मुर्ती मालिका -३

१४ हातांचा विदारण नरसिंह

नरसिंह रूपातील विविध मुर्ती प्रचलीत आहेत. त्यातील विदारण्य म्हणजेच उग्र नरसिंह मुर्तीला चार, सहा, आठ हात दाखवले जातात. पण पैठण येथील ही मुर्ती सगळ्यांत वेगळी यासाठी आहे की तिला सगळ्यात जास्त म्हणजे १४ हात दाखवले आहेत. उजव्या बाजूला खङग, अंकुश, पद्म, बाण, चक्र दिसून येतात. तर डाव्या बाजूला खेटक (ढाल), फासा, गदा, खङग, शंख दिसून येतात. दोन हात हिरण्यकश्यपुचा पाय आणि डोकं धरून ठेवत आहेत. तर दोन हात त्याचे पोट फाडत आहेत.

ज्या आसनात नरसिंह बसलेला आहे त्याला वामललितासन म्हणतात. (उजवा पाय वर घेतलेला, डावा पाय जमिनीवर)

या मुर्तीकारापुढे आवाहन होते ते १४ हातांचा तोल राखत मुर्ती प्रमाणबद्ध ठेवणे. शिवाय विविध आयुधे स्पष्टपणे शिल्पांकीत करणे. चार फुटाच्या या मुर्तीत ही किमया कलात्मक रित्या साधल्या गेली आहे. हिरण्य कश्यपुच्या हातातही शस्त्र आहेत. तोही राजा असल्याने त्याला मुकुट दाखवला आहे. नरसिंहाची आयाळही दागिन्या सारखी गळ्याभोवती शोभून दिसते आहे. कलात्मक दृष्ट्या या मुर्तीचे मोल खुप मोठे आहे.

(फोटो सौजन्य

Sudhir Mahajan

, मुर्तीची माहिती सचिन देव या अभियांत्रिकीच्या मित्राने पुरवली. या मुर्तीचे पुजारीपण त्याच्या घराण्यात आहे. डाॅ. गो.ब. देगलूरकरांनी या मुर्तीचे सविस्तर सुरेख विश्लेषण आपल्या पुस्तकात केले आहे)

हरी—हर जूळ्या मुर्ती (वडगल्ली, परभणी)

विविध मुर्तींवर लिहीतो आहे. पण माझ्या अगदी घराजवळ (नानलपेठ, परभणी) माझ्या आजोळच्या वडगल्लीत इतकी अप्रतिम शिल्पं आहेत याची जाणीवच झाली नाही. या मुर्तींजवळ आम्ही नियमित खेळलो आहोत. बहुतांश भाविक गाभार्‍यातील महादेवाच्या पिंडीला आणि हनुमानाला फुलं वहायचे. या मुर्ती बिचार्‍या एकट्याच आहेत म्हणून त्यांना मी आवर्जून फुल वहायचो. विविध तज्ज्ञांची पुस्तकं चाळताना आता लक्षात येतंय या मुर्तींचे महत्व आणि वैशिष्ट्य.

फोटोत उजव्या बाजूची मुर्ती केशव विष्णुची आहे. औंढ्याच्या अशाच मुर्तीवर याच सदरात लिहिले आहे. डावीकडची मुर्ती "केवल शिव" या नावाने ओळखली जाते. या शिवाच्या वरच्या उजव्या हातात त्रिशुळ आहे. त्याचा दंडच शिल्लक आहे. खालचा उजवा हात वरद मुद्रेत आहे. त्या हातात अक्षय माला आहे. वरच्या डाव्या हातात सर्प आहे. खालच्या डाव्या हातात बीजपुरक आहे. जास्त बीज असलेलं फळासारखं दिसणारं हे सृजनाचे प्रतिक मानलं जातं. संहारक मानल्या जाणार्‍या शिवाच्या हातात सृजनाचे प्रतिक हे वेगळेपण आहे. समभंग अवस्थेत उभ्या शिवाच्या चेहर्‍यावर शांत भाव आहेत. औंढा नागनाथ मंदिरावर अशा सहा मुर्ती बाह्य भागात कोरलेल्या आहेत. मुर्तीच्या पायाशी नंदी आहे पण त्याचे मुख तुटले आहे. माणकेश्वर मंदिरावर पण केवल शिवाचे सुरेख शिल्प आहे.

जबरेश्वर महादेव मंदिरात नंदीच्या पाठीमागे या दोन मुर्ती कोनाड्यात ठेवलेल्या आहेत. मंदिर संपूर्ण नविन झालं आहे. पूर्वी मंदिरा समोर बारव होती ती आता बुजवल्या गेली. या दोन मुर्ती मुळ मुख्य मंदिरात कुठे बसवलेल्या असतील हे आता कळत नाही पण त्यांच्या एकसारख्या शैलीमुळे अगदी आजूबाजूला असतील हे सहज लक्षात येतं. जी महादेवाची पिंड आता गाभार्‍यात आहे ती स्वयंभु असून मंदिराची दूरूस्ती ६० वर्षांपूर्वी झाली तेंव्हा पिंड काढताच आली नाही. प्रचंड मोठ्या शिळेचा ती भाग होती. मग तिच्यावर आच्छादन टाकुनच दूरुस्ती केल्या गेली अशी लहानपणीची आठवण आई सांगते (आईचा जन्म १९४९). गाभार्‍यात हनुमानाची स्थापना भिंतीवर केली आहे. पण ही मुळ मुर्ती नसणार. मुळात हे जबरेश्वर (शिव) आणि जगदीश्वर (विष्णु) असे मंदिर असेल का? कारण या मुर्ती मंदिराच्या बाह्य भागातील वाटत नाही.

अप्रतिम अतुलनीय अर्धनारीश्वर (राजापुर, जि. हिंगोली)

औंढा नागनाथ जवळ राजापुर येथे तीन मुर्ती आहेत. यातील सरस्वती आणि योग नरसिंह यावर याच मालिकेत लिहीलं आहे. तिसरी अप्रतिम मुर्ती आहे अर्धनारीश्वराची. शिव पार्वतीची संयुक्त मुर्ती. उजव्या बाजुला शिव आहे आणि डावीकडे पार्वती. पत्नी ही नेहमी डाव्या बाजूला दाखवली जाते म्हणूनच वामांगी असा शब्द आला आहे.

या शिल्पकाराचे कसब अगदी एक एक जागी आढळते. पार्वतीचा मुकुट सजलेला (करंडमुकुट) आणि शिवाचा मुकुट जटांचा. तिच्या कानात सुंदर नाजूक कुंडले तर शिवाच्या कानात सर्पाकार कुंडले. पार्वतीला हातभर काकणं, तोडे. बाजुबंद, खालच्या हातात नाजुकपणे धरलेला कमंडलू. कमरेला मेखला. कमाल म्हणजे तिच्या वस्त्रांवरची नक्षीही दाखवलेली आहे. पायात तोडे तर आहेतच पण अंगठ्या जवळच्या बोटात जोडवे पण आहेत. वरच्या हातात आरसा आहे.

शिवाच्या वरच्या हातात त्रिशुळ आहे. खालच्या हातात अक्षयमाळा आहे. बाजुबंद सर्पाकार राकट आहे. पायात रूंडमाळा दिसतात, पण हीच माळ पार्वतीच्या बाजूने नाजूक दागिना बनते. गळ्यातील माळेचेही असेच. शिवाच्या बाजूने सरळ ठाशीव दिसणारी माळ पार्वतीच्या स्तनांवरून वळण घेत कलात्मक डौलदार बनते. तिचे वार्‍यावर उडणारे वस्त्र आणि शिवाचे जाडे भरडे वस्त्र.

खाली शिवाचे वाहन नंदी आहे आणि पार्वतीचे सिंह न दाखवता लोध (मुंगुस किंवा घोरपड) दाखवले आहे.

महाराष्ट्रात अर्धनारीश्वराच्या मुर्ती फार थोड्या आहेत. ज्या आहेत त्या मंदिराच्या बाह्य भागावर कोरलेल्या आढळून येतात. मुख्य मुर्ती म्हणून कोरलेवी हाच एकमेव अप्रतिम नमुना. (फोटो सौजन्य विजय कांबळे हिंगोली राजापुर)