मुर्ती मालिका -४

अनंतशयन विष्णु

पैठणच्या नृसिंह मंदिरातील ही देखणी मुर्ती. शेषशय्येवर विष्णु पहूडले आहेत. झोपले हा शब्द आपण चुकीने वापरतो, उजवा वरचा हात माने खाली घेतल्याने मान उंचावली आहे. ही अगदी नैसर्गिक सहज अशी अवस्था शिल्पकाराने रेखली आहे. नाभीतून निघालेल्या कमळावर ब्रह्मदेव विराजमान आहेत. लक्ष्मी उजवा पाय चेपत आहे. डावा पाय घडी करून कासवाच्या पाठीवर टेकवला आहे. मुर्तीच्या पाठशिळेवर नक्षीत दहा अवतार कोरलेले आहे. शेषाचा फणा बरोबर चेहर्‍याला मध्यभागी कल्पुन समतोल साधत शिल्पांकीत केलेला दिसतो.

ही मुद्रा विश्वनिर्मितीचे प्रतिक मानली जाते. आपल्यातून सर्व विश्व निर्माण करून त्याकडे कौतूकभरल्या नजरेने भगवान पहात आहेत. पद्मनाभ विष्णुची जी शक्ती आहे तीला श्रद्धा म्हणतात. जगाची निर्मिती ही श्रद्धेतून झाली असंही मानलं जातं. लक्ष्मीच्या बाजूला हात जोडल्या अवस्थेत गरूड आहे.

सप्त फण्यांच्या शेषाच्या ९ वेटोळ्यांवर भगवान पहूडले आहेत. या सर्पाची त्वचा हूबेहूब खालच्या वेटोळ्यांवर दाखवत शिल्पकाराने कमाल केली आहे. (फोटो सौजन्य सुधीर महाजन)

वेळापुरची अप्रतिम हर गौरी मुर्ती (शिवपार्वती)

शिवाची पूजा मुर्ती रूपात कुठेच केली जात नाही. पण वेळापुर (ता. माळशिरस, जि. सोलापुर) हे एकमेव मंदिर आहे जिथे शिव मुर्तीरूपात पार्वती सोबत पुजला जातो. स्थानिक चुकीने या मुर्तीला अर्धनारी नटेश्वर या नावाने संबोधतात. प्रत्यक्षात ही एक मुर्ती नसून उमा महेश्वराची संयुक्त मुर्ती आहे.

यादवांच्या काळातील १३ व्या शतकातील हे प्राचीन मंदिर. महादेवाच्या शाळुंकेवर पिंड असावी तशी ही मुर्ती शिल्पांकित केली आहे.

शिवाच्या उजव्या वरच्या हातात त्रिशुळ आहे. खालचा हात वरद मुद्रेत असून हातात अक्षयमाला आहे. डाव्या वरच्या हातात नागफणा असून हा हात पार्वतीच्या केसांच्या पाठीमागे आहे. खालचा डावा हात पार्वतीच्या कंबरेवर आहे. शिवाच्या जटामुकूटावर चंद्र सुर्य कोरलेले आहेत.

पार्वतीचा उजवा हात शिवाच्या खांद्यावर आहे. दूसर्‍या हातात फासा आहे.

शिवाचा जटामुकूट तर पार्वतीचा मराठमोळा शोभणारा अंबाडा प्रभावळी सारखा डोक्या मागे कोरलेला आहे. अंबाजोगाई, निलंगा येथील उमा महेश्वर मुर्तीत पार्वतीचा केशसंभार असाच दर्शविला आहे. पार्वतीच्या उजव्या पायाची बोटं दूमडलेली दिसत असून बोटात जोडवं घातलेलं दिसून यावं इतकी बारीक कलाकुसर आहे. याच पायाच्या तळव्यावर चक्र कोरलेलं आहे. पार्वतीच्या खाली गणेश असून शिवाच्या बाजूने खाली नंदी आहे.

मागची प्रभावळ अतिशय कोरीव असून त्यावर अष्ट दिकपाल कोरलेले आहेत. (आठ दिशांच्या आठ देवता असतात. पूर्व-इंद्र, पश्चिम-वरूण, दक्षिण-यम, उत्तर-कुबेर, आग्नेय-अग्नी, नैऋत्य-निऋती, वायव्य-वायु, ईशान्य-ईशान) विष्णु आणि ब्रह्मदेवाच्या मुर्तीही प्रभावळीवर आहेत. मध्यभागी किर्तीमुख आहे.

एकप्रकारे पंचमहाभुतांसह सर्व प्रमुख देवता कोरून सगळे विश्वच मुर्ती रूपात मांडले आहे. याचीही वेगळी दखल घ्यावी लागेल.

उमा महेश्वर मुर्तीत पार्वतीही शिवाच्या खांद्यावर हात ठेवलेली दाखली जाते हे फार वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. खांद्यावरचा हात बरोबरीचे मैत्रिचे नाते सुचवतो.

Shrikant Borwankar

ने फार छान शिर्षक सुचवले "ऐसा शंकर शोभे उमा वेल्हाळा". आरतीमधील या ओळी याच मुर्तीकडे पाहून लिहिल्या गेल्या असाव्यात.

Ashutosh Bapat

सर तूमच्यामुळे आज या मुर्तीवर लिहिलं. पार्वतीच्या पायाशी घोरपड तसल्याने तिला गौरी असे संबोधतात. असा खुलासा सायली पलांडे दातार यांनी केला आहे.

Saili Palande-Datar

(फोटो सौजन्य अर्धनारी नटेश्वर संस्थान, वेळापुर).

या अप्रतिम दूर्मिळ अशा मुर्तीला मंदिराला जरूर भेट द्या.

हम्पी येथील भव्य योग नरसिंह

हम्पी या पुरातन राजधानीची खुण दाखवणार्‍या दोन मुख्य गोष्टी आहेत. एक आहे विजय विठ्ठल मंदिर आणि दूसरी आहे ही अति भव्य नरसिंह मुर्ती. नॅशनल बुक ट्रस्टनी विजय नगरवर जे पुस्तक प्रकाशीत केलं त्याच्या मुखपृष्ठावर हाच नरसिंह आहे.

विजयनगर साम्राज्यातील या दोन्ही देवता महाराष्ट्रासाठी आस्थेचा विषय आहेत.

या नरसिंह मुर्तीचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिची भव्यता. प्रत्यक्ष मुर्ती इतकी भव्य तर ते मंदिर केवढे असेल? एकसंध दगडात मुर्ती सोबतच मागचा भव्य शेषही कोरलेला आहे. खालच्या आसना सगट या मुर्तीची उंची २५ फुट इतकी आहे. योग मुद्रेतील या नरसिंहाच्या पायात योगपट्टा आहे. याच्या डाव्या मांडीवर लक्ष्मीचीही अतिशय देखणी मुर्ती होती. पण ती आता नाही. मुर्तीचे हातही खंडित झाले आहेत. शेषशायी विष्णुच्या माथ्यावर जसा ७ फण्याचा नाग असतो तो तसा इथेही दिसतो आहे. माथ्यावरचा मुकूट विजयनगर साम्राज्याचे वैशिष्ट्य दर्शविणारा आहे. नरसिंहाची ही सगळ्यात भव्य अशी मुर्ती समजली जाते.

याचं एक अतिशय वेगळेपण म्हणजे समोर उभं राहून चेहर्‍याकडे आपण बघत राहिलो तर हळु हळु इतर सर्व गोष्टी दिसेनाश्या होतात. हे उग्र सिंहमुख किंचित हसून आपल्याकडे मायाळुपणे पाहते आहे असा भास होतो. दूष्ट शक्तींचा नाश करणारा मी सज्जनांच्या पाठिशी आहे आहे असा विश्वास हा नरसिंह आपल्याला देतो. मुर्तीकडे पाठ फिरवून आपण परतत असताना एकदा तरी मागे वळून पाहण्याचा मोह होतोच. मागे वळल्यावर मुर्ती परत आपल्याला बोलावते आहे असे जाणवते.

सध्या मुर्ती भोवतीची जी दगडी रचना आहे ती बाजूला करून मुर्ती खुली केल्यास तिची भव्यता अजून जाणवेल. (फोटो मी स्वत: काढलेला आहे. विजय नगर साम्राज्या बद्दल भरपुर माहिती उपलब्ध आहे. त्यावर परत वेगळं लिहित नाही.)

-श्रीकांत उमरीकर, औरंगाबाद. 9422878575