शकाला मात्र कळत नाही.

हे शिल्प चारठाणा (ता. जिंतूर जि. परभणी) येथील गोकूळेश्वर मंदिराच्या मुखमंडपाच्या स्तंभावरील आहे. यात एकुण पाच मानवी आकृती दिसून येतात. पण पाय मात्र ८ आहेत. दोन्ही टोकाच्या दोन स्त्रीया आहेत. अगदी मधला पुरूष आहे. पण त्या बाजूचे दोन कोण हे चटकन कळत नाहीत. कारण त्यांचे केस स्त्रीयांसारखे मागे बांधलेले आहेत. पण छाती सपाट दाखवली असल्याने त्यांना स्त्री संबोधता येत नाही.

मधल्यांनी बाजूच्यांच्या डोक्यावर हात ठेवले आहेत. शिवाय सर्वात मधल्याचे वाटणारे दोन्ही हात बाजूच्या स्त्रीयांच्या हातात आहेत. हेच हात मधल्या पुरूषांचेही भासतात. पायासोबतच हाताचीही संख्या आठच आहे.

यातील टोकाच्या स्त्रीया स्वतंत्र आहेत. मधले तीनही एकमेकात अडकलेले आहेत. एक तर्क असा मांडता येतो. पुरूषाच्या उजव्या बाजूस त्याची शक्ती असते आणि डाव्या बाजूस पत्नी (वामांगी). बहूतेक देवतांच्या बाबत हे शिल्पांकित केलेले आढळून येते. येथे सामान्य पुरूषाच्या बाबतीतही हे सुचित केले असावे. आणि आज कार्टून काढताना जशी चलचित्र (animation) काढली जातात तसे उजवीकडचे चित्र पहिले, दूसरे चित्र दोन्ही स्त्रीयांचे हात हाती घेतलेले. आणि तिसरे मग पूर्णत: डावीकडच्या स्त्रीच्या डोक्यावर हात ठेवला असे. मधला पुरूष एकच असावा. फक्त तीन अवस्थांत दाखवला आहे. याला एक गती आहे. ही नृत्यातीलही एक गतीमान अशी मुद्रा असू शकते. कारण डाव्या बाजूच्या स्त्रीच्या हातात टिपरी सारखे काही दिसत आहे.

याचा तंत्रमार्गातही काही वेगळा अर्थ असू शकेल. केसांची आणि पायांची रचना यातून पुरूषांत स्त्रीचा अंश आहे असेही सुचवायचे असावे.

Laxmikant Sonwatkar

तूमच्या सारख्या अभ्यासकांनी यावर प्रकाश टाकावा. Dr-Arvind Sontakke हे तूम्हा अभ्यासकांना आव्हान ठरणारे विषय आहेत.

-श्रीकांत उमरीकर, औरंगाबाद, 9422878575.