जात्यावरच्या ओव्यांतली ‘भाऊबीज’

दै. लोकसत्ता 16 नोव्हेंबर 2020 दिवाळी मराठवाडा पुरवणी

विविध सणांना विविध धार्मिक अर्थ चिकटलेले आहेत. परंपरेचा एक भाग म्हणून आपण हे सण साजरे करतो पण काही सण असेही आहेत की त्यांना नात्यांच्या सुंदरतेचा एक अर्थ चिकटलेला आहे. दिवाळीतली भाऊबीज हा सण असाच बहिण भावाच्या नितळ नाजूक सुंदर प्रेमाचे प्रतिक आहे. या दिवशी कसलेही धार्मिक कर्मकांड फारसे नसते. कसली महत्त्वाची पुजाही या दिवशी नसते. असतो तो केवळ बहिण भावाच्या नात्याचा उत्कट संदर्भ.

जात्यावरच्या ओव्यांमधून या सणाचे फार सुंदर संदर्भ आलेले आहेत. आपल्या नवर्‍याचे, लेकरांचे, आई बापांचे गुण गाणारी ही स्त्री नकळतपणे आपल्या भावा बाबत ओवी गाते तेंव्हा त्यातून तिची भावापोटी असलेली माया प्रकट होते. 

बरोबरीचे असलेले बहिण भाउ त्यातील बहिणीचे लग्न आधी होते. मग साहजिकच बहिणीला मुलबाळ आधी होते. यावरची जात्यावरची ओवी फार सुंदर आहे. शेतीच्या पेरणीची सुरवात मृगाच्या पावसानंतर होते. त्या बाबत जात्यावरची ओवी अशी आहे

मृगा आधी पाउस 

पडतो राहिणीचा ।

भावाआधी पाळणा

हलतो बहिणीचा ॥

ही बहिण लग्न होवून माहेरी गेलेली आहे. तिला दिवाळीला भाबीजेला माहेरी आणायचं आहे. तिच्या मनाची दिवाळी  खरी सुरू होते ती भाउबीजेला. भाऊ किंवा भावाचा पोरगा म्हणजे आपला भाचा आपल्याला नेण्यासाठी यावा अशी तिची  मनात घालमेल सुरू आहे.

नवस बोलते । माझ्या माहेरच्या देवा

दिवाळी सणासाठी । भाचा मुळ यावा ॥

दसर्‍यापरीस । दिवाळी आनंदाची

भाईराजसाची माझ्या । वाट पहाते गोईंदाची ॥

दसर्‍या पासून । दिवाळी महिना 

माझा ग भाईराजा । सखा अजून येईना ॥

भावाची वाट पहाताना ही बहिण व्याकूळ झालेली आहे. तीला सोबतच्या आसपासच्या बायकांना नेण्यासाठी त्यांचे भाउ आलेले दिसत आहेत. 

दिवाळीच्या दिवशी। शेजीचा आला भाउ

सोयर्‍या भाईराजा । किती तुझी वाट पाहू ॥

आपल्या आजूबाजूला लेकी सणासाठी आलेल्या आहेत. त्यांच्या भावांनी त्यांना तातडीने आणून घेतलं आहे. त्यांच्या हसण्यानं घर भरून गेलेलं मी पाहते आहे. त्यांच्या घरातल्या वेलीवर सुंदर फुलं फुलली आहेत. दारात रांगोळ्या सजल्या आहेत. दारावर तोरणं आहेत. पण मी मात्र व्याकूळ झाले आहे. भाऊराया तू अजून मला घ्यायला आला नाहीस. 

दिवाळीच्या सनासाटी । लोकाच्या लेकी येती

भाईराजसा माझ्या । तूझ्या बहिनी वाट पाहती ॥

अशी खुप वाट पाह्याल्यावर तो भाउराजा येतो. त्याचा तो थाट पाहूनच बहिण हरखून जाते. 

सनामध्ये सन । दिवाळी सन मोठा

बहीण भावंडाच्या । चालती चारी वाटा॥

दसर्‍या पासून । दिवाळी तीन वार 

भाईराजस माझा । झाला घोड्यावरी स्वार ॥

असा हा प्रिय भाऊ बहिणीला घेवून आता निघाला आहे. जेंव्हा तो आपल्या घरी म्हणजे बहिणीच्या माहेरी येतो तेंव्हा तिला झालेला आनंद अपरिमित असतो. आई दारातच तुकडा ओवाळून टाकते. पायावर पाणी घालते. 

अंबारीचा हत्ती । रस्त्यावरी उभा 

दिवाळीच्या सणाला । मला लुटायाची मुभा ॥

भाच्यांचे कौतूक मामाला असतेच. या पोरांनाही मामाकडून आपले लाड करून घ्यायचे असतात. आजोळावर त्यांना हक्क वाटतो. प्रत्यक्ष भाउबीजेच्या दिवशीचेही मोठे सुंदर वर्णन जात्यावरच्या ओव्यांत आलेले आहे. 

भाऊबीजेच्या दिवशी । तबकी चंद्रहार 

भाईराजस माझे । वोवाळीले सावकार ॥

दिवाळीच्या दिवशी । ताटामध्ये मोहरा

भाई माझ्या राजसाला । ववाळीले सावकारा ॥

भावाला ओवाळताना बहिण हक्कानं त्याला ओवाळणी मागून घेते. त्यानं दिलेली ओवाळली तिला विशेष महत्त्वाची असते. त्यानं दिलेलं लुगडं त्याची उब तिला आयुष्यभर पुरते. 

बाई लुगडं घेतलं । पदरावर मासा

मोल भाउराया पुसा ॥

इतकंच नाही तर तीला जेंव्हा जेंव्हा दारावर आलेल्या चाट्याकडून (विक्रेत्याकडून) काही स्वत:साठी खरेदी करते तेंव्हाही ती त्याच्याशी नाते भावाचे र्जोडते. कारण तीची आवड निवड जाणून जसा भाउ तिला लुगडं घेतो तसे या चाट्यानं तिची आवड लक्षात ठेवावी.

बाई लुगडं घेतलं । पदरावर राघुमैना

चाट्यासंगं भाउपना ॥

जात्यावरच्या ओव्यांत काही ठिकाणी संदर्भ फार खोल अर्थाचे आलेले आहेत. बहिण भावाकडे मागायला जाते ती हक्कानं. त्यात बापाच्या जायदादीत आपला वाटा आहे अशी व्यवहारीक भावनाच केवळ नाहीये. तिला भावाचे भक्कम बळ आपल्या संसाराला हवे आहे. त्याच्याशी तीचे नाते असे विलक्षण आहे. महाभारतात कृष्णाला द्रौपदीचा ‘सखा’ मानले गेले आहे. पण जात्यावरच्या ओव्यात मात्र हा कृष्ण सरळ सरळ भाउच मानला गेला आहे. कारण आमच्या जात्यावरच्या ओव्यांत भावाला ‘सखा माझा भाउराया’ असाच शब्द येतो. त्यामुळे जून्या कवितेत जी ओळ आलेली आहे ती

भरजरी पितांबर दिला फाडून

द्रौपदीचे बंधू शोभे नारायण

अशीच आहे. 

या भावाला केवळ साडीचोळीच मागून बहिण समाधानी होत नाही. त्याच्याकडे त्यामुळेच हक्कानं ती अजून भक्कम काही मागत आहे. 

दिवाळीची चोळी । जाईल फाटून

भाईराजसा माझ्या । द्यावा दागिना धाडून ॥

दिवाळीची ओवाळनी । काय करावे साडीला 

भाईराजसा माझ्या । नंदी होतेल गाडीला ॥ 

दिवाळीची ववाळनी । काय करावं नथाला ।

भाईराजसा माझ्या । नंदी होतेल रथाला ॥

भावानं आपल्याला बैल द्यावे जेणे करून आपल्या शेतीचे कामे होतील आणि आपल्याही संसारात मोत्याच्या राशी येतील. भावानं आपल्या संसाराचा गाडा रेटण्यासाठी बळ द्यावे. अशी एक भावना या ओव्यांतून व्यक्त होते.

भावा बहिणीच्या नात्यातला एक संदर्भ फारच हृदयद्रावक डोळ्यात पाणी आणणारा आहे. आयुष्यभर नवर्‍याच्या घरात राबलेली ही बहिण, सासराच्या घराचा ती उद्धार करते, घराला भरभराटीला आणते. तिचा शेवट होतो, तेंव्हा तीची शेवटची इच्छा काय असते? तर आपल्या देहाला माहेरच्या लुगड्यात गुंडाळावं. भावानं शेवटचं वस्त्र आपल्या देहावर पांघरावे.

आधी अंगावं घाला । भावाचं लुगडं

मग उचला तिरडी । मसनात लाकडं ॥

भावा बहिणीच्या उत्कट प्रेमाचे प्रतिक असा हा भाऊबीजेचा सण. याला खुप अनोखे संदर्भ आहेत. प्राचीन काळापासून आयाबायांनी जात्यावरच्या ओव्यांतून या नात्याचे पदर कलात्मकतेने उलगडून दाखवले आहेत. 

(या लेखातील जात्यावरच्या ओव्या ‘समग्र डॉ. ना.गो.नांदापुरकर खंड दुसरा’ या ग्रंथातील आहेत. छाया चित्र सौजन्य आंतरजाल)

     श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, 9422878575   

      

जेएनयु मधील ‘विवेक’वाद

 

 उरूस, 14 नोव्हेंबर 2020 

एक चित्र आहे 2005 मधील. मंचावर पंतप्रधान मनमोहन सिंग आहेत, राष्ट्रीय सल्लागार परिषदेच्या अध्यक्षा सोनिया गांधी आहेत, कॉंग्रेसचे राजकुमार राहूल गांधी आहेत. कार्यक्रम शांततेत पार पडतो आहे. सगळीकडे उत्साहाचे वातावरण आहे. कार्यक्रम आहे जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठांत पं. जवाहरलाल नेहरू यांच्या पुतळ्याच्या अनावरण. 

आता दुसरे 15 वर्षांनंतरचे 2020 मधील चित्र बघा. त्याच जेएनयु चा परिसर आहे. मंचावर प्रत्यक्ष रूपात पंतप्रधान नाहीत तर ते व्हर्च्युअल पद्धतीने उपस्थित आहेत. उच्च शिक्षण मंत्री रमेश पोखरीयाल आहेत. विद्यापीठाचे कुलगुरू आहेत. हा प्रसंगही पुतळा अनावरणाचाच आहे. पण इथे मात्र निदर्शने होत आहेत. कारण आता पुतळा नेहरूंचा नसून विवेकानंद यांचा आहे. 

विरोध करण्याची ही काय नेमकी मानसिकता आहे? काही दिवसांपूर्वी याच पुतळ्याच्या पायथ्याशी अभद्र भाषेत लाल रंगात घोषणा रंगवून ठेवल्या होत्या. पुतळ्याचे अनावरण बाकी असल्याने तो गुंडाळून ठेवलेला होता. विवेकानंदांवर भगव्या रंगाचा शिक्का मारून हा विचार आमच्या विद्यापीठाच्या आवारात नको असे आग्रहाने सांगत हा विरोध केला गेला होता. 

स्वत:ला वैचारिक क्षेत्रातले म्हणवून घेणारे पुरोगामी या असभ्य विरोधाचे समर्थन कसे काय करू शकतात? 

या आक्रस्ताळ्या विरोधामुळे भाजप सारख्या पक्षाला या पुतळ्यावरून राजकारण करण्याची मोठी संधी मिळाली. बिहार येथील निकाल 10 तारखेला घोषित झाले. 11 तारखेला मोदींनी दिल्लीला पक्ष कार्यकर्त्यांसमोर विजयोत्सवाचे भाषण केले. आणि 12 तारखेला विवेकानंद पुतळ्याचे अनावरण करण्याची संधी घेत देशाला संबोधीत केले. 

पुतळा अनावरणाची ही नेमकी वेळ लक्षात घ्या. पश्चिम बंगाल मध्ये निवडणुका आहेत. अशावेळी विवेकानंदांच्या पुतळ्याला विरोध निवडणुकीत महागात पडू शकतो. म्हणून डाव्यांचा विरोध फार तीव्र होवू शकत नाही. हे सर्व जाणून भाजपने जाणीवपूर्वक याच वेळी हा समारंभ घेण्याचे ठरवले. 

विवेकानंद यांना विरोध केवळ आत्ताच आहे असे नाही. या पुर्वीही जेएनयु च्या विद्यार्थी संसदेच्या कार्यालयात मार्क्स, माओ, चे गव्हेरा यांचे फोटो लावलेले असायचे. 1995 ला अभाविप ने निवडणुका जिंकल्या आणि त्यांनी संसद कार्यालयात विवेकानंदांची प्रतिमा लावली. त्यावरून तेंव्हाही डाव्यांनी प्रचंड गदारोळ केला. 

काळ असा पलटला की आता या पुतळ्याला विरोध करण्यातला जोर संपून गेलाय. बाकी खोटी कारणे पुढे केली जात आहेत. एक तर पुतळ्यावर खर्च कशाला? या पुतळ्याचा खर्च माजी विद्यार्थी संघटनेने केला असल्याचे विद्यापीठ प्रशासनाने स्पष्ट केले. पण तरी आरडा ओरड चालू आहे. मग मुद्दा समोर आला की विद्यार्थ्यांचे शिष्यवृत्तीचे पैसे थकले आहेत आणि अशा फालतू गोष्टींवर खर्च कशासाठी? 

यावरही जी आकडेवारी समोर आली ती चकित करणारी आहे. 2004 ते 2014 या 10 वर्षांच्या कालावधीत जेएनयु वर शासकीय खर्च झाला ती रक्कम आहे 1300 कोटी रूपये. आणि 2014 ते 2019 या पाच वर्षांत जी रक्कम अनुदान आणि इतर खर्चासाठी मिळाली तो आकडा आहे 1500 कोटी रूपये. असं असताना आरोप मात्र असा की शिष्यवृत्ती किंवा इतर कामांसाठी पैसे दिले जात नाहीत. ही माहिती अर्थातच माहितीच्या आधिकारातच बाहेर आलेली आहे. विरोध करणार्‍यांनी माहितीच्या अधिकारांत जर त्यांच्या सोयीचे आकडे मिळवून काही मुद्दे मांडले असते तर त्याचा विचार तरी करता आला असता. पण आता लक्षात असे येते आहे की यांना केवळ आणि केवळ विरोध करायचा आहे.

वारंवार सगळे पुरोगामी कॉंग्रेसच्या पदराआड लपतात. किंवा कॉंग्रेस यांच्या मदतीने असे काही विषय ऐरणीवर आणत त्यावर गदारोळ माजवते. मग यांनी याचे उत्तर द्यावे की तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांना याच विद्यापीठ परिसरांत याच डाव्यांच्या विद्यार्थी नेत्यांनी प्रवेश का नाकारला होता? प्रकरण इतकं गंभीर आणि टोकाचं बनलं की हे विद्यापीठ वर्षभरासाठी बंद ठेवण्याचा कठोर निर्णय इंदिरा गांधी सरकारला घ्यावा लागला. या सगळ्या प्रकरणात मोदी भाजप संघ हिंदूत्व विवेकानंद सावरकर हे काहीच मुद्दे नव्हते. 

इतरांना अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे डोस पाजवणारे, वैचारिक स्वातंत्र्य सहिष्णुतेची भाषा बोलणारे याचे उत्तर कधी देणार की इतर विचारधारांबाबत तूमची वागणुक इतकी असहिष्णू का? 

विद्यापीठ परिसरांत एखाद्या रस्त्याला सावरकरांचे नाव दिले तर त्याला तूम्ही काळे फासता, विवेकानंदांच्या पुतळ्याचा अवमान करता, देशाच्या पंतप्रधानाला परिसरांत येण्यापासून रोकता ही नेमकी कुठली सहिष्णुता आहे. 

कोरोना आपत्तीच्या काळात हा कार्यक्रम होत आहे म्हणून पंतप्रधान प्रत्यक्ष उपस्थित न राहता त्यांनी आभासी पद्धतीने पुतळ्याचे अनावरण केले. याचाही एक मोठा झटका निदर्शन करणार्‍यांना बसला. कारण प्रत्यक्षात पंतप्रधान त्या परिसरात उपस्थित नव्हते. तर मग विरोध करायचा कसा? शिवाय पश्चिम बंगाल मध्ये निवडणुका होवू घातल्या आहेत.

खरं तर विवेकानंद ही व्यक्तीरेखा अशी जाती धर्माच्या चौकटीत अडकणारी नाही. सनातन हिंदू धर्म कसा विश्वव्यापक आहे हे त्यांनी सगळ्या जगाला पटवून दिले. जगातील एकेश्वरवादी एक पुस्तकी एकाच प्रेषीताला मानणारे धर्म एकीकडे आणि अनेकेश्वरवादी, विविध रंगी, व्यापक असा हिंदूधर्म दुसरीकडे. आजही जगभरचे अभ्यासक रसरशीत अशा व्यापक सनातन हिंदू धर्माचा अभ्यास करण्यासाठी भारतात तळ ठोकून बसतात. जून्या मंदिरांमध्ये जावून एक एक मूर्ती तपासत अभ्यासत बसतात. हिंदूंची जिवनपद्धती चालीरीती यांचा बारकाईने अभ्यास करतात. आपले संगीत, तत्त्वज्ञान, वास्तुशास्त्राचे कोडे उलगडण्याचा प्रमाणीक प्रयत्न करतात. आणि याच्या नेमके उलट व्यापक अशा हिंदूत्वाची जगाला ओळख करून देणार्‍या विवेकानंदांच्या मूर्तीला पुरोगामी याच भारतात विरोध करतात. 

पुरोगाम्यांचा हा जेएनयु मधील ‘विवेक’वाद आता हास्यास्पद बनला आहे. राजकीय पातळीवर आपल्या पक्षाला संपविण्याचे जे काम प्रमाणिकपणे ‘आंतरराष्ट्रीय पप्पू’ राहूल गांधी करत आहेत तेच काम वैचारिक क्षेत्रात पुरोगामी करू लागले आहेत. आयोध्येत राम मंदिर प्रकरणांत उत्खननात सापडलेल्या हिंदू मंदिराच्या अवशेषांनी यांची बौद्धिक लबाडी सिद्ध केली होतीच. आता विवेकानंदांच्या पुतळ्याने यांना अजून उघडे पाडले आहे. अनावरण विवेकानंदांच्या पुतळ्याचे झाले आहे पण खरे अनावरण यांच्या बौद्धिकतेचा आव आणण्याचे झाले आहे.  

 

         श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575   

    

 

मूर्ती मालिका -६

 

रावणानुग्रह मूर्ती (औंढा, हळेबीडू)

डावीकडील शिल्प औंढ्याच्या नागनाथ मंदिरावरील आहे. या शिल्पाला "रावणानुग्रह" असे नाव डाॅ. देगलुरकरांच्या पुस्तकात आढळते. कैलास पर्वतावर शिव पार्वती बसलेले आहेत. शिवाच्या उजव्या वरच्या हातात त्रिशुळ आहे. डावा हात पार्वतीच्या कमरेवर आहे. पार्वतीचा उजवा हात शिवाच्या उजव्या खांद्यावर आहे. हा पर्वत रावणाने उचलून धरला आहे. रावण वज्रासनात बसलेला आहे. शिव सव्यललितासनात बसलेला आहे (उजवा पाय खाली सोडलेला, डाव्याची मांडी). पार्वती वामललितासनात (डावा पाय मोकळा, उजव्या पायाची मांडी) असून शिवाच्या मांडीवर बसलेली आहे.

असेच शिल्प वेरूळला कैलास लेण्यात आणि "सीता की नहानी" नावाने ओळखल्या जाणार्‍या २९ क्रमांकाच्या लेण्यातही आहे.

उजवीकडचे शिल्प हळेबीडूच्या होयसळेश्वर मंदिरावरचे आहे. इथे रावणाचे पाच तोंडं दिसत आहेत. शिव पार्वती ज्या कैलास पर्वतावर बसलेले आहेत त्या पर्वताचे बारकावे तिथले प्राणी पक्षी पशु यांच्यासह दाखवले आहेत. हे थक्क करणारे आहेत. एक बाय दोन फुटाच्या या छोट्या दगडी तूकड्यात इतके बारकावे कोरणे म्हणजे किती कौशल्याचे काम.

पर्वताच्या टोकावर बसलेले शिव पार्वती जे या चराचराचे सर्वेसर्वा आहेत. त्यांच्या उच्चासनावरून हे सहज सुचित होते. या मूर्तीचा अर्थ अभ्यासक वेगवेगळा लावतात. पण हळेबीडूच्या मूर्तीतून शिव पार्वती सोबतच प्रकृती आणि पुरूष असे म्हणता येईल. शिवाय रावणाने कितीही हलविण्याचा प्रयत्न केला तरी प्रकृती आणि पुरूष यांच्या मुळे हे चराचर व्यवस्थित चालू आहे असाही अर्थ लावता येतो. रावणाला पर्वत ओलांडायचा होता. पण शिव पार्वती त्यावर विलास करत होते. त्यामुळे कुणालाच तिथून जायची परवानगी नव्हती. रावणाला आपल्या शक्तीवर गर्व होता. त्याने पर्वतच हलवायला सुरवात केली. मग शिवाने त्याला जखडून ठेवले. मग रावणाने शिवाची तपस्या केली व अनुग्रह मागितला. अशी काहीशी पुराणकथा सांगितली जाते. यावर कुणाला काही माहिती असेल तर प्रकाश टाकावा.

महाराष्ट्र हा उत्तर चालूक्यांच्या अधिपत्या खाली होता. अकराव्या बाराव्या शतकांतील बर्‍याच मंदिरांच्या शैलीवर उत्तर चालूक्यांचा प्रभाव जाणवतो. मराठवाड्यातील बरेच प्राचीन शिलालेख कानडीतले आहेत.

मंदिरांवरचे असे शिल्पामधले बारकावे आपण पहातच नाहीत. घाईघाईने मंदिराला प्रदक्षिणा घालून निघून जातो. अशा कृतीतून आपण अप्रतिम अशा शिल्प सौंदर्यालाच "बायपास" करून निघून जातो. अनाम कलाकाराने मोठ्या मेहनतीने आयुष्य खर्च करून घडवलेली ही सौंदर्यपूर्ण शिल्पे किमान जरा वेळ देवून बघितली तरी पाहिजेत. (शिल्पाबाबत अजून काही माहिती असेल तर जरूर सांगा. चुका दाखवा. तूमच्या भागातील माहितीतील मूर्तींबाबत सांगा. त्यांचे फोटो पाठवा. मंदिर व शिल्प कोशाचा एक छोटा प्राथमिक भाग म्हणून ही मालिका सुरू केली आहे. त्यासाठी सर्वांच्या मदतीची गरज आहे.) (औंढ्याचा फोटो सौजन्य

Travel Baba

)

चक्रव्युह छेदणारा अभिमन्यु (होयसळेश्वर. हळेबीडू)

कर्नाटकातील होयसळेश्वर मंदिर शिल्पकलेचा अत्युच्च नमुना आहे. या मंदिरावर बाह्य भागात एक फुट उंच आणि दोन अडीच फुट रूंद असा हा सुंदर शिल्पपट आहे. महाभारतात ज्याचे वर्णन आलेले आहे तो चक्रव्युह या ठिकाणी कोरलेला आहे. रथावर अर्जूनपुत्र अभिमन्यु स्वार आहे. सहस्त्रावधी बाणांनी तो लढतो आहे. त्याला कर्णाने पूर्णत: घेरले आहे. त्याचे बाण आपल्या बाणांनी रोकले आहेत. डाव्या बाजूला भीम आणि हिडिंबेचा पुत्र घटोत्कच दाखवला आहे. त्याच्या हातात गदा आहे. इतक्या छोट्या शिल्पात राक्षस कुळातील घटोत्कच वेगळा दाखवत शिल्पकाराने कमाल केली आहे.

खरी कमाल तर चक्रव्युहात बारीक बारीक कोरलेल्या सैन्याला दाखवून केली आहे. हा फोटो मी साध्या मोबाईलच्या कॅमेर्‍यातून काढलाय. मोठ्या कॅमेर्‍यातून फोटो काढून enlarge करून बघितल्यास बारकावे अजून नीट समजतील.

होयसळ शैलीत शिल्पकलेने कळस गाठला होता असं म्हणतात ते उगीच नाही. हळेबीडू आणि बेलूरच्या मंदिरात त्याचा प्रत्यय दर्शकांना जरूर येतो. ही मंदिरे आपल्या एखाद्या मोठ्या सहलीचा भाग म्हणून गडबडीत पाहू नका. किमान एक संपूर्ण दिवस इथे घालवला पाहिजे. तर इथलं शिल्प सौंदर्य समजू शकेल. बारकावे पहायचे तर आठवडा लागतो.

नटेश शिव (नीलकंठेश्वर मंदिर, निलंगा, जि. लातुर)

शिवाच्या विविध मनमोहक मूर्ती मराठवाड्यात आहेत. निलंग्याच्या मंदिरावर बाह्यभागावर देवकोष्टकात ही मुर्ती आहे. उजवा हात अभय मुद्रेत असून हातातअक्षयमाला आहै. वरच्या हातात त्रिशुळ आहे. डाव्या वरच्या हातात खट्वांग आहे. खालच्या हातात बीजपुरक (मातुलिंग) आहे. शिवाच्या उजव्या बाजूस खाली नंदी बसलेला आहे. डाव्या बाजूस गंगा आहे. डावा पाय जमिनीवर टेकवला असून उजवा पाय गुडघ्यात दूमडून वर उचलला आहे. अशा १०८ नृत्यप्रकार सांगितले जातात त्यातील ही मुद्रा भुजंगतलास म्हणून ओळखली जाते. मूर्ती तीन फूटाची आहे.

१२ व्या शतकातील हे उत्तर चालुक्य कालीन मंदिर त्रिदल पद्धतीचे आहे. मुख्य गाभार्‍यात शिवलिंग असून इतर दोन गाभार्‍यांत विष्णु व हर गौरी (शिव पार्वती एकत्र) या मूर्ती आहेत. (माया पाटील शहापुरकर यांच्या "मंदिर शिल्पे' या ग्रंथात या मंदिरावर सविस्तर लिहिले आहे. ही माहिती त्यातीलच आहे.)

शिवाच्या या नृत्य मूर्तीला नटेश असे म्हणतात. नटराज हा शब्द आपण शिवाच्या सगळ्याच नृत्य मूर्तीला वापरतो. पण तो तसा नाही. (फोटो सौजन्य डाॅ. दत्तात्रय दगडगावे, लातुर)

- श्रीकांत उमरीकर, औरंगाबाद 9422878575.

नै.रा.द.गो.ब्रा.राहूल गांधींचा नैतिक विजय

 उरूस, 11 नोव्हेंबर 2020 

 नैतिक राजश्री दत्त गोत्री ब्राह्मण (नैरादगोब्रा) मा. राहूल गांधी यांचा प्रचंड नैतिक विजय झाला आहे. भारतीय लोकशाहीच्या इतिहासात 10 नोव्हेंबर हा दिवस महत्त्वाचा आहे (‘सोन्याच्या अक्षरांत लिहीवा’ असे लिहीणार होतो पण काही क्षुद्र खर्‍या विजयाने या नैतिक विजयाला डाग लावला आहे). 

नै.रा.द.गो.ब्रा. मा. राहूल गांधी यांच्या नेतृत्वात पुरोगाम्यांनी बिहार निवडणुक आणि भारतातील इतर राज्यांतील पोट निवडणुका लढवल्या. त्यात अपेक्षेप्रमाणे आपले नैतिक नेतृत्व राहूल गांधी यांनी सिद्ध करून दाखवले आहे. 

बिहार मध्ये 2015 मध्ये 40 जागा लढवित 27 जागी खरा विजय तर 13 जागी नैतिक विजय त्यांनी मिळवला होता. या वर्षी 70 जागा लढवित 19 जागी खरा क्षुद्र विजय तर 51 जागी दणदणीत नैतिक विजय मिळवून आपली नैंतिक विजयाची घोडदौड पुढे चालू ठेवली आहे. पुढच्या निवडणुकांत 100 जागा लढवून 10 जागी क्षुद्र खरा विजय आणि 90 जागी लखलखीत नैतिक विजय असे ध्येय ठरवले आहे.  

खरी कसोटी तर मध्यप्रदेश मध्ये लागली होती. 2018 च्या निवडणुकांत क्षुद्र खर्‍या विजयाच्या मागे लागून तेथील कार्यकर्त्यांनी सत्ता खेचून आणली. राहूल गांधी यांनी आधी कर्नाटक आणि मग मध्यप्रदेश मध्ये जोरदार प्रयत्न करून आपल्या आमदारांना राजीनामा देण्यास भाग पाडले. खर्‍या विजयाच्या क्षुद्र मोहातून त्यांना बाहेर काढण्याचा खुप प्रयत्न केला. पण ते सर्व पापी पामर भाजपच्या सत्ता मोहात अडकून परत निवडणुका लढवून आमदार बनले. पण मध्यप्रदेशांत 28 पैकी 19 जागी दणदणीत नैतिक यश पक्षाने मिळवले. 8 जागी सत्ता मोहात कार्यकर्ते निवडुन आले ही एक खंत राहूलजींना आहेच. 

उत्तर प्रदेश (8) गुजरात (8) कर्नाटक (2) तेलंगणा (1) मणिपुर (1) या जागी मात्र राहूल गांधी यांचे नैतिक नेतृत्व पूर्ण झळाळून उठले. पक्षाला 100 % नैतिक विजय त्यांनी मिळवून दिला. भाजप सारख्या पक्षाला क्ष्ाुद्र विजयाच्या मोहात पाडून आपला पक्ष संपूर्णत: नैतिक मार्गावर नेण्याचा आपला संकल्प दृढ केला. 

राहूल गांधी यांच्या या नैतिक विजयाचे पुरोगाम्यांनी आणि भाजपनेही मोठ्या मनाने अभिनंदन केले आहे. उत्तर प्रदेशातील अखिलेश प्रमाणेच राहूल गांधी यांनी तेजस्वी यादवांना नैतिक विजयाचे महत्त्व खुप समजावून सांगितले. पण तेजस्वी ऐकतच नव्हते. बरोबर सभा करू म्हणूनही सांगितले. त्या प्रमाणे 243 जागांसाठी प्रचंड अशा 9 सभा पाच दिवसांत घेवून मोठी मेहनत घेतली. त्यानंतर नैतिक तपश्‍चर्येसाठी आपल्यासोबत ‘दूर’ चलण्याचा खुप आग्रह धरला. पण तेजस्वी अजूनही खर्‍या यशाच्या सत्तेच्या मोहात दलदलीत अडकून पडले आहेत. त्यामुळे ते बिहारात प्रचार करत राहिले. केवळ आणि केवळ राहूल गांधी यांचेच नैतिक बळ होते म्हणून सत्तेचा मोहापासून ते तेजस्वी यांना दूर ठेवू शकले. अन्यथा तेजस्वी जवळपास त्यात अडकले होतेच. 

छत्तीसगढ येथील पोटनिवडणुकीत भुपेश बघेल या मुख्यमंत्र्याने क्ष्ाुद्रपणा करून एका जागी खरा विजय मिळवत नैतिक विजयाला काळे फासले आहे. झारखंड मध्येही अशीच एक जागा जिंकून कॉंग्रेस कार्यकर्ते सत्तेच्या दलदलीत अडकले आहेत. राहूल गांधी यांनी या प्रकरणांची गांभिर्याने दखल घेतली असून पुढच्या वेळी नैतिक विजय मिळवून चूक दुरूस्त  केली जाईल असे ठरविल्याचे कळते आहे. 

एक काळ असा होता की पोटनिवडणुका सत्ताधारी हरत असत. पण राहूल गांधी यांनी आपल्या नैतिक बळाच्या ताकदीने यात बदल घडवून आणला आहे. सत्ताधार्‍यांना अजून सत्तेच्या मोहात अडकवत त्याच दलदलीत रूतून बसण्याची चाल राहूल गांधी यांनी खेळली आहे. 

राहूल गांधी यांच्या नैतिक  घोडदौडीच्या विजय मार्गात पंजाब, राजस्थान, छत्तीसगढ हे मोठे अडथळे आहेत. कर्नाटक आणि मध्यप्रदेश प्रमाणेच राजस्थानात त्यांनी खुप प्रयत्न केले. पण सचिन पालयट हा कच्चा खेळाडू निघाला व सत्ता मोहात अडकून पडला. तसेच स्थानिक कार्यकर्त्यांच्या सत्ता लालसेमुळे महाराष्ट्र, झारखंड येथे महागठबंधनात रहावे लागते आहे. हा क्ष्ाुद्र सत्ता मोह जावून कार्यकर्त्यांना नैतिक विजयाचे खरे मोल कळून येईल यासाठी काय करावे लागेल? याचे चिंतन करण्यासाठी राहूल गांधी बँकॉंग थायलंड पट्टाया का आणखी कुठल्या अनोळख्या जागी तपश्चर्येला गेले असल्याचे आतल्या गोटातून सांगण्यात आले आहे. 

लोकसभेचे अधिवेशन चालू असताना देशाबाहेर जावून तपश्चर्येची आपली प्रा‘चीन’ परंपरा राहूल गांधी यांनी पाळली. तेजस्वी आणि अखिलेश यांना अजून राहूल गांधी यांच्या नैतिकतेचे महत्त्व तेवढे कळलेले नाही. पण शरद पवारांसारख्या वयोवृद्ध जाणत्या नेत्याला या नैतिक विजयाचे महत्त्व कळले आहे. उद्धव ठाकरे यांनीही बाळासाहेबांना वचन दिले होते. त्यांनीही बिहारात नैतिक विज़य मिळवत ते पाळले आहे. या दोघांनीही राहूल गांधी यांच्याही एक पाउल पुढे टाकले आहे. विविध आपत्तीत सर्व देश सापडलेला आहे. अशावेळी सरकारी निधी अपुरा पडतो. त्या निधील दान देण्याची नैतिकता शरद पवार आणि उद्धव ठाकरे यांनी जपली. बिहार निवडणुकीत त्यांच्या सर्व उमेदवारांनी उदार मनाने आपली सर्व अनामत रक्कम शासनाला दिली.

राहूल गांधी यांच्या नैतिक विजयाचे कौतुक पुरोगामी रवीश कुमार, राजदीप सरदेसाई, बरखा दत्त, गिरीश कुबेर, विनोद दुआ, सबा नकवी, अरफा खानूम शेरवानी हे पत्रकार नेहमीच करत असतात. 

फक्त अडचण एकच आहे की कुमार केतकर म्हणतात तसा मोदी निवडुन येण्याचा आंतरराष्ट्रीय कट जो काही आहे तो मात्र यशस्वी होतो आहे. खरं तर आता सर्वांनी मिळून कुमार केतकरांना समजावून सांगायला पाहिजे एम.एस.ए.बी. (मोदी-संघ-अमित शहा-भाजप) यांना सत्तेच्या मोहात अडकवून टाकणे हाच खरा आपला उलटा नैतिक कट आहे. तो आपण छुपे पणाने यशस्वी करत आहोतच. तूम्ही त्यावर बोलू नका. अमेरिकेतही ट्रंप तात्यांना असेच अडकवायचे होते. पण बीडेन बापूंनी ऐकले नाही. आणि त्यांना सत्तेचा क्ष्ाुद्र मोह पडला. 

असो नैरादगोब्रा (नैतिक राजश्री दत्त गोत्री ब्राह्मण) मा. राहूल गांधी यांचे नैतिक विजयासाठी मन:पूर्वक अभिनंदन. असाच विजय त्यांना मिळत राहो. 

         श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575   

    

 

‘बुडाला ट्रंपूल्या पापी’। कुबेरी बुद्धी गेली झोपी ॥

    

उरूस, 10 नोव्हेंबर 2020 

अमेरिकन अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीचा निकाल समोर आला. त्यावर अग्रलेख लिहीताना लोकसत्ताचे संपादक गिरीश कुबेर यांनी भरपूर गरळ ओकले आहे. समर्थ रामदासांनी औरंगजेबाच्या मृत्यूवर ‘बुडाल्या औरंग्या पापी’ असं लिहीलं होतं. त्याची आठवण करत कुबेर असं लिहीतात ‘बुडाला ट्रंपुल्या पापी’. आता लोकशाहीच्या मार्गाने आधी निवडून आलेल्या आणि आता लोकशाहीच्याच मार्गाने पराभूत झालेल्या ट्रंप यांच्यासाठी अशी भाषा कशी काय वापरत येईल? 

‘लोकसत्तासहीत जगभरचे विवेकवादी ट्रंप यांचा तिरस्कार का करतात हे समजून घेतलं पाहिजे.’ असे एक वाक्य कुबेर यांच्या अग्रलेखात आहे. आता जर कुबेर स्वत:ला ‘विवेकवादी’ म्हणवून घेणार असतील तर ते मग कुणाचा तिरस्कार कसा काय करू शकतात? एक प्रतिष्ठित प्रस्थापित मोठी परंपरा असलेल्या वृत्तपत्राचा संपादक किंवा ते वृत्तपत्र यांनी कुणाचा तिरस्कार करून कसे काय चालेल? वैचारिक विरोध, कडाडून टिका समजू शकतो. पण तिरस्काराला वैचारिक क्षेत्रात कशी काय जागा असू शकते? 

पण इतके भान स्वत:ला विवेकवादी म्हणवून घेताना कुबेरांना शिल्लक राहिलेले दिसत नाही. हा अग्रलेख वर वर पाहता ट्रंप यांच्या विरोधात दिसू शकतो. तसा तो आहेही. पण त्या अनुषंगाने कुबेरांना भाजप आणि विशेषत: मोदी अमित शहा यांना चार लाथा घालायच्या आहेत. 

ट्रंप यांच्या भारत भेटीच्या कार्यक्रमावर ताशेरे कुबेर यांनी ओढले आहेत. समजा हिलरी क्लिंटन जर राष्ट्राध्यक्ष असल्या असत्या तर त्यांच्याही सन्मानार्थ असाच भव्य कार्यक्रम भारतात आखला गेला असता. बिल क्लिंटन आले तेंव्हा त्यांचेही स्वागत उत्साहातच झाले होते. तेंव्हा काही मोदी पंतप्रधान नव्हते. एकूणच भारतीय मानस उत्सवी आहे. मग ही टीका का? आंतरराष्ट्रीय पातळीवर अमेरिकेचे नाक कापले गेले असं लिहीताना ‘चीनच्या प्रश्‍नावर आपले हसे होते.’ असे वाक्य कुबेर यांनी या अग्रलेखात लिहीले आहे. आता याला आधार काय? गलवान खोर्‍यातील चकमकीपासून भारत कसा आणि किती चढाईखोर झाला आहे याचे रडगाणे खुद्द ग्लोबल टाईम्स ही चीनी सरकारी वृत्तसंस्थासच देत आहे. आणि इथे लोकसत्ताकरांना मात्र चीनप्रश्‍नी भारताचे हसे झाल्याचे दिवस्वप्न पडत आहे. 

अमेरिकेतील बहुसंख्य ‘अविचारी’ जनतेस ट्रंप यांच्यासारखा आक्रमक नेता नेमस्तांपेक्षा जास्त आकर्षून घेतो असं  म्हणत कुबेर पुुढे लिहीतात, ‘.. अशा आगलाव्या नेत्यांचे काही काळ फावते. अशावेळी समाजातील समंजसांनी विचारींच्या मागे आपली ताकद उभी करायची असते.’ 

आता आपण याचा भारतातील संदर्भ तपासू. 2014 ला मोदींच्या आगलाव्या नेतृत्वाकडे भारत आकर्षित झाला असं कुबेरांना सुचवायचं आहे. मग हा ‘काही काळ’ जो 5 वर्षांचा होता तो संपून परत 2019 मध्ये दुसर्‍या 5 वर्षांच्या ‘काही काळा’साठी भारतियांनी या आगलाव्या नेतृत्वाला परत का निवडून दिले? आताही हा लेख लिहीताना बिहारचे निकाल येउ लागले आहेत. त्यातही भाजप सगळ्यात मोठा पक्ष म्हणून बिहारमध्ये पहिल्यांदाच निवडून येतो आहे. याचा अर्थ गिरीश कुबेर काय लावणार? 

मोदी-अमित शहा या आगलाव्या नेतृत्वाच्या विरोधात समंजस माणसांनी कुणाच्या पाठीमागे उभं राहायचं? राहूल गांधींच्या? मोदींचे 2014 च्या निवडणुकी आधीपासूनचे कुठलेही भाषण, कुठलीही मुलाखत काढून तपासा त्यात त्यांची भाषा किती आगलावी आहे हे सिद्ध करून दाखवा. मोदींनी अगदी राम मंदिरासारखा मुद्दाही आपल्या भाषणात किती आणि कसा मांडला हे पहावे. आत्ता बिहारच्या निवडणुकांच्या काळात जी भाषणं झाली ती पण कशी आहेत हे तपासावे.

ट्रंप आणि त्यांचा पक्ष आणि अमेरिकेतील मतदार यांचा विचार जरा बाजूला ठेवू. कुबेर ज्या हुकूमशाही प्रवृत्तीवर एकाधिकारशाहीवर टिका करू पहात आहेत त्याला भारतीय मतदारांनी कधी थारा दिला आहे? भारतीय जनता पक्षावर कुणाला काय टिका करायची ती करावी. नेतृत्वाच्य मर्यादा दाखवून द्याव्यात. पण 1980 ला पक्ष स्थापन झाल्यापासून त्यांनी भारतीय संविधानीक चौकटीत राजकीय पक्षांसाठी जी आचारसंहिता नेमून दिली आहे त्याचा कधी आणि कसा भंग केला ते सप्रमाण सिद्ध करावे. भाजपच्या नियमित निवडणुका झाल्या आहेत. उलट कुबेर ज्यांच्या मागे जायला सुचवत आहेत त्या कॉंग्रेसच्याच निवडणुका प्रलंबित आहेत.  2014 पासून म्हणजे मोदी अमित शहा यांच्याकडे पक्षाची सुत्रे आली तेंव्हा पासून भाजप शासित कुठल्या राज्यात निवडणुका टाळून अवैध रित्या सत्ता टिकवल्या गेली? 

अमेरिकेत मोदींनी रिपब्लिकन पक्षाच्या मेळाव्यास हजर राहून ‘अगली बार ट्रंप सरकार’ ही केविलवाणी हाक दिली असं कुबेर म्हणतात. एखाद्या उत्सवी प्रसंगी असे शब्दप्रयोग कुणीही करत असतं. त्याला ‘केविलवाणी’ म्हणणारी कुबेरांची लेखणीच बापुडवाणी वाटत आहे. आता नविन अध्यक्ष यांच्यासाठी ‘आवा जो जो’ असा कार्यक्रम करावा लागेल असं कुबेर लिहीतात. खरंच कुठल्या निमित्ताने जो भारतात आले आणि तेंव्हा मोदी सरकारने भव्य कार्यक्रम आखलाच तर कुबेर काय करतील? अमेरिके सारख्या बलाढ्या राष्ट्राचा अध्यक्ष जेंव्हा कुठल्याही देशात जातो तेंव्हा त्याचे स्वागत भव्यच होत असते. मग तो कुठलाही कितीही का छोटा देश असेना. 

आताही चीनविरोधी जागतिक पातळीवर एखादे धोरण अमेरिकेच्या पुढाकाराचे ठरले आणि त्यात भारताचा सहभाग जो बायडेन यांनी मागितला तर कुबेर काय लेखनसंन्यास घेतील? अमेरिकेचा कुठलाही अध्यक्ष पहिले अमेरिकेचे हित पाहणारा असतो.  आपल्या देशात राहून चीनसारख्या देशाचे गुणगान गाण्याची प्रवृत्ती अमेरिकेत नाही. अमेरिकेतील ज्या माध्यमांना चीनमधून पैसा आला तो त्यांना जाहिर करावा लागलेला आहे. आपल्यासारखे चीनचे समर्थन करत छुपे फायदे उकळण्याची वृत्ती तिथल्या माध्यमांची नाही.    

ट्रंप तर हारले आणि 4 वर्षांत पदावरून दूर गेले पण मोदी हारले नाहीतच मात्र अजून जास्त बहुमताने जिंकले याची विलक्षण खंतच त्यांच्या शब्दांतून उमटत आहे. ‘नॉट माय प्रेसिडेंट’ सारखी चळवळ भारतात उभी राहिली नाही याचे दु:ख कुबेरांना वाटत आहे का? 

ट्रंपच्या निमित्ताने लिहीताना कुबेरांचीच विवेक बुद्धी झोपी गेल्याचे दिसून येते आहे.     

         श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575   

    

 

मूती मालिका -५

भक्ताची भव्य मूर्ती (औंढा नागनाथ, जि.हिंगोली)

देवदेवतांच्या कलात्मक आणि भव्य मूर्ती आपण पाहतो पण सामान्य भक्ताची मूर्ती आणि तिही इतकी भव्य? हे आश्चर्य औंढा नागनाथ येथील मंदिरावर आढळून येतं. मूर्तीची भव्यता लक्षात यावी म्हणून मी हा पाठभिंतीचा पूर्णच फोटो मुद्दाम दिला आहे. दोन्ही हात जोडलेले, पद्मासनात बसलेली, चेहर्‍यावर शांत भाव असलेली, कुठलेच अलंकरण नसलेली ही मानवी मूर्ती लक्ष वेधून घेते. औंढ्याचं मंदिर पश्चिमाभिमुख आहे. त्याबद्दल सांगताना संत नामदेवांना मंदिरात प्रवेश करू दिला नाही, मग त्यांनी आपल्या भक्तीच्या शक्तीने देवालाच बदलण्यास भाग पाडले, आणि मंदिर फिरून पश्चिमेला आले. यातला खरेखोटेपणा माहित नाही कारण ही दंतकथा आहे. पण पूर्वेला एका भक्ताची भव्य मूर्ती मंदिरावर कोरून भक्तीची महती किती याचा पुरावाच इथे आढळतो.

गर्भगृहाच्या पाठभिंतीवर ही मूर्ती पूर्वेला तोंड करून विराजमान आहे. अशाच अजून दोन मूर्ती दक्षिण आणि उत्तरेला गाभार्‍याच्या बाह्यांगावर आहेत. दीड मिटर बाय दीड मिटर इतक्या भव्य कोनाड्यात या मूर्ती आहेत. मुर्तीच्या बाजूला छत्रचामर धारिणी आहेत. मुर्तीच्या माथ्यावर साधी टोपी आहे. त्यावर चंद्रासारखी आकृती कोरलेली आहे.

मंदिराला प्रदक्षिणा घालून आपण मागे या मूर्तीच्या समोर दगडी पायर्‍यांवर बसूलो तर एक वेगळाच अनुभव येतो. भक्तीतून येणारी शांत समाधानाची भावना मनात जागी येते. आपण मूर्तीसमोर हात जोडतो पण इथे मूर्तीच आपल्या समोर हात जोडते आहे, आपल्यातले पावित्र्य देवत्व जागवते आहे असे काही विलक्षण जाणवते. देवदर्शन करून घाईघाईत निघून जाणार्‍या अंधभक्तांचे काही सांगता येत नाही पण खरा भक्त, रसिक, शिल्पप्रेमी या मूर्तीच्या प्रेमात पडून समोरच्या दगडी पायर्‍यांवर बसून राहतो हे निश्चित.

तज्ज्ञांनी यावर अजूनही सविस्तर कुठे काही लिहीलं नाही (three huge sculptures probably of devotee इतकाच उल्लेख गो.ब. देगलुरकरांच्या पुस्तकात आहे). या प्राचीन भव्य मंदिरावर सर्वात मोठ्या आकारात या मानवी मूर्ती कशासाठी कोरल्या गेल्या आहेत? का हा कुणा देवतेचाच प्रकार आहे? कुणाला याची माहिती असल्यास खुलासा करावा.

Vincent Pasmo

या फ्रेंच मित्राला या मूर्तीने फारच आकर्षीत केले. हा फोटो त्यानेच काढला आहे.

(ह्या मूर्तीबद्दल तज्ञ चर्चा करत आहेत. अजून ह्याचा खुलासा झाला नाही.)

लोलितपाद नटराज (लेणी क्र. २१, वेरूळ)

नटराजाची प्रतिमा जी आपल्या सतत डोळ्या समोर येते ती एक पाय वर उचललेली व एका पायावर शरिराचा सगळा भार तोलून धरणारी अशी असते. ही प्रतिमा तंजावरच्या मंदिरातली आहे. दहाव्या शतकातील. पण त्याच्या जवळपास ३०० वर्षे आधी नटराजाची प्रतिमा कोरल्या गेली आहे वेरूळला. २१ क्रमांकाची ही लेणी "रामेश्वर लेणी" नावाने ओळखली जाते. नटराजाचे हे सर्वात पुरातन कलात्मक आणि भव्य असे शिल्प आहे. या नटराजाला "लोलितपाद नटराज" म्हणतात. शिवाने व्याघ्रचर्म कटीस परिधान केले आहे. दोन्ही बाजूला वादक दिसून येतात. अंतराळात ब्रह्मा, विष्णु, इंद्र यांची शिल्पे आहेत. एक परिपूर्ण कलात्मक दृश्य अशी या शिल्पपटाची ओळख आहे. १४ व्या क्रमांकाच्या लेणीतही नटराज शिवाचे अप्रतिम शिल्प आहे.

गायन वादन नृत्य यांचे सगळ्यात जूने संदर्भ औरंगाबाद परिसरांतील लेण्यांत सापडतात हा पण लक्षात घेण्यासारखा मुद्दा आहे. आम्रपालीचे एक विलक्षण शिल्प औरंगाबाद लेण्यात याही पूर्वीच्या काळात कोरलेले आहे.

महाराष्ट्राची सांगितिक कलात्मक अस्मिता या शिल्पाला मानले पाहिजे कारण हे तंजावरच्या आधीचे आहे अशी आग्रही भुमिका

Mahagami Gurukul

गुरूकुलाच्या संचालिका विख्यात ओडिसी/कथ्थक नृत्यांगना पार्वती दत्ता या मांडत असतात. वेरूळ लेण्यात नृत्य विषयक भरपुर मुद्रा आढळून येतात.

शार्ङगदेवाचा संगीत रत्नाकर हा ग्रंथही याच परिसरात देवगिरी किल्ल्यावर रचला गेला. तेव्हा ही भुमी कलेची भुमी आहे हे निश्चित. मराठवाडा परिसरांतील मंदिरांवर बाह्य भागात वादन, नृत्य करणारी सुरसुंदरींची शिल्पे अधिक आहेत. होट्टल येथे नृत्य गणेश आहे. जामखेडच्या (जि. जालना) खडकेश्वर महादेव मंदिरात लहान आकारात गायन वादन नृत्य करणार्‍या स्त्रीयांचे स्तंभ शिल्प आहे.

नटराज शिवाच्या विविध मुद्रा मराठवाड्यातील औंढा, उमरगा, माणकेश्वर, निलंगा येथील मंदिरांवर आहेत.

(हे शिल्प नटराज शिवाचे नसून नटेश शिवाचे आहे आसे तज्ञ सांगत आहेत. शिवाय हा लोलीत पद शिव नाही. यावर अजून प्रकाश पडला पाहिजे.)

(फोटो सौजन्य

Akvin Tourism sustainable travel in India

)

विजय विठ्ठल (हंपी, कर्नाटक)

कर्नाटकातील ही छोटी विठ्ठल मुर्ती मराठी माणसासाठी अस्मितेचे मोठे प्रतिक आहे. विजय नगरहून भानुदास महाराज (एकनाथांचे पणजोबा) यांनी विठ्ठल मुर्ती पंढरपुरला आणली अशी दंतकथा आहे. पण कर्नाटकांत हंपी येथे प्रचंड मोठे असे जे विजय विठ्ठल मंदिर आहे तिथे मात्र आता कुठलीच मुर्ती नाही. या मंदिर परिसरात जो अतिशय सुंदर दगडी रथ आहे त्यावर ही विठ्ठल मुर्ती कोरलेली मला आढळली. विठ्ठलाचा हा एक पुरावा. या रथाचे वैशिष्ट्य म्हणजे खाली जी चाकं दिसत आहेत ती संपूर्ण फिरत होती. लोक सारखं फिरवून नुकसान करायला लागले म्हणून दगड लावून चाकांना स्थिर केले आहे. विठ्ठल भोळ्या भक्तांचा साधाभोळा देव आहे असं म्हणतात. पण इथे मंदिराचे प्रचंड मोठे आवार पाहून विठ्ठलाची "श्रीमंती" डोळ्यात भरते. मराठी माणसांनी पंढरपुर सोबत हंपीच्या विठ्ठल मंदिराची यात्रा केली पाहिजे. आपल्या विठ्ठलाचे ऐश्वर्य डोळे भरून बघितलं पाहिजे. साध्या पालखीतून आपण दिंड्या घेवून पंढरपुरला जातो पण याच आपल्या विठ्ठलाचा रथ किती राजेशाही होता हे बघितलं पाहिजे.

पंचेवीस तीस फुटीं उंच सलग असे दगडी खांब आणि तसलेच आडवे बीम वापरून जी भव्यता हंपीच्या मंदिरांना आलेली आहे ती विलक्षण आहे. अन्यथा इतक्या लांबीचे दगड कुठल्या जुन्या मंदिरामध्ये वापरलेले आढळत नाहीत. मंदिरातला गरूड खांब, हा भव्य रथ विठ्ठल विष्णुचाच अवतार समजला जातो याचा पुरावा दाखवतो. रथयात्रा ही प्रामुख्याने वैष्णव देवतांची निघते. महाराष्ट्राने पालखी हा रथाला शोधलेला वेगळा वैशिष्ट्यपूर्ण पर्याय आहे का? याचाही शोध घेतला पाहिजे. विठ्ठल हे दैवतच मुळात सनातन धर्मातील एक क्रांती आहे असं जाणवतं. या दैवतेला वाहन नाही, हीच्या हातात शस्त्र नाही, ही दैवता कोप पावून कुणाला शाप देत नाही की वरदान देत नाही. पुंडलीकाने फेकलेल्या वीटेवर कटीवर हात ठेवून उभी आहे. त्यामुळे भजनात रमलेला तुळशी माळ घातलेल्या वारकर्‍याच्या भोळ्या भक्तीत बुडालेला विठ्ठलच आपल्याला जवळचा वाटतो. विजयनगरचा विजय विठ्ठल अंतराने आणि रूपानेही दूरचा भासतो. आपल्याला काळ्या पाषाणातील विठ्ठलाचे "सावळे सुंदर" रूप पहायची सवय. त्यामुळे हा विठ्ठल वेगळा वाटतो. कुठे संगमरवरी दगडांत कुणी विठ्ठलाची मुर्ती घडवली तर मला नाही वाटत ती मराठी माणसाला आपलिशी वाटेल म्हणून. बहिणाबाईंनी त्यामुळेच लिहून ठेवलंय

सोन्या रूप्यानं मढला

मारवाड्याचा बालाजी

शेतकर्‍याचा विठोबा

पाना फुलांतच राजी

रा.चिं. ढेरे सारख्या अभ्यासकाने मांडले की पुरीचा जग्गनाथ, तिरूपतीचा बालाजी आणि पंढरपुरचा विठोबा ही मुळची लोकदैवतं नंतर विष्णुचे अवतार म्हणून स्विकारली गेली. जग्गनाथ "अन्नब्रह्म", बालाजी "कांचनब्रह्म" तर विठ्ठल "नादब्रह्म" मानल्या जातो. तुळशीमाळ गळ्यात घातलेला विठ्ठल आर्तपणे आळवलेल्या भजनानेच संतुष्ट होतो.

श्रीकांत उमरीकर, औरंगाबाद, 9422878575.

मुर्ती मालिका -४

अनंतशयन विष्णु

पैठणच्या नृसिंह मंदिरातील ही देखणी मुर्ती. शेषशय्येवर विष्णु पहूडले आहेत. झोपले हा शब्द आपण चुकीने वापरतो, उजवा वरचा हात माने खाली घेतल्याने मान उंचावली आहे. ही अगदी नैसर्गिक सहज अशी अवस्था शिल्पकाराने रेखली आहे. नाभीतून निघालेल्या कमळावर ब्रह्मदेव विराजमान आहेत. लक्ष्मी उजवा पाय चेपत आहे. डावा पाय घडी करून कासवाच्या पाठीवर टेकवला आहे. मुर्तीच्या पाठशिळेवर नक्षीत दहा अवतार कोरलेले आहे. शेषाचा फणा बरोबर चेहर्‍याला मध्यभागी कल्पुन समतोल साधत शिल्पांकीत केलेला दिसतो.

ही मुद्रा विश्वनिर्मितीचे प्रतिक मानली जाते. आपल्यातून सर्व विश्व निर्माण करून त्याकडे कौतूकभरल्या नजरेने भगवान पहात आहेत. पद्मनाभ विष्णुची जी शक्ती आहे तीला श्रद्धा म्हणतात. जगाची निर्मिती ही श्रद्धेतून झाली असंही मानलं जातं. लक्ष्मीच्या बाजूला हात जोडल्या अवस्थेत गरूड आहे.

सप्त फण्यांच्या शेषाच्या ९ वेटोळ्यांवर भगवान पहूडले आहेत. या सर्पाची त्वचा हूबेहूब खालच्या वेटोळ्यांवर दाखवत शिल्पकाराने कमाल केली आहे. (फोटो सौजन्य सुधीर महाजन)

वेळापुरची अप्रतिम हर गौरी मुर्ती (शिवपार्वती)

शिवाची पूजा मुर्ती रूपात कुठेच केली जात नाही. पण वेळापुर (ता. माळशिरस, जि. सोलापुर) हे एकमेव मंदिर आहे जिथे शिव मुर्तीरूपात पार्वती सोबत पुजला जातो. स्थानिक चुकीने या मुर्तीला अर्धनारी नटेश्वर या नावाने संबोधतात. प्रत्यक्षात ही एक मुर्ती नसून उमा महेश्वराची संयुक्त मुर्ती आहे.

यादवांच्या काळातील १३ व्या शतकातील हे प्राचीन मंदिर. महादेवाच्या शाळुंकेवर पिंड असावी तशी ही मुर्ती शिल्पांकित केली आहे.

शिवाच्या उजव्या वरच्या हातात त्रिशुळ आहे. खालचा हात वरद मुद्रेत असून हातात अक्षयमाला आहे. डाव्या वरच्या हातात नागफणा असून हा हात पार्वतीच्या केसांच्या पाठीमागे आहे. खालचा डावा हात पार्वतीच्या कंबरेवर आहे. शिवाच्या जटामुकूटावर चंद्र सुर्य कोरलेले आहेत.

पार्वतीचा उजवा हात शिवाच्या खांद्यावर आहे. दूसर्‍या हातात फासा आहे.

शिवाचा जटामुकूट तर पार्वतीचा मराठमोळा शोभणारा अंबाडा प्रभावळी सारखा डोक्या मागे कोरलेला आहे. अंबाजोगाई, निलंगा येथील उमा महेश्वर मुर्तीत पार्वतीचा केशसंभार असाच दर्शविला आहे. पार्वतीच्या उजव्या पायाची बोटं दूमडलेली दिसत असून बोटात जोडवं घातलेलं दिसून यावं इतकी बारीक कलाकुसर आहे. याच पायाच्या तळव्यावर चक्र कोरलेलं आहे. पार्वतीच्या खाली गणेश असून शिवाच्या बाजूने खाली नंदी आहे.

मागची प्रभावळ अतिशय कोरीव असून त्यावर अष्ट दिकपाल कोरलेले आहेत. (आठ दिशांच्या आठ देवता असतात. पूर्व-इंद्र, पश्चिम-वरूण, दक्षिण-यम, उत्तर-कुबेर, आग्नेय-अग्नी, नैऋत्य-निऋती, वायव्य-वायु, ईशान्य-ईशान) विष्णु आणि ब्रह्मदेवाच्या मुर्तीही प्रभावळीवर आहेत. मध्यभागी किर्तीमुख आहे.

एकप्रकारे पंचमहाभुतांसह सर्व प्रमुख देवता कोरून सगळे विश्वच मुर्ती रूपात मांडले आहे. याचीही वेगळी दखल घ्यावी लागेल.

उमा महेश्वर मुर्तीत पार्वतीही शिवाच्या खांद्यावर हात ठेवलेली दाखली जाते हे फार वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. खांद्यावरचा हात बरोबरीचे मैत्रिचे नाते सुचवतो.

Shrikant Borwankar

ने फार छान शिर्षक सुचवले "ऐसा शंकर शोभे उमा वेल्हाळा". आरतीमधील या ओळी याच मुर्तीकडे पाहून लिहिल्या गेल्या असाव्यात.

Ashutosh Bapat

सर तूमच्यामुळे आज या मुर्तीवर लिहिलं. पार्वतीच्या पायाशी घोरपड तसल्याने तिला गौरी असे संबोधतात. असा खुलासा सायली पलांडे दातार यांनी केला आहे.

Saili Palande-Datar

(फोटो सौजन्य अर्धनारी नटेश्वर संस्थान, वेळापुर).

या अप्रतिम दूर्मिळ अशा मुर्तीला मंदिराला जरूर भेट द्या.

हम्पी येथील भव्य योग नरसिंह

हम्पी या पुरातन राजधानीची खुण दाखवणार्‍या दोन मुख्य गोष्टी आहेत. एक आहे विजय विठ्ठल मंदिर आणि दूसरी आहे ही अति भव्य नरसिंह मुर्ती. नॅशनल बुक ट्रस्टनी विजय नगरवर जे पुस्तक प्रकाशीत केलं त्याच्या मुखपृष्ठावर हाच नरसिंह आहे.

विजयनगर साम्राज्यातील या दोन्ही देवता महाराष्ट्रासाठी आस्थेचा विषय आहेत.

या नरसिंह मुर्तीचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिची भव्यता. प्रत्यक्ष मुर्ती इतकी भव्य तर ते मंदिर केवढे असेल? एकसंध दगडात मुर्ती सोबतच मागचा भव्य शेषही कोरलेला आहे. खालच्या आसना सगट या मुर्तीची उंची २५ फुट इतकी आहे. योग मुद्रेतील या नरसिंहाच्या पायात योगपट्टा आहे. याच्या डाव्या मांडीवर लक्ष्मीचीही अतिशय देखणी मुर्ती होती. पण ती आता नाही. मुर्तीचे हातही खंडित झाले आहेत. शेषशायी विष्णुच्या माथ्यावर जसा ७ फण्याचा नाग असतो तो तसा इथेही दिसतो आहे. माथ्यावरचा मुकूट विजयनगर साम्राज्याचे वैशिष्ट्य दर्शविणारा आहे. नरसिंहाची ही सगळ्यात भव्य अशी मुर्ती समजली जाते.

याचं एक अतिशय वेगळेपण म्हणजे समोर उभं राहून चेहर्‍याकडे आपण बघत राहिलो तर हळु हळु इतर सर्व गोष्टी दिसेनाश्या होतात. हे उग्र सिंहमुख किंचित हसून आपल्याकडे मायाळुपणे पाहते आहे असा भास होतो. दूष्ट शक्तींचा नाश करणारा मी सज्जनांच्या पाठिशी आहे आहे असा विश्वास हा नरसिंह आपल्याला देतो. मुर्तीकडे पाठ फिरवून आपण परतत असताना एकदा तरी मागे वळून पाहण्याचा मोह होतोच. मागे वळल्यावर मुर्ती परत आपल्याला बोलावते आहे असे जाणवते.

सध्या मुर्ती भोवतीची जी दगडी रचना आहे ती बाजूला करून मुर्ती खुली केल्यास तिची भव्यता अजून जाणवेल. (फोटो मी स्वत: काढलेला आहे. विजय नगर साम्राज्या बद्दल भरपुर माहिती उपलब्ध आहे. त्यावर परत वेगळं लिहित नाही.)

-श्रीकांत उमरीकर, औरंगाबाद. 9422878575