उच्चभ्रू स्त्री-पुरुष संबंधांचा वेध घेणार्‍या कथा

दैनिक लोकसत्ता "लोकरंग" १५ ऑगस्ट २०१५ 

सॉमरसेट मॉम हा महान फ्रेंच लेखक. पहिल्या महायुद्धानंतर त्यानं प्रामुख्यानं कथालेखन केलं. डॉक्टर असलेल्या मॉमने वैद्यकीय व्यवसाय केला नाही. पहिल्या जागतिक महायुद्धात तो रेड क्रॉसच्या हेर खात्यात नोकरीला लागला. युद्धकाळात त्यानं भरपूर प्रवास केला. युद्ध संपल्यावर १९२० नंतर तो फ्रान्सला परतला आणि उर्वरित आयुष्य त्यानं तिथेच घालवलं.

मॉमचा अठरा कथांचा मराठी अनुवाद व्यवसायानं अभियंते असलेल्या सदानंद जोशी यांनी केला. या अठरा कथा ‘द हॅपी मॅन आणि कर्नल्स वाईफ या दोन पुस्तकात समाविष्ट आहेत. तांत्रिकदृष्ट्या ही दोन पुस्तकं वेगळी असली तरी त्यांचा एकत्रित विचार करायला हवा.

सगळ्यात ठळक गोष्ट जाणवते ती म्हणजे या कथांमधील आशयसूत्र. दोन-तीन कथांचा अपवाद वगळता सर्वच कथा या स्त्री-पुरुष संबंधाभोवती गुंफलेल्या आहेत. मागच्या शतकांतील युरोपातील वातावरण, भव्य बंगले, नोकर-चाकर, प्रौढ स्त्री-पुरुषांच्या नियमित होणार्‍या पार्ट्या, त्यांचे कपडेलत्ते या सगळ्यांची विस्तृत आणि बारकाईने वर्णनं मॉमने या सर्व कथांमधून केलेली आहेत.

समाजातील प्रौढ राजकीय वजन असलेला पुरुष व कमी वयाची तरुण सुंदर सामान्य परिस्थितीतील स्त्री (ऍपिअरन्स अँड रिऍलिटी), सामान्य कलाकार असलेल्या नवर्‍यासोबत राहणारी पण मनानं एका प्रतिभावंताच्या प्रेमात बुडालेली स्त्री (द सोशल सेन्स) केवळ नोकरी मिळावी म्हणून पन्नाशीत लग्न करणारा पुरुष व अपंग आईची सेवा करत करत अविवाहित राहिलेली स्त्री (द मॅरेज ऑफ कन्व्हिनिअन्स) प्रतिष्ठित पुरुष व त्यानं दुर्लक्षित ठेवलेली काहीशी उपेक्षित राहिलेली त्याची प्रतिभावंत कवियत्री बायको (कर्नल्स वाईफ) मरण पावलेल्या मित्राच्या आठवणीत सैरभैर होवून पत्नीचा संशयावरून खून करणारा कैदी (अ मॅन वुइथ कॉन्शिअस) प्रेमाच्या त्रिकोणात पुरुषाचा झुरून मृत्यू, प्रियकर दूर निघून गेलेला आणि एकटी उरलेली स्त्री (व्हर्च्यू) तरुणाच्या प्रेमात पडणारी सामान्य वयस्क स्त्री काही काळानं त्यालाही सोडून दुसर्‍या प्रौढ पुरुषासोबत लग्न करते (जेन)

अशी कितीतरी रुपं मॉमने रंगवलेली आहेत. स्त्री-पुरुष संबंधांचा, या आदिम नात्याचा वेध घेताना भोवतालचे मोजके सोयीस्कर तपशील तो घेतो. इतर बर्‍याच गोष्टी त्यानं टाळल्या आहेत. कुठल्याच कथांमध्य लहान मूल येत नाहीत. अगदी अपवाद म्हणून सावत्र मुलांसोबत राहणारी आणि त्यांचा अभिमान असणारी स्त्री (इन अ स्ट्रेंज लँड) आढळते.

शिवाय नोकर चाकर, नातेवाईक असेही फारसे कुठेत येत नाही. एकतर त्याची आवश्यकता मॉमला वाटत नाही किंवा सगळं लक्ष स्त्री-पुरुष संबंधावरच एकाग्र केल्यानं त्याला इतर काही दिसतही नाही.

सगळ्या कथांचे निवेदन एकवचनी प्रथमपुरुषी ‘मी’ नेच केलेले आहे. कदाचित त्या काळातील ही शैली म्हणूनही मॉमला वापरावी वाटली असेल.

दोन कथा मात्र सणसणीत अपवाद आहेत. त्यांचा विचार स्वतंत्रपणेच करावा लागेल. पहिली आहे, ‘फॉल ऑफ एडवर्ड बर्नार्ड.’ इझाबेल, बेरमन आणि एडवर्ड असा हा प्रेमाचा त्रिकोण आहे. दोन्ही मित्रांचे इझाबेलवर प्रेम आहे. एडवर्ड आणि तिचा साखरपुडाही झाला आहे. एडवर्डच्या वडिलांना आर्थिक आरिष्टाला सामोरे जावे लागते. अपरिहार्यतेतून एडवर्ड शिकागो सोडून दूरवरच्या ताहिती बेटांंवर कामधंद्याच्या शोधात जावे लागते. त्याची नियमित पत्रे इझाबेललला येत राहतात. पण हळूहळू त्या पत्रांमधून एडवर्ड शिकागोला परत न येण्याचा सूर उमटत रहातो. शेवटी बेरमन एडवर्डचा शोध घेत प्रत्यक्ष त्या बेटांवर पोचतो.

एडवर्ड त्या शांत बेटावर निसर्गरम्य वातावरणात रमून गेलेला असतो. त्याच्या मनातून शिकागोच्या गर्दीची, जिवघेण्या स्पर्धेची चकाचक आयुष्याची ओढच नाहिशी झालेली असते. त्याच्या मनात परतण्याची शक्यताच संपून जाते. गुन्हेगार ठरवलेला शिक्षा भोगून त्या बेटावर गेलेला इझाबेलचा मामा एडवर्डला आसरा देतो. शिवाय जवळचा दुसर्‍या बेटांवर त्याला व्यवसाय उभारण्याची, आपल्या मुलीशी लग्न करण्याची ऑफरही देतो.

या कथेत सॉमरसेट मॉमने निसर्गाच्या वर्णनाचा एक सुंदर उतारा दिला आहे.

‘घराखालील उतारावरून तळ्यापर्यंत सर्वत्र नारळीची झाडं वार्‍यावर डुलत होती. आणि एखाद्या कबुतराच्या छातीप्रमाणे तळ्याचा पृष्ठभाग सांज सकाळी रंगीबेरंगी सूर्यकिरणांनी झळाळत होता. जवळच खाडीच्या काठावर काही झोपड्या होत्या आणि समुद्रातील छोट्या खडकाजवळ एका नावेत दोन नावाडी मासेमारी करत होते. त्याच्या पलीकडे पॅसिफिक महासागर पसरला होता. आणि वीस एक मैलांवर कविकल्पनेतून चितारलेल्या चित्रासारखं म्यूरे बेट धूसर दिसत होतं.’ या कथेचा आवाका खरे तर एका कादंबरीचा आहे. मॉमने याची कथा का केली कळत नाही.

दुसर्‍या महायुद्धानंतर जगाची व्यवस्थाच बदलली. व्यापार, जीवघेणी स्पर्धा, पैशाला अतोनात महत्त्व, महत्वाकांक्षेपोटी आलेली भयानक गती हे सगळे सहन न होवून शांत निसर्गात किमान गरजांसह समाधानानं रहाण्याची ओढ माणसाच्या मनात जास्तच निर्माण झाली. हे सगळे मॉमने फार लवकर ओळखलं व शब्दांत चितारलं.

दुसरी कथा आहे, ‘द व्हर्जर’ नावाची. अल्बर्ट हा चर्चमध्ये फारमन म्हणून काम करणारा सामान्य नोकर. आतापर्यत त्याने त्याचे काम अतिशय नेकीने केले. तो आयुष्याच उतरणीला लागलाय. नवीन आलेला पाद्री त्याच्या निरक्षरतेवर आक्षेप घेतो. लिहिणं, वाचणं शिकला नाहीस तर तुला नोकरीला मुकावे लागेल असे सांगतो. आल्बर्ट विलक्षण अस्वस्ध होतो. या उतारवयात आता साक्षर होणे शक्य नाही. आणि चर्चचे पवित्र काम सोडून दुसरे कुठलेही काम कसे करणारर? ते हलकेच आहे असं लोक म्हणणार ना.

विचारात रस्त्यानं चालताना त्याला सिगारेट प्यायची तल्लफ येते. एरव्ही तो काही नियमित सिगारेट पीत नसतो. अस्वस्थ मनाने त्याला सिगारेटची आठवण येते. बरेच चालले तरी सिगारेटची टपरी भेटत नाही. अचानक त्याच्या मनात कल्पना येते- आपण एखादी इपरी का टाकू नये?

खरेच मग तो सिगारेटचे छोटे दुकान टाकतो. त्याला प्रतिसाद मिळून दुसरे दुकान टाकावे लागते. मग तो हाताशी माणूस ठेवतो. असा त्याचा व्यवसाय बराच वाढतो. तो नियमित बँकेत पैसे भरत जातो. काही वर्षांनी त्याला बँकेचा मॅनेजर म्हणतो, तुम्ही नुसते बचत खात्यात पैसे गुंतवू नका. शेअर्समध्ये गुंतवा. आल्बर्ट म्हणतो, मला त्यातलं काही कळत नाही. मॅनेजर म्हणतो, मी कागदपत्र आणून ठेवतो. तुम्ही फक्त सह्या करा. हा म्हणतो, मला वाचता येत नाही. जेमतेम मी माझी सही करू शकतो.

बँकेचा मॅनेजर आश्चर्यचिातच होतो. तो म्हणतो, ‘अहो, तुम्हाला लिहिता वाचता आले असते तर हाच व्यवसाय किती वाढवता आला असता.’ आल्बर्टच्या तोंडी सॉमरसेट मॉमने दिलेले उत्तर फार महत्त्वाचे आहे. ‘मी शिकलो असतो तर चर्चमध्येच नोकरी करत राहिलो असतो.’

दुसर्‍या महायुद्धानंतर जगभर औपचारिक शिक्षणाची कागदोपत्री पदव्या मिळविण्याची मोठी लाटच आली. १९९० च्या जागतिकीकरणानंतर संपर्क क्रांतीनंतर यातील फोलपणा सगळ्यांच्याच लक्षात येत चालला आहे. हे सगळे शंभर वर्षांपूर्वीच मॉमने जाणले हे विलक्षणच म्हटले पाहिजे.

या दोन्ही पुस्तकांतील अनुवादाची भाषा प्रवाही आणि मूळ कथाविषयाला न्याय देणारी उतरली आहे. एडवर्डच्या कथेच पंचे गुंडाळून दोघे तळ्याच्या पाण्यात उतरतात या वाक्यात टॉपेलला पंचा हा नेमका शब्द वापरून एडवर्डची खेडं आवडणारी मानसिकता सदानंद जोशी यांनी चांगली पकडली आहे.

‘इन अ स्ट्रेंज लँड’ कथेत मला तुर्दिश भाषा येत नसली तरी ती ‘कॉकनी’ ढंगाने अशुद्ध तुर्किश बोलत असेल’ असे ‘कोकणी ढंगाची मराठी वाटेल असे वाक्य जोशी लिहितात. यातून भाषेचा लहेजा त्यांना चांगला पकडता आला हे लक्षात येते.

सदानंद जोशी यांनी प्रस्तावनेत मृणालिनी गडकरी यांचे अनुवादाबद्दलचे मत दिले आहे- ‘अनुवाद करताना अनुवादकाला त्याची बुद्धी, चित्त व अंत:करण पणाला लावावं लागतं. म्हणजेच साहित्य व अनुवाद यांची निर्मितीप्रक्रिया सारखीच सर्जनशील असते.

सदानंद जोशी यांना मॉमच्या लेखनाची बलस्थाने कळली आहेत. त्याची शैली उमगली ओ. तेव्हा त्यांनी सॉमरसेट मॉमच्या कादंबर्‍या आणि इतरही कथा मराठीत आणाव्यात. उमा कुलकर्णी यांना एस. एल. भैरप्पा यांच्या कानडी लिखाणाची नस सापडली आणि त्यांनी भैरप्पांचे बहुतांश लेखन मराठीत आणले. तसेच सदानंद जोशींनी मॉमच्या बाबतीत करावे ही अपेक्षा.

कर्नल्स वाईफ आणि इतर कथा

सॉमरसेट मॉम. अनुवाद: सदानंद जोशी

पद्मगंधा प्रकाशन, पृ. १५२, कि. १६०/-

द हॅपी मॅन आणि इतर कथा

सॉमरसेट मॉम. अनुवाद: सदानंद जोशी

पद्मगंधा प्रकाशन, पृ. १५२, कि. १६०/-

-श्रीकांत उमरीकर