आजचा ‘ज्ञानोबा’ | बांधतो गोदाम । मिळावया दाम | शेतमाला ॥

दै. पुण्यनगरी, उरूस, मंगळवार 10 डिसेंबर 2013

कालच्या ज्ञानोबांनी जनतेस भक्तिमार्गाला लावले. ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभाव, चांगदेव पासष्टी लिहीली. भिंत चालवली. रेड्यामुखी वेद वदवले. इ.इ. हे काही कुणाला सांगायची गरज नाही. ज्ञानेश्वरांचे गाव पैठणजवळचे आपेगांव. त्यांना आपल्या आजूबाजूला जे शेतकरी आहेत त्यांची दयनिय अवस्था दिसत होती. त्यांनी त्यांच्या परिभाषेत शेतकर्‍याचे दु:ख मांडले.
रात्रं दिवस वहातसे चिंता ।
केशव धडौता होईन मी ॥
खिरजट घोंगडे फाटके ते कैसे ।
वेचिले तैसे भोगिजे ॥
वित्त नाही गाठी जिवित्वा आटी ।
उघडी पाठी हीव वाजे ॥
घोंगडे देईल तो एक दाता ।
रखुमादेविवरा मागो रे आता ॥
शेतकर्‍याची दयनीय अवस्था वर्णन करून वीटेवरी उभा असलेला आपल्याला देईल तेंव्हा त्यालाच मागू अशी मांडणी केली. ती सगळी त्या काळाला शोभणारीच होती. कालचे ज्ञानोबा कवी होते म्हणून त्यांनी ओवी लिहीली. पण आज जर ज्ञानोबा असते तर? त्यांनी काय केले असते शेतकर्‍यासाठी?
आजच्या एका ज्ञानोबाने मात्र एक अतिशय साधी पण वेगळीच कृती करून कुणब्यास सुख समाधान देण्याचे काम केले आहे. आजच्या युगातील हा ज्ञानोबा कवी नाही. उस्मानाबादचे ज्ञानोबा मोरे हे तेरणा महाविद्यालयात अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक आहेत. मित्रांसोबत रामलिंग डोंगरात नियमित फिरायला जाण्याचा त्यांचा परिपाठ. या फिरण्या फिरण्यात गप्पा मारण्यात एक विचार त्यांच्या डोक्यात आकाराला आला. नुसतं बोलणे फिरणे यापेक्षा काहीतरी कृती आपण केली पाहिजे. मग त्यातून बचत गटाची कल्पना पुढे आली. बचत गट राहिला मागे मग सहकारी पतपेढी मुर्तरूपात सुरू झाली. प्रभात पतपेढी एक लाख चाळीस हजाराच्या भांडवलात सुरू झाली. पाचशे रूपये भाड्याने एक गाळा त्यांनी घेतला, पाचशे रुपये महिन्याने एका होतकरू मुलास कामाला लावले. ही पतपेढी शासनाच्या कुठल्याच योजनेत सुरू झाली नसल्याने व शिवाय सहभागी सगळे अगदी साधारण कुटूंबातली माणसे असल्याने काटकसरीने काम सुरू झाले.
हे आजच्या काळातले ज्ञानोबा पडले अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक. तेंव्हा त्यांना डोक्यातले विचार शांत बसू देईनात. स्वत:ची शेती असल्याने शेतमालाबाबत ते विचार करायला लागले. शेतीतली मेहनत जो शेतकरी करतो त्याच्या हातात शेतमाल विक्रीची सुत्रे  अजिबात नाही हे त्यांच्या लक्षात आले. शेतकर्‍याचा माल एकाच वेळी मोठ्या प्रमाणात बाजारात येतो व त्याचे भाव पडतात. काही काळात हे भाव चढे होतात तेंव्हा शेतकर्‍याकडे मालच शिल्लक राहिला नसतो.
याची दोन साधी कारणं जी शेतकरी चळवळीत मांडली गेली होती ती ज्ञानोबा मोरे यांनी समजून घेतली. शेतकर्‍याकडे आर्थिक ताकद नसते शिवाय माल ठेवायला जागा नसते.  परिणामी तो जास्त काळ माल जवळ ठेवू शकत नाही. यासाठी आंदोलन, रस्ता रोको, रेल रोको, मोर्चा हे सोडून अर्थशास्त्राच्या दृष्टीने काय केले पाहिजे? आजच्या काळात आंदोलन चळवळी कशाप्रकारे केल्या पाहिजेत? जर बाजारवादी व्यवस्थेचे दिवस असतील तर डोक्याने नसून खिश्याने विचार केला पाहिजे हे सुत्र ज्ञानोबा मोरे यांना लक्षात आले.
त्यांनी तेरणा साखर कारखान्याचे गोदाम वीस हजार रूपये महिना या दराने भाड्याने घेतले. या गोदामात शेतकर्‍याचे धान्य साठवायला सुरवात केली. शेतकर्‍याने आपल्या शेतातील धान्य इथे आणून ठेवायचे. लगेच त्याला बाजारभावाच्या 80 टक्के इतकी रक्कम रोख स्वरूपात देण्याची व्यवस्था पतपेढीद्वारे केली. आणि काही दिवसात मालाला जरा जास्त भाव मिळतो आहे असे दिसताच तसे शेतकर्‍याला सांगितले. शेतकर्‍यांनी आपला माल जास्तीच्या दराने बाजारात विकला. मागच्यावर्षी सोयाबीनच्या एका पोत्यामागे (100 किलो म्हणजे एक क्विंटल) पाचशे रूपये जास्तीचे शेतकर्‍यांना मिळाले. या सगळ्यासाठी पतपेढीने शेतकर्‍यांकडून 180 रूपये खर्चापोटी घेतले. शिवाय धान्याचा विमाही काढला गेला. (वार्षिक खर्च 38 हजार रूपये)
या वर्षी सोयाबीनला एक हजार रूपये जास्तीचे मिळत आहेत. त्यांच्याकडे 6000 क्विंटल पेक्ष जास्त धान्य आजच जमा झाले आहे. सरळ साधा हिशोब आहे. या आधुनिक ‘ज्ञानोबा’ मुळे उस्मानाबादच्या शेतकर्‍याकडे जास्तीचे साठ लाख रूपये जमा झाले. म्हणजे हे गोदाम नसले असते तर या शेतकर्‍यांना जितकी रक्कम मिळाली असती त्यापेक्षा जास्तीचे साठ लाख रूपये उस्मानाबादच्या बाजारात आले. म्हणजेच लोकांची क्रयशक्ती तेवढी वाढली. यासाठी त्यांना आलेला खर्च आहे अकरा लाखाच्या जवळपास.
या सगळ्या प्रकरणाचे वैशिष्ट्य म्हणजे कुठेही शासनाची योजना नाही. कुठेही सुट-सबसिडी नाही. शेतकरी चळवळीत एक घोषणा होती. ‘सुट सबसिडीचे नाही काम । आम्हाला हवे घामाचे दाम ।’ साधा माणूस काय करू शकतो याचे जिवंत उदाहरण  ज्ञानोबा मोरे यांनी समोर ठेवले आहे.
महाराष्ट्रात शेतमालावर किमान प्रक्रिया करणे, त्यांची साठवणूक करणे, त्याची विक्री करणे यात अनंत अडचणी शासनाने उभ्या करून ठेवल्या आहेत. यात कुणी भांडवली गुंतवणूक करायला तयार नाही कारण केंव्हाही शासनाची लहर फिरली की सगळे धोरण बदलते व गुंतवणूक करणाराचे नुकसान होते.
कृषि उत्पन्न बाजार समितीच्या जाचक अटितून फळे व भाजीपाला यांना वगळण्याचे सुतोवाच महाराष्ट्राच्या कृषी मंत्र्यांनी केले आहे. पण अजून तसा काहीच ठोस निर्णय शासनाने घेतला नाही.
ज्ञानोबा मोरे यांनी सहकारी तत्त्वावर हा उपक्रम उभारला. त्याला शेतकर्‍यांनी चांगला प्रतिसाद दिला. अडचण अशी असते की जेंव्हा दुसरीकडे असं काही लोक करू पाहतील तेंव्हा त्यात असंख्य अडथळे उभे केले जातात. सामान्य माणूस यामुळे निराश होतो. व हाती घेतलेले काम थोडीफार झिज सहन करून सोडून देतो.
शेतकर्‍यांनी आपल्या शेतातील भाज्या जर ग्राहकांना सरळ विकल्या तर शासनाच्या का पोटात दुखतं? आपल्या उसाचा गुळ काढला तर असा कोणता देशद्रोह त्यानं केला असं होतं?
एकेकाही बजाजची स्कुटर (चेतक) विकत घ्यायचं म्हटलं तर भारतीय पैसे चालायचे नाहीत. त्यासाठी अमेरिकन डॉलर लागायचे. कारण ही गाडी पूर्णपणे निर्यात करण्यासाठीच तयार केली होती. आणि त्यासाठी शासनाने नको ती आणि नको तेवढी मदत प्रोत्साहन बजाजला दिले होते. पण आमचा बजरंग जेंव्हा आपल्या शेतातला कापूस परदेशात पाठवतो म्हणतो तेंव्हा मात्र शासन लगेच त्याच्यावर बंदी आणते. बजाजची चेतक स्कुटर विकली की शासनाला डॉलर मिळायचे आणि कापूस विकला की काय चिंचोके मिळायचे? याचं उत्तर शेतकर्‍याच्या पोटी जन्मलेले जे राज्यकर्ते आहेत ते आजही द्यायला तयार नाहीत.
ज्ञानोबा मोरे यांच्यामुळे उस्मानाबादच्या बाजारपेठेत जास्तीचे पैसे शेतकर्‍यांकडे आले. त्याचे निश्चितच चांगले परिणाम शेतीउद्योगावर दिसतील. धान्याच्या साठवणूकीची अशी गोदामे (खासगी, कुठल्याही शासकीय योजनेखाली नको) उभी राहिली तर शेतमालाच्या भावात जो चढउतार होतो त्यावर शेतकर्‍याचा अंकूश राहिल.
फळे आणि भाजीपाला या बाबत तर भयानक स्थिती आहे. जवळपास 40 टक्के इतका माल साठवणुकीची व्यवस्था नसल्यामुळे सडून नासून जातो. म्हणजे जर हा शेतमाल साठवायची यंत्रणा खासगी क्षेत्राला उभारू दिली तर आजच्या किमतीतच जवळपास दुप्पट फळे व भाजीपाला उपलब्ध होईल. म्हणजेच जवळपास त्याचे भाव अर्ध्याने उतरतील.
हे साधे आकडे जितके साधे वाटतात तितके ते नसतात. कारण सरळ आहे त्यांच्याशी खेळणार्‍यांचे सगळे स्वार्थ त्यात अडकलेले असतात. पोशिंद्यांची लोकशाही असा एक शब्दप्रयोग मा. शरद जोशी यांनी केला होता. ज्ञानोबा मोरे यांची कृती म्हणून पोशिंद्यांच्या लोकशाहीच्या दिशेने उचललेले एक पाऊल आहे असे मला वाटते.
(ज्ञानोबा मोरे यांना संपर्क साधायची खुप जणांची इच्छा असेल. त्यांचा नंबर त्यांच्याच परवानगीने मी देतो आहे. जरूर त्यांच्याशी बोला. 9423340092. पत्रकार राहूल कुलकर्णी यांनी पहिल्यांदा ज्ञानोबा मोरे यांची दखल टिव्ही चॅनल एबीपी माझा वर घेतली. त्यांनीही या लेखासाठी सहकार्य केले. त्यांचे आभार)    
            श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575

हे आंबेडकर किती दलितांना माहित आहेत?

दै. पुण्यनगरी, उरूस, मंगळवार 3 डिसेंबर 2013 


माझ्या अतिशय जवळच्या मित्राने प्रकाश भेरजे याने घर बांधले. त्याची जात माहित नसल्याच्या शाळेकरी चड्डितल्या दिवसांची आमची मैत्री. त्यानं मला मोकळेपणाने घराच्या नावाबद्दल विचारलं. तो बौद्ध धर्माचा (बौद्ध परिभाषेत धम्माचा) अनुयायी असल्यामुळे बौद्ध तत्त्वज्ञानातील, आंबेडकरांच्या लिखाणातील एखादे नाव शोधण्याचा मी प्रयत्न करत होतो. त्याच्या अगदी जवळच्या मित्रांमध्ये सगळ्या विविध जातीचे मित्र आहेत (ब्राह्मण, मराठा, ओबीसी). ही त्याची समन्वयाची दृष्टी लक्षात घेवून मी ‘कनिष्क’ हे नाव त्याला सुचवले. 

कनिष्काबद्दल माहिती डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या ‘बौद्ध ऍण्ड हिज धम्मा’ या पुस्तकातच आहे. भिक्षु  नागसेन यांच्याशी  झालेल्या ऐतिहासिक प्रश्नोत्तरानंतर ग्रीक राजा मिलींद बौद्ध बनला.  नंतर कुशाणांनी ग्रीकांवर विजय मिळवला. भारतात येण्यापूर्वीच कुशाणांची बौद्ध धर्माची ओळख झाली होती. इ.स.78 मध्ये कुशाण सम्राट ‘कनिष्क़’ यास बौद्धधर्माविषयी सुरुवातीस सहानूभूती नव्हती. पण नंतर तो बौद्ध बनला. त्यानेच बौद्ध भिक्षूची  परिषद बोलावली होती. ती चतुर्थ धर्म संगीती या नावाने ओळखिली जाते. या धर्मसंगीती मागचा कनिष्काचा उद्देश बौद्धधर्मग्रंथाचे विवेचन करणे हा होता. या विवेचनामागची भाषा पाली नसून संस्कृत होती. (भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म, मराठी आवृत्ती, प्राक्कथन, पृ. 17)

मित्राला "कनिष्क" हे नाव मी सुचविले पण त्या निमित्ताने ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ या पुस्तकाचे वाचन करण्याचा योग आला. बुद्धीवर आधारीत असलेल्या एक नव्या रसरशीत धर्माची वेगळी ओळख बाबासाहेबांनी करून दिली आहे असं लक्षात आले. बाबासाहेबांनी सांगितलेला बुद्ध हा पारंपरिक बुद्ध नाही. श्रीमद् भागवतात मानल्या गेलेला विष्णूचा नववा अवतार असा हा बुद्ध नाही.

सर्वांना परिचित असलेली गोष्ट म्हणजे राजपुत्र सिद्धार्थाने मृत देह, मराणांत वेदनांनी कळवळणारा रूग्ण व जख्ख म्हातारा मनुष्य पाहिला. आणि त्याने सन्यास घेण्याचे ठरविले. (बौद्ध परिभाषेत परिव्रज्या) बाबासाहेबांनी याला हास्यास्पद म्हणून उडवून लावले आहे. खरं तर या मिथकावर जी.ए. कुलकर्णी सारख्या लेखकाने मोठी गोष्ट लिहीली. ती शालेय अभ्यासक्रमात एकेकाळी होती. हे नाकारताना बाबासाहेबांनी दिलेला तर्क बुद्धीला पटणारा आहे. ते म्हणतात, ‘वरवर पाहताही हे उत्तर हास्यास्पद वाटते. बुद्धाने आपल्या वयाच्या एकोणतिसाव्या वर्षी परिव्रज्या ग्रहण केली. ह्या तीन दृश्यांची परिणती म्हणून जर त्याने परिव्रज्या ग्रहण केली असली तर ही तीन दृश्ये तत्पूर्वी त्याला कधी कशी दिसली नाहीत? ह्या शेकड्यांनी घडणार्‍या नेहमीच्या घटना आहेत. आणि त्या तत्पूर्वी बुद्धांच्या सहजच नजरेस न येणे असंभव आहे.’

या सन्यासाच्या संदर्भात जो प्रसंग घडला आहे त्याची अतिशय वेगळी आणि बुद्धिला पटणारी मांडणी बाबासाहेबांनी केली आहे. वयाची वीस वर्षे पूर्ण झालेल्या युवकाला शाक्य संघाची दिक्षा देण्यात येत असे. राजपुत्र सिद्धार्थाने ही दिक्षा घेतली त्याला आठ वर्षे उलटून गेलेली होती. म्हणजे शाक्य संघाच्या कामाचा त्याला आठ वर्षे इतका अनुभव होता. संपूर्ण माहिती होती. 

शाक्य आणि कोलिय (जवळपासचे दोन राज्ये) यांच्यात रोहिणी नदीच्या पाण्यावरून तंटा उत्पन्न झाला. (नगर-नाशिक आणि औरंगाबादच्या लोकांना या प्रश्नाच्या तीव्रतेबाबत काही सांगायची सध्या गरज नाही. गोदावरीचे पाणी त्याचे साक्षी आहे) शाक्यांच्या सेनापतीने सभेत युद्धाचा ठराव मांडला. सिद्धार्थ गौतमाने याला विरोध दर्शविला. ‘युद्ध करून हेतू सफल होत नाही.  प्रथम दोष कोणाचा हे समजून घ्यावे. आपल्या लोकांनीही आक्रमण केले असल्याचे मी ऐकतो.’ असे सिद्धार्थाने मांडले. 

वादविवादात ठराव मतास टाकल्या गेला. (तेंव्हा राजदंड पळविणे, प्रत्यक्ष मतदान न होऊ देता गोंधळ घालणे, टिव्ही चॅनलवरून बाईट देऊन वातावरण भडकविणे असल्या गोष्टी त्या काळच्या लोकांना येत नव्हत्या असे दिसते.....) फार मोठ्या बहुमताने ठराव सिद्धार्थाच्या विरोधात संमत झाला. 

युद्धाची निश्चिती झाल्यावर सैन्यभरती सुरू झाली. त्याला सिद्धार्थाने विरोध केला व युद्ध करण्याचे नाकारले. हा संघाच्या नियमाचा भंग होता. त्याला ज्या शिक्षेला सामोरे जावे लागणार होते त्यात 1. देहांत शासन 2. देशत्याग 3. कुटुंबियांवर सामाजिक बहिष्कार ओढवून घेऊन मालमत्तेची जप्ती. यांचा समावेश होता.  

सिद्धार्थाने देहांत अथवा देशत्यागाची शिक्षा स्विकारण्याची तयारी दाखविली. स्वत:च्या निर्णयाची शिक्षा कुटूंबाला नको अशी त्याची भूमिका होती. पण ही शिक्षा देण्यास संघ तयार झाला नाही. तेंव्हा बुद्धाने परिव्रजेचा मार्ग सुचविला. मी आपणहून सन्यास घेतो व देश सोडून जातो. पण त्यातली अडचण म्हणजे घरच्यांची परवानगी घेतल्याशिवाय असे करता येत नाही. तेंव्हा ही परवानगी घेवून अथवा न मिळाल्यास तसेही परिव्रज्या स्विकारून देश सोडण्याचे वचन सिद्धार्थाने दिले आणि हा तिढा सोडवला. 

घरच्यांची परवानगी घेताना शेवटी पत्नी यशोधरा हीने ज्या धैर्याने सिद्धार्थाला उत्तर दिले त्याचा उल्लेख फारसा कुठे येत नाही. बाबासाहेबांनी नेमकी हीच जागा हेरून त्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. यशोधरा सिद्धार्थाला म्हणते आहे, ‘ज्या अर्थी आपल्या जवळच्या प्रियजनांना सोडून आपण परिव्राजक होत अहात त्या अर्थी आपण एक असा नवीन जीवनमार्ग शोधून काढा की, तो सकल मानवजातीला कल्याणकारी ठरेल.

पुढे ज्या भांडणाचे कारण होवून सिद्धार्थाने संन्यास घेतला ते कारणच नष्ट झाले. तो तंटा मिटविण्याचा निर्णय झाला व लोकांनी  सिद्धार्थास परत येण्याचे विनविले. पण ‘युद्धामुळे मी घर सोडले हे खरे. पण शाक्य व कोलीय यांच्यातील युद्ध संपले असले तरी मी घरी जाऊ शकत नाही. मला आता असे दिसून येते की, माझ्यापुढील समस्येने विशाल रूप धारण केले आहे. या सामाजिक संघर्षाचे उत्तर मला शोधून काढले पाहिजे.’ असा निर्धार करून सिद्धार्थाची ‘बुद्ध’ बनण्याची वाटचाल सुरू झाली. 

बाबासाहेबांनी सोप्या पद्धतीने बुद्ध चरित्राची मांडणी केली आहे. यात कुठेही चमत्काराला जागा नाही. कुठेही कर्मकांडाचा विषय नाही. कुठेही भाकड कथा नाहीत. हे सगळं टाळून बाबासाहेब ही मांडणी करत जातात. 
बाबासाहेबांनी हे नाकारणे याला एक खास अर्थ आहे. त्यांना जो बुद्ध धर्म मांडायचा आहे तो वेगळा आहे. तो जसा आहे तसा ते स्विकारायला तयार नव्हते. बुद्ध आत्मा अमान्य करतात पण कर्म आणि पुनर्जन्म मान्य करतात. हा विरोधाभास होय अशी टिका बौद्ध तत्त्वज्ञानावर केल्या जाते. त्याचेही अतिशय सोपे विश्लेषण बाबासाहेबांनी केले आहे. अंब्याची कोय असते. कोयीतून आंब्याचा वृक्ष निर्माण होतो. आंब्याच्या वृक्षाला आंब्याची फळे येतात. हा आंब्याचा पुनर्जन्म आहे. अशा भाषेत बाबासाहेब हा गहन विषय सोपा करतात.
पण असा हा बुद्धीवर आधारलेला बुद्ध धर्म आज किती जणांना हवा आहे? मुळात तो दलितांना तरी हवा आहे का असा प्रश्न आहे. बाबासाहेबांनी घटना समितीसाठी दिलेले योगदान प्रचंड मोठे आहे. आपल्या परंपरेतील लोकशाही तत्त्वे शोधून तसेच इतर देशातील लोकशाही तत्त्वे यांचा अभ्यास करून त्या सगळ्याचा समावेश त्यांनी त्यात केला. ही घटना  मानवी दु:खाचे मुळ शोधायला बाहेर पडलेल्या आणि विविध पंडित विद्वानांशी ऋषींशी चर्चा करणार्‍या राजपुत्र सिद्धार्थाशी जूळणारीच आहे. आपण ते समजून घेत नाहीत हेच खरे दुर्दैव आहे.
6 डिसेंबरच्या महापरिनिर्वाण दिनाच्या निमित्ताने दलितांचे उद्धारकर्ते म्हणून सोडा पण एक अतिशय बुद्धीमान महामानव म्हणून तरी आम्ही बाबासाहेबांना समजून घेणार आहोत का? 

माझे वडिल वकील आहेत. त्यांच्या बैठकीच्या खोलीत बाबासाहेबांचा मोठा फोटो लावला आहे. मला वाटायचे इतरांसारखे त्यांनाही आपण दलितांचे कैवारी असल्याचा देखावा करायचा असावा. पण मी कधी त्यांना विचारले नाही. त्यांच्या अतिशय जवळच्या मित्राने त्यांना एकदा  न राहवून विचारले, ‘‘हा आंबेडकरांचा फोटो तू काय म्हणून लावून ठेवला आहेस? बरं इतर कुणाचाही फोटो तूझ्या घरात नाही.’’ माझे वडिल काय उत्तर देतात हे मी उत्सूकतेने मधल्या खोलीत बसून ऐकत होतो. त्यांनी दिलेलं सहज उत्तर मला थक्क करून गेलं. ‘‘हे बघ मी वकील आहे. आमच्या क्षेत्रातला सगळ्यात मोठा माणूस म्हणजे डॉ. आंबेडकर. तेंव्हा मी त्यांचा फोटो लावणं यात तूला काय खटकतं?’’ त्यांचे मित्र निरूत्तर झाले. 'दलितांचा कळवळा' हे गुळगुळीत उत्तर देवून त्या आधारावर दलितमित्र पुरस्कार ते मिळवून घेवून शकले असते. तेवढं त्यांचं सामाजिक वजन आहेही.

स्वाभाविकपणे आंबेडकरांना स्वीकारायची वृत्ती दाखवून त्यांनी अजून मोठी उंची गाठली असंच मला वाटलं. आज बुद्धीच्या तर्कावर आधारलेला बुद्ध धम्म स्वीकारणारे बाबासाहेब आम्ही (दलित आणि सवर्ण दोघेही) स्वीकारणार आहोत का हा खरो प्रश्न आहे.

सहकारी साखरेची लाळ आणि स्वाभिमानी गुर्‍हाळ

दै. पुण्यनगरी, उरूस, मंगळवार 26 नोव्हेंबर 2013 


नांदेड जिल्ह्यात मुदखेड-उमरी रस्त्यावर सिंधी म्हणून एक मोठे गाव आहे. त्या गावाजवळ ‘गुळ कारखाना’ अशी पाटी पाहून मी जरा चकित झालो. गुळाचे गुर्‍हाळ असते पण त्याला कारखाना कोणी म्हणत नाही. ज्या वैयक्तिक कामासाठी मी सिंधीला गेलो होते ते आटोपून गुळ कारखाना पाहण्यासाठी आवर्जून गेलो. 
फतेहखान नावाच्या उत्तर प्रदेशातील एका माणसाने 50 कामगारांना सोबत येऊन अर्धाएकरापेक्षा कमी जागेत हा कारखाना उभा केला आहे. कारखाना म्हणजे काय तर उसाचा रस काढायचे यांत्रिक चरक आणि गुळ तयार करण्यासाठी 7 मोठ्या कढया. गुळाच्या ढेपी ठेवण्यासाठी वीटांच्या कच्च्या भिंतीवर टाकलेल्या पत्र्यांचे एक शेड. उस मोजायला वजन काटा. बस! झाला कारखाना!! जेमतेम पाच लाख रूपयात 100 टन (एक लाख  किलो) उस एका दिवसात गाळायची यंत्रणा तयार. 
तिथे तयार झालेला गुळ मी खाऊन बघितला. त्याची चव, त्याचा रंग एकदम चांगल्या प्रतीचे होते. या गुर्‍हाळाचा उतारा किती असे विचारताच त्याने सांगितले की 13 टक्के. म्हणजे 100 किलो उसापासून 13 किलो गुळ मिळतो. साखरेचे प्रमाण महाराष्ट्रात 11 च्याही खाली आहे. शेतकर्‍याला किती भाव देता? त्यांनी सांगितले 1800 रूपये. 
त्या पूर्ण परिसरात कडक इस्त्री केलेल्या खळ लावलेल्या पांढर्‍या कपड्यातलं कोणी दिसत नव्हतं. साहेबांची वाट पहात त्यांच्या येण्याच्या दिशेने आपल्या गांधी टोपीचा कोन करून बसलेली लाचारांची गर्दी दिसत नव्हती. मोठ मोठ्या गाड्यांचा धुराळा उडत नव्हता. खिशाला  पेन लावलेले सफारीतले तुंदिलतनू अधिकारी दिसत नव्हते. दिसत होते मळकट कपड्यातले कष्टकरी लोक. ट्रॅक्टरने उस आणून टाकणारे शेतकरी. त्याचं माप होवून लगेच तो उस गाळल्या जात होता. शेतकर्‍याला पैसे जागच्या जागीच मिळत होते. 
इकडे नेमकं याच काळात उसाचे आंदोलन पेटले-पेटवल्या गेले आहे. एका सामान्य फतेहखान नावाच्या माणसाने दिलेलाच भाव हे सहकारी साखर कारखाने शेतकर्‍यावर उपकार केल्यासारखा देवू पहात आहेत. साखर कारखाना उभारायचा म्हटलं तर किमान 50 कोटी लागतात. या कारखान्याची गाळप क्षमता असते जेमतेम 1000 मे.टन. या कारखान्याला जागा लागते 200 एकर. इथे माणसे काम करतात 2000. आजूबाजूचा सगळा परिसर या सहकारी साखर कारखान्यामुळे प्रभावित होतो. आणि इतके सगळे करून हा कारखाना काही दिवसांतच मान टाकतो. त्याला जगवाय साठी वारंवार उपाय करावे लागतात. परत शेतकरी भाव मिळत नाही म्हणून आंदोलन करतात. त्यात प्रचंड मोठे नुकसान होते. शासनाला यासाठी साखर आयुक्त नेमावा लागतो.  कारखाने उभारण्यासाठी पैसे द्यावे लागतात. कारखाने बुडाले की ज्यांनी बुडावले त्यांनाच ते परत भंगार भावात विकावे लागतात. आणि इतकं सगळं करून हे कारखाने चालत नाहीत.
चार लाख मेट्रीक टना पेक्षा जास्त गाळप क्षमता महाराष्ट्रातील 173 साखर कारखान्यांची आहे. यातील केवळ 30 हजार मेट्रीक टन गाळप खासगी कारखान्यातून होते. म्हणजे आजही सर्व साखर उद्योग सहकाराच्याच विळख्यात अडकला आहे हे स्पष्ट होते. खासगी कारखाने कसे उभारले जावू नयेत असेच प्रयत्न महाराष्ट्रात होताना दिसतात. म्हणजे एकीकडे सहकाराच्या नावाखाली ज्या काही रसवंत्या (सहकारी साखर कारखान्यांना माझ्या एका मित्राने दिलेले नाव) सरकारने उभारल्या आहेत त्या नीट चालवल्या जात नाहीत. आणि दुसरं कोणी करू पहात असेल तर त्याच्यामागे प्रचंड मोठे लचांड लावून रोकण्यात येते. 
जो कोणी खासगी कारखाना शेतकर्‍यांना चांगला भाव देत असेल त्याला उस घालण्याचे स्वातंत्र्य शेतकर्‍यांना असले पाहिजे. आणि कारखाना काढण्याचे स्वातंत्र्य कुणालाही असले पाहिजे. यावर वाद असण्याचे काय कारण? साखर ही जीवनआवश्यक वस्तू आहे असं धादांत खोटं विधान सरकारी पातळीवर केलं जातं. कुठलाही वैद्यकीय व्यवसायिक साखरेला जीवनावश्यक मानत नाही. साखरेला जीवनावश्यक वस्तूंच्या यादीतून आधी काढून टाकले पाहिजे. (कांद्याच्या बाबतीतही असेच आहे) साखरेवरची बंधनं काढली की साखरेचा प्रश्‍न सुटू शकतो.
आज हे सांगितले तर नविन पिढीला आश्चर्य वाटेल की शेतकर्‍यांना त्याच्या परिसरातील कारखान्यांनाच उस देण्याचे बंधन 20 वर्षांपूर्वीपर्यंत होते. युती शासनाच्या काळात औरंगाबादला शेतकरी संघटनेचे नेते शरद जोशी यांनी ही झोनबंदी उठवा म्हणून उपोषण केले. साखर कारखानदार आणि उसतोडणी मजूरांचे नेते म्हणवून घेणारे गांपीनाथ मुंडे हे तेंव्हा उपमुख्यमंत्री होते. त्यांनीच ही झोनबंदी उठविण्याची घोषणा केली व शरद जोशी यांनी उपोषण सोडले. या सहकारी साखर कारखान्यांनी तयार केलेली साखर लेव्हीच्या नावाखाली सरकार पडेल भावाने विकत घेत असे. त्यावर कारखान्याचा कुठलाही हक्क नसायचा. शिवाय कारखान्याकडे असलेली साखर त्यांनी किती आणि केंव्हा बाजारात आणायची हेही परत सरकारच ठरवित असे.
उसाच्या भावासाठी आंदोलन करताना शेतकरी संघटनेने मुळ मागणी अशी केली होती की साखर उद्योग नियंत्रण मुक्त व्हावा. बाजारपेठ खुली झाली तर आम्ही आमचा भाव मिळवून घेवू आम्हाला आंदोलन करायची वेळ येणारच नाही अशी ती स्वाभिमानी भूमिका होती. आता ‘स्वाभिमानी’ नाव लावणारे मात्र लाचार भूमिका घेत आहेत. आता साखरेवरची बरीच बंधनं उठली आहेत. अजून जी थोडीफार बंधनं (आयात निर्यात बंधने, कारखान्यासाठी लागणारे लायसन परमिट) आहेत ती जर उठली तर उसाच्या शेतकर्‍याला शासनाकडे हात पसरण्याची वेळच येणार नाही. 
सरकारी जोखडात उस अडकला तर शेतकरी लाचार राहतो. तो आपल्या दाव्याला बांधला गेला की मतासाठी त्याचा वापर करणे सहज शक्य होते हे राजकारणातल्या ‘टग्यांना’ चांगलेच माहित आहे. हेच उसाचे राजकारण याच ‘टग्यांवर’ मागच्या निवडणुकीत उलटले. दक्षिण महाराष्ट्रातून टग्या पक्षाचे खासदारकीचे उमेदवार पडले. ‘जातीचे’ नसलेले दुसरेच निवडून आले ते पाहून ‘टग्यां’चे पित्त खवळले. 
मुख्यमंत्री पृथ्वीराज चव्हाण यांनी बघ्याची भूमिका घेतली आहे. सध्याचे मुख्यमंत्री हे सहकारी साखर सम्राट नसल्यामुळे त्यांनी अशी भूमिका कदाचित घेतली असावी. 
या पार्श्वभूमीवर जेंव्हा शेतकरी छोट्याप्रमाणावर आपल्या शेतमालावर प्रक्रिया करू पहात असतील तर त्याच्याही मार्गात अडथळे आणले जातात. उस उत्पादक शेतकरी आपल्या शेतावरच उसाचा रस गाळणार असेल आणि त्यावर थोडी प्रक्रिया करून तो रस बाजारात आणणार असेल तर काय हरकत आहे? उसाच्या दहापट कमी साखर किंवा गुळ तयार होतो. मग या दहापट चिपाटाची वाहतून करा, त्यातून परत इतर समस्या निर्माण होणार, परत महागडे डिझेल यावर खर्च होणार, उसतोड कामगारांचा प्रश्न गंभीर होणार, परत त्या कामगारांच्या मुलांच्या शिक्षणासाठी त्याक्षेत्रातील लाभार्थी ‘एनजीओ’ गळा काढणार हे सगळं पाहिजेच कशाला? उसापासून कच्ची साखर तयार करणारी छोट्या प्रमाणातील यंत्रणा तयार व्हायला हवी.
फक्त उसासाठीच नाही तर इतरही शेतमालावर किमान प्रक्रिया करण्याची यंत्रणा छोट्या छोट्या गावांमधुन उभारल्या गेल्या पाहिजेत. त्यांना प्रोत्साहन तर सोडाच पण किमान विरोध तरी नको. इथे गुर्‍हाळावर कित्येकवर्षे बंदीच घालण्यात आली होती. कारण काय तर सहकारी साखर कारखाने जगले पाहिजे. आणि त्यातून अप्पासाहेब, नानासाहेब, तात्यासाहेब, दादासाहेब यांचे राजकारणी पोट फुगले पाहिजे.  
आज शेती फायद्याची राहिली नसल्याने त्यात कोणी भांडवली गुंतवणूक करायला तयार नाही. कोणी भांडवली गुंतवणूक करत नाही म्हणून परत शेतमालाला जास्त किंमत मिळण्याची शक्यता संपून जाते. आज 1800 रूपये किंमतीच्या उसापासून जी साखर तयार होते त्याला 3600 इतका भाव किरकोळ बाजारात मिळतो. म्हणजे ज्याने ते निर्माण केले त्याला सगळ्या मेहनतीच्या बदल्यात मिळणार तितकेच त्याच्या मालाशी जो खेळतो त्यालाही मिळणार. हा कुठला न्याय? हिंदी कवी धुमिल कविता आहे
एक आदमी रोटी बेलता है
एक आदमी रोटी खाता है
एक तिसरा भी आदमी है
वो न रोटी बेलता है न रोटी खाता है
वा सिर्फ रोटीसे खेलता है
ये तिसरा आदमी कौन है
मेरे देश की संसद मौन है. 
उसाच्या भावाशी खेळणारेच संसदेत जावून बसले आहेत त्याला कोण काय करणार?        
      
      श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575.

हे शहाणपण ‘शहाणी’ माणसे दाखवतील ?

उरूस, दैनिक पुण्यनगरी, मंगळवार 19 नोव्हेंबर 2013

शेतकरी संघटनेच्या अधिवेशनातील प्रसंग आहे. एक मळकट कपड्यातला फाटका म्हातारा शेतकरी पुस्तकांच्या स्टॉलवर आला. वीस रूपयांचे नवीन छोटे पुस्तक त्याने खरेदी केले. आधीची सगळी पुस्तके त्याच्याकडे आहेत असं त्याचं म्हणणं होतं. शेतकरी संघटक पाक्षिकाची 200 रूपयांची वार्षिक वर्गणी त्याने भरली. आणि एक त्याच्याकडे नसलेले मोठे पुस्तक हातात घेऊन चाळू लागला. त्याने ते खाली ठेवले. परत हाती घेतले. परत थोडावेळाने खाली ठेवले. तोपर्यंत दुसर्‍या एका माणसाने इतर पुस्तके घेता घेता ते पुस्तकही घेतले, पैसे दिले निघूनही गेला. हा म्हातारा तसाच उभा. शेवटी मी न राहवून विचारले, ‘‘काका, काय झाले? काय पाहिजे तूम्हाला?’’. तो कसंनुसं हसत म्हणाला, ‘‘गावाकडं जायपुरतेच पैसे आहेत. ही शेगांवची स्मरणिका पाहिजे होती.’’ मी म्हणालो, ‘‘काही हरकत नाही. तूम्ही घेवून जा. पैसे नंतर पाठवा. तूमच्या छातीवर शेतकरी संघटनेचा बिल्ला आहे. माझा तूमच्यावर विश्वास आहे.’’ त्याचे डोळे उजळले. पण नेमक्या त्या स्मरणिकेच्या प्रती संपल्या होत्या. आता मलाच हळहळ वाटायला लागली. तरी मी त्याला म्हणालो, ‘‘तूमचा पत्ता द्या. मी पोस्टाने पाठवून देतो.’’ त्याने उत्साहाने 'अरूणभाऊ भांबुरकर, मु.पो. बिहीगाव बुद्रूक, ता. अंजनगाव सुर्जी, जि. अमरावती 444705' हा आपला पत्ता चांगल्या अक्षरात मला लिहून दिला. औरंगाबादला येताच आठवणीनं त्याला पुस्तक पोस्टाने पाठवून दिले. आश्चर्य म्हणजे त्याच दिवशी त्याची मनीऑर्डरही आली.
हा बर्‍याचवेळा आलेला अनुभव आहे. अतिशय सामान्य असलेले दहावी पास नापास शेतकरी आवर्जूृन पुस्तकं वाचतात, त्यावर चर्चा करतात. काही खेड्यांमध्ये मी पाहिलं आहे की आढ्याला तारेला टोचून 'शेतकरी संघटक' चे जूने अंक या शेतकर्‍यांनी जपून ठेवले आहेत. ही सामान्य दिसणारी माणसं विचाराने इतकी श्रीमंत कशी? ज्याला परत जायला जेमतेम पैसे आहेत तो शिल्लक थोड्याशा पैशातून पुस्तकं घेवू पहातो आहे याला काय म्हणावे?
लहान मुलांच्या बाबतीतला एक अनुभव असाच मोठा विलक्षण आहे. परभणीला शालेय मुलांसाठी एक प्रदर्शन 14 नोव्हेंबरला बालदिनाच्या निमित्ताने आम्ही भरविले होते. ‘नॅशनल बुक ट्रस्टचे’ सापांवरचे एक छोटे पुस्तक आमच्या प्रदर्शनात होते. त्याच्या मोजक्याच प्रती शिल्लक राहिल्या होत्या. एका मुलाने पुस्तकांच्या ढिगात बरीच शोधाशोध केली. त्याला ते सापडेना. त्यानं आमच्याकडे त्या पुस्तकाची मागणी केली. आम्हालाही ते सापडेना. मी त्याला सांगितले की तू उद्या ये, रात्री आवरताना ते सापडले तर आम्ही वेगळे काढून ठेवतो. रात्री पुस्तके आवरताना ते आम्हाला सापडले नाही. दुसरे दिवशी प्रदर्शन उघडण्यापूर्वीच एक दुसरा मुलगा आधीपासून बंद दरवाज्यापाशी पायरीवर येवून बसला होता. प्रदर्शन उघडताच तो आत शिरला व दोन मिनीटात ते पुस्तक घेवून काउंटरवर आला. आम्ही चकितच झालो. जे पुस्तक काल त्या मुलाला सापडले नाही, आम्हाला सापडले नाही ते या पोराला कसे काय सापडले. मी त्याला विचारताच तो म्हणाला, "मला माहित होते हे संपून जाईल म्हणून. मी टेबलावरच्या चादरीखाली ते लपवून ठेवले होते."
सामान्य शेतकरी असो की लहान मुलं असो यांचा आजही अक्षरांवर/ पुस्तकांवर जीव आहे. आणि याच्या उलट तथाकथित मोठी माणसे, मराठीचे प्राध्यापक, लेखक हे पुस्तकांचे  शत्रू बनलेले निदर्शनास येते. 

आम्ही प्रकाशन सुरू केल्यावर महाराष्ट्रातील मान्यवरांची यादी केली आणि त्यांना पुस्तके अभिप्रायार्थ पाठवायला सुरवात केली. 80 पैकी फक्त 7/8 मान्यवर पुस्तके मिळाल्याचे सांगायचे. क्वचित कोणी त्यावर प्रतिक्रिया द्यायचे. एका मान्यवर लेखकाने तर स्पष्टच कळवले तूमची पुस्तके पाठवत जावू नका म्हणून.
एका कवीमित्राच्या घरी गेल्यावर मी त्याला आमचे नविन पुस्तक सप्रेम भेट दिले. त्याने ते घेतले आणि टेबलावर ठेवून दिले. त्याच्याकडची इतर पुस्तके न्याहाळत असताना ते आमचे पुस्तक तिथे मला दिसले. हे पुस्तक काही महिन्यांपूर्वी त्याला पोस्टाने आलेले होते. पण त्याने ते तर कळवले नाहीच. शिवाय आत्ता मी देत असताना त्यानं हे सांगायचेही सौजन्य दाखवले नाही.
औरंगाबादच्या एका मान्यवर संस्थेला वाङ्मयीन पुरस्कार द्यायचे होते. त्यांनी दोघा साहित्यीकांची समिती नेमली. आता पुरस्कार जाहिर करायची वेळ आली पण यांनी काही अहवाल दिलाच नाही. त्यातील एकजण माझ्याकडे आले आणि म्हणाले, की ही आलेली पुस्तके आम्ही काही वाचलीच नाहीत. तूम्ही वाचली आहेत का? असली तर कुणाला पुरस्कार द्यायचा ते सांगाल का? मी तयार झालो. त्याप्रमाणे त्यांना पुस्तक निवडून दिलेही. परत ते म्हणाले, जर कोणी यावर बोला म्हणाले तर काय करायचे? मी म्हणालो, मी बोलायला तयार आहे. शिवाय याच पुस्तकाला का पुरस्कार दिला ते सांगायलाही तयार आहे,
माझ्याकडे एका कादंबरीचे हस्तलिखीत आले. ही कादंबरी कशी छापण्यालायक नाही हे मी त्या उत्साही लेखकाला समजावून सांगत होतो. त्यानं मला सांगितले, ‘‘पण मी अमूक अमूक मान्यवर साहित्यीकाकडे हे पाठवले होते. तेंव्हा त्यांनी तर याची स्तूती केली. शिवाय छापा म्हणून सांगितले. त्यांनी मला तसे पत्रही पाठवले.’’ मी त्या मान्यवरांशी संपर्क साधला. त्यांना विचारले, ‘‘अहो या सामान्य संहितेची तूम्ही कशी काय शिफारस करता?’’ तर ते मला म्हणाले, ‘‘अहो मी ती वाचलीच नाही.’’
मी सुरवातीच्या काळात स्वत: पुस्तकांचे गठ्ठे घेवून महाविद्यालयांमध्ये जायचो. मराठी विभागातील सर्व प्राध्यापकांना भेटायचो. त्यांना पुस्तके दाखवायचो. ते घ्यायचे नाहीत ही गोष्ट वेगळी. पॉप्युलर प्रकाशनाने साहित्यीकांचा माहिती कोश प्रकाशीत केला होता. त्याचे खंड मी त्या विभागप्रमुख मान्यवर साहित्यीकाच्या हातात दिले. त्यांनी ते सगळे चाळले. आणि हे काम किती फालतू झालं आहे म्हणून टिका केली. मला कळेचना इतकं चांगलं काम हे फालतू का म्हणताहेत. कारण उशीरा कळाले. त्यात त्यांची माहितीच समाविष्ट नव्हती. मग ते ही पुस्तके घेतील कशाला?
म्हणजे ही मोठी माणसे वाचणार नाही, शिवाय इतरांनी केलेली मोठी आणि महत्त्वाची कामं निव्वळ वैयक्तिक स्वार्थी दृष्टीकोनातून तपासणार. याला काय म्हणावे?
‘म.पैगंबर आणि जात्यावरच्या ओव्या’ या लेखावर एका प्राध्यापक मित्राचा फोन आला, की हे फार महत्त्वाचे आहे. यावर एक लेख सविस्तर तूम्ही लिहून द्या. आमच्याकडच्या एका मासिकात मी तो छापतो. मी आवाक झालो. डॉ.ना.गो.नांदापुरकर हे मराठीचे विद्वान प्राध्यापक. त्यांनी केलेले हे संशोधन 70 वर्षांपूर्वीचे आहे. ते प्रकाशितही आहे. सामान्य वाचकांसाठी म्हणून मी तो लेख लिहीला होता. पण ज्यांचा हा अभ्यासाचा विषय आहे त्या मराठीच्या प्राध्यापकांनी डॉ. नांदापुरकरांचे काम वाचले नसेल तर कसं होणार?
आज मराठी ग्रंथव्यवहारात जी विचित्र परिस्थिती आलेली दिसते आहे त्याला पूर्णपणे हे 6 व्या वेतन आयोगावर गब्बर झालेले बांडगुळी प्राध्यापक जबाबदार आहेत. मराठीत जी वाङ्मयीन पुस्तके येत आहेत त्याची किमान नोंद घेणे, त्यांचे परिचयात्मक परिक्षण लिहीणे, नंतर महत्वाच्या पुस्तकांवर चर्चा घडवून आणणे, विशिष्ट कालखंडातील महत्त्वाच्या पुस्तकांच्या याद्या तयार करणे हे कोणाचे काम आहे?
एका साध्या शेतकर्‍याला कळते आहे की आपण आंदोलनाचा विषय समजून घेण्यासाठी पदराला खार लावून वाचले पाहिजे. एका छोट्या मुलाला कळते आहे की आपण खाऊचे पैसे वाचवून वाचले पाहिजे. 6 डिसेंबर व 14 एप्रिलचा अनुभव आहे की नागपुर व मुंबईला आंबेडकरी साहित्य मोठ्या प्रमाणात विकले जाते. छोट्या छोट्या पुस्तिका मोठ्या आत्मियतेने दलित जनता घरी घेवून जाते. याच्यापासून काहीच बोध आम्ही घेणार नाही का?
एक निवृत्त प्राध्यापक आमच्या ग्रंथव्यवहारातील मित्राला नियमितपणे फोन करून नविन आलेली पुस्तके आणुन देण्यास सांगायचे. सुरवातीला आमचा मित्र उत्साहाने नेवून द्यायचा. नंतरच्या काळात तो त्यांचा फोन आला की पुस्तकच नाही, मला येणं शक्य नाही अशी काहीतरी कारणं सांगायला लागला. एकदा माझ्यासमोर त्यांचा फोन आला आणि त्यानं पुस्तक नसल्याचे सांगितले. पुस्तक समोरच पडलेले होते. मी म्हणालो अरे काय झाले? पुस्तक तर आहे ना. तो म्हणाला कोण हमाल्या करणार? यांना पुस्तके फुकट हवी असतात. कधीच खरेदी करत नाहीत. मी नेवून देणे बंद करून टाकले आहे. 
  आपण ज्यांना तथाकथित मोठी माणसं म्हणतो तीच पुस्तकांची खरी शत्रू आहेत असं खेदाने म्हणावे वाटते. पुस्तकाबाबतचे शहाणपण वेड्या कमी शिकलेल्या पागल माणसांना असते पण तथाकथित शहाण्या माणसांना बर्‍याचदा नसते हेच खरे.         
     
      श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575.

या ‘सुफी’चं आता करायचं तरी काय?

उरूस, दैनिक कृषीवल, २५ नोव्हेंबर २०१२ 

मुंबईच्या प्रसिद्ध अशा हाजी आली दर्ग्याबाबत एक बातमी आली आणि एक मोठं वादळ निर्माण झालं. बाळासाहेब ठाकरे यांचे निधन आणि नंतर कसाबची फाशी यामुळे ही बातमी सध्या जरा दबल्या गेली आहे. या दर्ग्याच्या गर्भगृहात स्त्रीयांना जाण्यास बंदी करणारा फतवा कट्टरपंथी उलेमांनी काढला. आणि या वादाला सुरूवात झाली. आयबीएन लोकमत वर या प्रश्र्नी मोठी चर्चा निखिल वागळे यांनी घडवून आणली. 

या निमित्ताने इस्लामधील पुरातन कट्टरपंथीयांनी परत जूने काही मुद्दे उगाळावयास सुरवात केली आहे. त्यातला महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे ‘सुफी’ संप्रदायाला विरोध. याची सुरवात कशी झाली? मुळ कुराण मध्ये नाच गाणे मुर्तीपूजा यांना निषिद्ध मानलं गेलं आहे. जगभरात ज्या ज्या ठिकाणी इस्लाम स्वीकारला गेला त्या त्या समाजाच्या मुळच्या काही चालीरीती होत्या. त्यात अर्थातच गाणं नृत्य आदी प्रकार होतेच. त्यांचं करायचं काय? या परंपरा कमी अधीक प्रमाणात तशाच शिल्लक राहिल्या. मग या संगीतातून देवाच्या उपासनेला काय म्हणायचं? तर त्यांनी हळू हळू ‘सुफी’ नाव धारण केलं. इस्लामच्या तत्त्वज्ञानाची मांडणी करताना धर्म समजून घेताना दोन प्रकार सांगितले जातात. ते असे. इल्म सफीना म्हणजे कागदावर सांगितलेला धर्म. म्हणजे अर्थातच कुराण, हदीस आणि हजरत पैंगबरांनंतरचे चार आदर्श खलिफा यांच्या चरित्रावरून मिळालेली शिकवण हे सगळं म्हणजे इल्म सफीना. सफा म्हणजे पान. म्हणजेच कागदावर सांगितलेला धर्म. तर दुसर्‍याला म्हणतात इल्म सिना. अर्थातच सर्वसामान्य लोकांच्या हृदयात ज्या भावभावना आहेत त्यांना मूर्त करणारा तो धर्म. जर सामान्य लोकांना गावं वाटलं, नाचावं वाटलं तर काय करायचं. तर त्यांनी गायचं. आणि मग अशी व्यवस्था करून ‘सुफी’ संप्रदायाने एक सोय करून ठेवली. 

कट्टर पंथियांनी याला वारंवार विरोध केलेला आहे. पण जगभरात आणि विशेषत: भारतात हा सुफि संप्रदाय जोमाने फोफावला. कारण साधं आहे. जरी भारतात मोठ्या प्रमाणात इस्लामचा स्विकार इथल्या सामान्य जनांनी केला तरी त्यांच्या जुन्या धर्मामधील परंपरा ते विसरले नाहीत. परिणामी गाण्याची पुजेची नवसांची जी एक परंपरा होती तिचे जतन त्यांनी नव्या स्वरूपात करण्यास सुरवात केली. 

याला फार मोठ्या प्रमाणावर विरोध झाला नाही कारण अकबरासारख्या शहेनशहाने खुल्या मनाने सुफींना आश्रय दिला. इतकंच नाही, अजमेरचे सुप्रसिद्ध सुफी संत ख्वाजा मोईनुद्दीन चिश्ती यांना अकबर मानायचा. ज्या औरंगजेबाला मुस्लिम कट्टरपंथी मोठा मान देतात त्या औरंगजेबाचे गुरूही सुफीच होते. ख्वाजा मोईनुद्दीन चिश्तीच्या संप्रदायातील 22वे संत ख्वाजा जैनुद्दीन चिश्ती यांची समाधी खुलताबादला आहे. त्याच्याचजवळ मलाही दफन करा अशी औरंगजेबाची अंतिम इच्छा होती आणि त्याप्रमाणे औरंगजेबाची कबरही ख्वाजा जैनुद्दीन चिश्ती यांच्या दर्ग्याजवळ बनवण्यात आली आहे. या पार्श्र्वभूमीमुळे सुफींना मोठा विरोध मनात असूनही भारतात होऊ शकला नाही. अकबराच्या काळात दक्षिण भारतात खुलताबादेत सुफींचं एक मोठं केंद्र होतं. देवगिरीच्या किल्ल्यावरील हिंदू संत चांदबोधले यांनी सुफी संप्रदायाचा स्वीकार केला. सुफींच्या कादरी परंपरेतील ते संत होते. संत एकनाथांचे गुरू संत जनार्दन स्वामी हे चांदबोधले यांचे शिष्य. तसेच त्यांचे दुसरे शिष्य म्हणजे सुप्रसिद्ध मुस्लिम मराठी संत कवी शेख महंमद. या चांदबोधले यांची कथा मोठी विलक्षण आहे. हिंदू असूनही त्यांनी सुफी वेष परिधान केलेला असायचा. ज्याचा मलंग वेष असं संबोधलं गेलेलं आहे. हे चांदबोधले दत्तावतारी पुरुष मानले गेले. एकनाथांना गुरूदत्तात्रयांनी मलंग वेषात जे दर्शन दिलं असं समजण्यात येतं. ते म्हणजे चांदबोधले यांनी दिलेलं दर्शन. ज्या ठिकाणी हे दर्शन दिलं, त्या शुलीभंजन इथे मोठं मंदिर उभारण्यात आलेलं आहे आणि ज्या शिळेवर बसून एकनाथांनी तपश्र्चर्या केली ती शिळाही तेथे मोठ्या आदराने पुजिली जाते. या चांदबोधले यांचे शिष्य असलेले शेख मोहम्मद यांची जे अभंग आहेत ते अतिशय उत्कृष्ट असे आहेत. ज्याप्रमाणे वारकरी संप्रदायात ज्ञानाचा एका । नामयाचा तुका ही उक्ती आढळते तिलाच जोडून कबीराचा शेका असंही म्हटल्या गेलेलं आहे. म्हणजेच शेख महंमद यांचे नाते कबीराशी जोडल्या गेलेलं आहे. शेख महंमद यांनी जन्माने मुसलमान असूनही कडव्या धर्मांधतेच्या खाणीत निपजलो असूनही शुद्ध परमार्थाची कास धरून आहोत असे स्पष्टपणे आपल्या कवितेत सांगितले आहे.

बाभळीचे झाडा । आंबे आले पाडा ।

अपरोक्ष निवाडा । शेख महंमद

याती मुसलमान । मर्‍हाष्ट्री वचने

ऐकती आवडीने । विप्र क्षुद्र

याच शेख मोहंमद यांनी देव-देवतांच्या मुर्ती ज्या फोडण्यात आल्या त्याबद्दलही अतिशय सुंदररीत्या विवेचन केलेले आहे. मूर्ती फोडणार्‍यांचा तर त्यांनी निषेध केलाच; पण त्याचबरोबर फक्त मूर्तीतच देव नाही, तर तो सर्वत्र आहे हीच शिकवण परत एकदा अधोरेखित करून आपणच खरे अद्वैतवादी वेदांती आहोत हे गौरवाने सांगितले आहे. शेख मोहम्मद म्हणतो :

मूर्ती लपविल्या । अविंधी फोडिल्या

म्हणती दैना झाल्या । पंढरीच्या

अढळ न ढळे । ब्रह्मदिका न कळे

म्हणती आंधळे । देव फोडिले

चराचरी अवीट । गुप्त ना प्रगट

ओळखावा निकट । ज्ञानचक्षे

हरी जीत ना मेले । आले ना ते गेले

हृदयात रक्षिले । शेख महंमद

शेख महंमदाचा ज्ञानचक्षू सदैव उघडा असल्यामुळे अशी रोखठोक रचना ते लिहू शकले.

या शेख महंमद यांनी आपले गुरू चांदबोधले यांची समाधी देवगिरीवर बांधली. सुफी संप्रदाय स्वीकारला म्हणून हिंदू त्या समाधीस समाधी म्हणायचा तयार नाहीत. तर जन्माने हिंदू असल्यामुळे मुसलमान त्यांना मानायला तयार नाहीत. अशा परिस्थितीत आजही ही समाधी सुफी संप्रदायाचे भक्त दर्गा म्हणून पूजतात याला काय म्हणावे?

भारतातील विविध जाती आणि त्यांच्या रुढी-परंपरा ही मोठी विचित्र गोष्ट आहे. चांदबोधले हिंदू होते; पण त्यांनी सुफी तत्त्वज्ञान स्वीकारले. याच्या नेमके उलट अंबड तालुक्यातील (जि. जालना) शहागड येथील शहामुनी यांचा किस्सा सांगण्यासारखा आहे. या शहामुनींनी मुसलमान असून महानुभाव संप्रदाय स्वीकारला. त्यांचा सिद्धांतबोध हा ग्रंथ महानुभाव भाविक आदराने कपाळी लावतात. चातुर्मासात या ग्रंथाचे सामुदायिक वाचन होते. 

नव्हे यातीचा ब्राह्मण । क्षत्रिय वैश्य नोहे जाण

क्षुद्रा परिस हीण वर्ण । अविंध वंशी जन्मलो

ऐसे खाणीत जन्मलो । श्रीकृष्ण भक्तीसी लागलो

तुम्हा संताचे पदरी पडलो । अंगिकारावे उचित

या शहामुनींनी इ. स. 1808 मध्ये शहागड येथे समाधीचा स्वीकार केला. या समाधी मंदिराजवळ त्यांच्या वारसदार पाच मुसलमानांची घराणी राहतात. तेवढेच फक्त या समाधीला पूजतात. इतकेच नाही तर ही मुसलमान घराणी मांस, मद्य वर्ज्य मानतात. कृष्णोपासना करतात आणि महानुभाव महंतांकडून गुरूपदेश घेतात. चैत्र वैद्य सप्तमीला शहामुनींच्या पुण्यतिथीचा साजरा होतो. या उत्सवात अन्य मुसलमान भाग घेत नाहीत.

अशी कितीतरी उदाहरणं भारतभर विखुरलेली आहेत. सुफींना विरोध करणार्‍यांना भारतातली ही गेल्या सातशे-आठशे वर्षांतली उदार परंपरा समजणार आहे काय? किंवा खरं म्हणजे ही समजून घ्यावी अशी त्यांची मानसिकता आहे काय?

शरद पवार, आता तूम्हीच लाजेखातर नाही म्हणा

उरूस, गुरूवार 7 नोव्हेंबर 2013

वसमत येथे 35 वे मराठवाडा साहित्य संमेलन भारत सासणे यांच्या अध्यक्षतेखाली संपन्न होत आहे. या संमेलनाचे उद्घाटन कृषीमंत्री शरद पवार यांच्या हस्ते होणार आहे. पवारांनी होकार दिला की नाही हे माहित नाही पण निमंत्रण पत्रिकेवर त्यांचे नाव आहे. अजून काही दिवसांतच साहित्य-नाट्य संमेलनाच्या उद्घाटनाची ‘‘सेंच्युरी’’ शरद पवार ठोकतील असे दिसते. साहित्य संस्थांच्या पदाधिकार्‍यांना याबाबत बोलून काही होईल असे वाटत नाही. तेंव्हा आता आम्ही शरद पवारांनाच विनंती करतो की त्यांनीच लाजेखातर साहित्य संमेलनांची निमंत्रणे नाकारावीत. आपल्याकडे म्हणतात ना ‘‘करणार्‍याला लाज नसेल तर निदान बघणार्‍याने तरी लाजावे !’’ तसाच हा प्रकार आहे.
हे वारंवार का घडते ? गेली 12 वर्षे मराठवाड्यात आणि एकूणच महाराष्ट्रात साहित्य-नाट्य चळवळीत राष्ट्रवादीचीच नेते मंडळी का पुढाकार घेत आहेत? आणि या सगळ्यांना परत उद्घाटनासाठी शरद पवारांनाच का बोलवावे वाटत आहे? आतापर्यंत शरद पवारांनी ज्या ज्या साहित्य-नाट्य संमेलनांची उद्घाटने केली ती सर्व भाषणं तपासून पहा. या सगळ्यांत साहित्य विषयक काय वेगळं चिंतन आहे ते तपासण्यासाठी एखादी समिती उत्तम कांबळे यांच्या अध्यक्षतेखाली नेमा. म्हणजे नसलेल्या चिंतनातून काही तरी अर्थ ते काढून दाखवतील.
महाराष्ट्रात तरी असे चित्र आहे की एकही राजकारणी अगदी तो गल्लीतील नगरसेवक का असेना साहित्य संस्थांच्या दारात आपणहून जात नाही. आपणहून एकही आमंत्रण साहित्य महामंडळ किंवा त्यांच्या घटक संस्थांकडे येत नाही. आमंत्रणं लावून घ्यावी लागतात हे उघड गुपित आहे. एखाद्या छोट्या मोठ्या शहरात साहित्यीक संस्थेची शाखा चांगली चालवली जाते, सतत चांगले उपक्रम आखले जातात, त्या भागात वाचन संस्कृतिची जोपासना चांगल्या पद्धतीने होत आहे मग आता तिथे साहित्य संमेलनाचा मोठा उत्सव आपण घेवूयात असं काही घडतं का?
याच्या नेमकं उलट ज्या ठिकाणचा राजकीय नेता निधी खेचून आणण्यात प्रबळ आहे तिथे साहित्य संमेलन मात्र संपन्न होताना दिसते आहे. जिथे साहित्य संमेलन झाले तिथे परत काही वाङ्मयीन उपक्रम होतात का? किंवा ते होत असतील तर त्यात कोणाचा हात आहे? म्हणजे संमेलन होणार असले की वेगळीच मंडळी पुढे येते. त्या काळात चमकत राहते. आणि संमेलन संपून गेलं की हे कुठे गायब होतात ते आजतागायत कळलेलं नाही. मग त्या भागातले लोक जे साहित्यीक उपक्रम आपल्या पद्धतीने चालवत असतात त्याला उलट धक्का बसतो. कालपर्यंत कमी पैशात, अपुर्‍या साधन सामग्रीत चालणार्‍या या चळवळी अचानक ‘‘हायफाय’’ पैसेवाल्या होवून बसतात. कालपर्यंत एखाद्या निरलस कार्यकर्त्याच्या घरात उतरणारा, घरचे जेवण करणारा पाहूणा अशा मोठ्या संमेलनानंतर ‘‘धाबेवाला’’ होवून बसतो. कार्यक्रमा नंतरच्या कार्यक्रमाला महत्त्व येते आणि कार्यक्रमाच्या खर्चापेक्षा नंतरच्या ‘‘बसण्याचा’’ खर्च प्रचंड वाढतो.
राजकीय नेते संमेलनास येणार म्हटले की त्यांच्या पक्षाचे त्या भागातले सगळे चमचे साहेबांना तोंड दाखवायला तिथे गोळा होतात. त्यांना फक्त साहेबांमध्ये रस असतो. बाकी साहित्याशी त्यांचे काहीच देणेघेणे नसते. बर्‍याचदा साहेबांचे हे चमचे विविध महामंडळांवर असतात. मग त्या महामंडळाच्या बैठका संमेलनाच्या तारखांना लागून जवळपास आयोजित केल्या जातात. आमदार खासदार किंवा मंत्री पदावर असलेले आपल्या खात्याच्या बैठका या संमेलनाच्या तारखांना लागून ठेवतात.
ही सगळी फुगवलेली गर्दी साहेब गेले की निघून जाते. मग मंडप रिकामा होवून जातो. आयोजक आमदार/खासदार/मंत्र्याचाही रस संपून जातो. नंतरच्या कार्यक्रमाला तो हजर राहिलच याची खात्री नसते. त्याच्यासाठी त्या भागात राबणारी मंडळी भरपूर असतात. ते पाहूण्यांची ‘‘सगळी’’ व्यवस्था करण्याची जबाबदारी घेतात. आणि संमेलन ‘‘थाटात’’ पार पाडल्याचं छापून आणतात.
बरं यात साहित्यीकांचा विचार केल्यास त्याही आघाडीवर आनंदी आनंद आहे. ज्येष्ठ विचारवंत साहित्यीक नरहर कुरूंदकर कुठेही व्याख्यानाला जायचे असेल तर एस.टी. महामंडळाच्या साध्या बसने प्रवास करायचे. असा प्रवास करून जागजागीच्या व्याख्यानमालांची किर्ती त्यांनी वाढवली. इतकी व्याख्याने दिली, इतके कार्यक्रम केले पण त्यासोबतच त्यांचे लिखाण कुठेही कमी पडले नाही. आपल्या विद्यार्थ्यांना हाताशी धरून त्यांनी लिखाण केले. म्हणजे कुरूंदकर सांगायचे व भु.द.वाडीकरांसारखे लेखक ते लिहून घ्यायचे. आजकालचे ‘‘स्टेजबहाद्दर’’ नुसते हवेत फिरल्या सारखे महाराष्ट्र गाजवत फिरतात. त्यांचे लिखाण कुठे आहे म्हणून विचारले तर कुणालाच सांगता येत नाही.
एरव्ही निमंत्रण आले तर मागणीची भली मोठी यादी आयोजकांसमोर सादर करणारी ‘‘स्टेजबहाद्दर’’ मंडळी संमेलनाला अपुर्‍या मानधनावर येतात. त्याचं कारण विचारलं तर एक प्रसिद्ध वक्ता/कवी/विदूषक/एकपात्री प्रयोग करणारा बहाद्दर म्हणाला, ‘‘एका संमेलनात पुढची भरपूर आमंत्रणे मिळत असतात. शिवाय येतानाच मी चार ठिकाणचे कार्यक्रम करून आणि जाताना दोन ठिकाणची आमंत्रणे स्विकारून आलो आहे.’’ आता अशांच्यामुळे साहित्य संस्कृतीचे काय भले होणार आहे.
जे राजकीय नेते संमेलनात येतात त्यांना साहित्य संस्कृतीबद्दल किती आवड आहे, त्यांचे वाचन किती चांगले आहे, प्रतिभावंतांची त्यांना किती कदर आहे याची ग्वाही त्यांचे पंटर नेहमी देत असतात. साहित्य संस्कृतीबद्दल कळवळा असणारे एक मोठे राजकीय नेते या बैठका आपल्या घरी घ्यायचे. बैठकीसाठी सगळे जमले की त्यांना निरोप जायचा. ते जिन्यावरून हळू हळू उतरत खाली बैठकीत यायचे. त्यांच्या हातात नेहमी एखादे त्या त्या वेळी चर्चेत असलेले पुस्तक असायचे. मी एका वैठकीला हजर होतो. हे राजकीय नेते खाली येत होते त्या पायर्‍यांजवळच्याच खूर्चीवर मी बसलो होतो. त्यांच्या हातात नेहमीप्रमाणे पुस्तक होते. पुस्तकातल्या एका पानावर त्यांनी बोट ठेवले होते. माझ्या जवळून ते गेले तेंव्हा लक्षात आले की पुस्तक उलटे धरले आहे.
राजकारणी साहित्य संस्कृतीत रस घेत आहेत तर मग उलट आमचे साहित्यीक सामाजिक राजकीय प्रश्नांबात बाबतीत काय रस दाखवत आहेत? दिसतं असं की आजही मोठ मोठ्या सहित्यीकांना राजकीय सामाजिक प्रश्न कळत नाहीत, त्याबाबत ते भूमिका घेत नाहीत. कळालं तरी ‘कशाला साहेबांच्या विरूद्ध बोला. आपला एखादा पुरस्कार, महामंडळांवरच्या नियुक्त्या, सन्मान हुकतील ना !’ याची त्यांना काळजी असते व ते शांत बसणे पसंद करतात.
औरंगाबाद शहरात रस्त्यांवरच्या खड्ड्यांसाठी सामान्य माणसे रस्त्यावर उतरली. मी स्वत: त्यात सामिल होतो. इतकंच नाही तर त्यासाठी हर्सूल तुरूंगाची हवाही खावी लागली. (30 ऑक्टोबर ‘उरूस’) हे सगळं प्रकरण संपल्यावर परवा दिवाळीत एका प्रकाशक मित्राकडे लक्ष्मीपुजनासाठी आम्ही काही साहित्यीक जमलो होतो. साहित्य क्षेत्रातील मोठी  माणसं उपस्थित होती. ‘‘ख्या ख्या खी खी’’ करण्यावर त्यांनी समाधान मानलं. एकानेही जे काही घडलं त्याबाबत अवाक्षरही काढलं नाही. उलट माझ्याशीच इतर पांचट गोष्टी करून स्वत:चे समाधान करून घेतले.
खरं तर साहित्यीकाच्या शब्दाला किती महत्त्व असते. औरंगाबाद शहरात एका राजकीय नेत्याने वर्तमानपत्रांत आपल्या कामाची स्तूती करणारी ‘‘डायरी’’ प्रकाशीत करायला सुरवात केली. त्याचा उपहास करणारी एक छोटीशी फाटकी तुटकी ‘‘डायरी’’ एका व्यंगकाराने लिहीली. मोठ मोठ्या बदनामीच्या बातम्यांने जे साधणार नाही ते काम एका साध्या उपहासाने झाले. त्या राजकीय नेत्याला ही व्यंगमालिका इतकी खुपली की त्याने व्यवस्थापनाला सांगून ती बंद पाडली. ही ताकद शब्दांची असते.
राम हनुमानाला सीतेच्या शोधात लंकेला पाठवतो. लंकेचे लखलखीत वैभव पाहून हनुमान भूलून जातो आणि तो सीतेचा शोध घ्यायच्या ऐवजी रावणाचा पाहूणचार घेत तिथेच रावणाच्या पदरी त्याचा गोंडा घोळत राहतो. असं घडलं असतं तर रामायण घडलं नसतं. मानवी व्यथा-वेदनांच्या सीतेचा शोध घेणारे आमचे साहित्य क्षेत्रातले महान लोक या राजकारण्यांच्या वैभवाला भुलून त्यांच्याच पदरी गोंडा घोळण्यात स्वत:ला धन्य मानत आहेत. कुणीही संमेलन घ्या, आम्हाला बोलवा की न बोलवा, आमचे नाव पत्रिकेत असले तर आम्ही लाळ घोटत तिथे हजर. आम्ही तर लाज सोडली आहेच.
आता पवार साहेब, तूम्हीच संमेलनाचे उद्घाटन करण्यास नकार देवून या क्षेत्राची लाज राखा.       
         
     
      श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575.

का उतरावं लागतं साहित्यीकाला रस्त्यावर....?

उरूस, दैनिक पुण्य नगरी, बुधवार 30 ऑक्टोबर 2013  

अपल्या हस्तीदंती मनोर्‍यात कवी-साहित्यीक-कलावंत बसून असतात असा आरोप नेहमी होतो. तो काही प्रमाणात खराही आहे. पण जेंव्हा सभोवतालची परिस्थिती अतिशय स्फोटक बनते, जगणेच अशक्य करून टाकते तेंव्हा काय करायचे? महान साहित्यीकाच्या घरासमोरचा रस्ता खराब झाला आणि त्याची बायका पोरे किंवा इतर कुटूंबिय त्यावर पडून जायबंदी झाले तर त्याचे पुरस्कार कामाला येणार आहेत का? भारतरत्न मिळालेल्या गायिकेच्या घरासमोर पावसाचे पाणी तुंबले आणि तिला घराबाहेर निघणे अशक्य झाले तर त्या भारतरत्नची नाव करून पाण्यावरून तरून जायचे का? पद्मश्री मिळालेल्या नटाच्या घराचा वीज पुरवठा 8 दिवस खंडित झाला. तर त्यानं काय प्रकाशाचा अभिनय करून अंधारावर मात करायची?
माझ्या घराकडे जाणारा रस्ता अतिशय खराब आहे. त्याबद्दल काय करता येईल याची आम्ही चर्चा करत होतो. अर्ज विनंत्या निवेदनं सर्व सर्व करून झालं. आणि सगळ्यात शेवटी काहीच होत नाही हे पाहून गुरूवारी (दि. 24 ऑक्टोबर 2013) रस्त्यांवरच्या खड्ड्यांसाठी मी रस्त्यावरच उतरलो. माझी मोटार सायकल रस्त्याच्या मध्यभागी लावली, माझा मित्र जीवन कुलकर्णी याने  आपले  वाहन रस्त्यात लावले. बघता बघता लोक गोळा होत गेले. महाविद्यालयातील तरूण आणि शाळेतील मुलांचा उत्साह प्रचंड होता. त्या भागातील नगरसेवक तिथे आले पण त्यांनी काही ठोस आश्वासन देण्यास नकार दिला. आम्ही रस्त्याच्या दुरूस्तीसाठी लेखी आश्वासन मिळेपर्यंत बसून रहायचं ठरवलं. महानगर पालिकेच्या अभियंत्याने आम्हाला अकरा वाजता रस्ता दुरूस्तीचे लेखी आश्वासन दिले. आणि हे आंदोलन मिटले.
हे आंदोलन मिटले असे आम्हाला वाटले पण ते मिटले होते फक्त आमच्यापुरते. सामान्य नागरिकांचा रोष स्थानिक नेत्यांवरती होता. तसेच प्रशासकीय अधिकार्‍यांवरही होता. या शिवाय न हलणारी निगरगट्ट नोकरशाहीसुद्धा सामान्य माणसाने आवाज उठवला म्हणून अस्वस्थ झाली होती. त्यांनी कधी नव्हे तर काहीतरी कृती करायला सुरवात केली. पण हे सगळं जनक्षोभ वाढविणारे ठरेल याची त्यांना कल्पना नव्हती.
तब्बल चोविस तासांनी आमच्यावर पोलिस ठाण्यात बोलावून गुन्हे नोंदविण्यात आले. माझ्यासोबतच्या दोन मित्रांनी जामिन घेतला. त्यांची लागलीच सुटकाही झाली. मी जामिन नाकारला आणि ती नोकरशाही हादरली. कारण याची त्यांनी कल्पनाच केली नव्हती. सामान्य माणसापाशी असहकाराचे हत्यार असते. आणि ते त्याने वापरले तर काय करावे याचे उत्तर नोकरशाहीपाशी नसते.  
मला न्यायालयासमोर उभे करण्यात आले. तिथेही मी जामिन घेण्यास नकार दिला. न्यायधीश एक महिला होत्या म्हणूनही असेल कदाचित त्यांनी वैयक्तिक पातळीवर मला जामिन घेण्याची विनंती केली. पण मी ते नाकारले आणि तुरूंगात जाणे पसंद केले. 
खरं तर या व्यवस्थेने हे माझ्यावर लादले होते. मी एका खड्ड्यासाठी छोटेसे माझ्यापुरते आंदोलन केले. ते बघता बघता मला तुरूंगात घेवून गेले. एक कवी साहित्यीक आंदोलन का करतो तर त्याला तसे करण्यास व्यवस्था भाग पाडते. 
तुरूंगातला माझा अनुभव मोठा मजेशीर होता. सामान्य कैद्यांना कळेना हा वेगळा दिसणारा व्यवस्थीत दाढी केलेला बर्‍यापैकी कपड्यातला माणूस तुरूंगात का आला. एका कैद्याची प्रतिक्रिया तर मोठी बोलकी आणि आपल्या व्यवस्थेवर ताशेरे उडविणारी होती. तो सरळ म्हणाला, ‘‘साहेब कोणत्या डिपार्टमेंटमधले तूम्ही? करप्शन मध्ये आला असाल.’’ त्याला जेंव्हा मी माझी सर्व माहिती सांगितली आणि तुरूंगात येण्याचे कारण सांगितले तेंव्हा ते सगळे कैदी आश्चर्य करीत राहिले. जामिन नाकारून कोणी तुरूंगात कसे काय राहू शकतो? हेच त्यांना कळेना.
माझ्यासोबत महाभारताचे पुस्तक होते. ते मी रात्री वाचायला सुरवात केली. सोबतचा दुसरा कैदी पत्नीचा खुन करून आलेला होता. त्याला दुसरा एक हात पाय तोडण्याच्या गुन्ह्यातील कैद्याने बोलावले आणि म्हणाला, ‘‘देख बे हरामी. तू औरत की वजह से अंदर आया. ये बॉस पढ रहे वो महाभारत भी औरत की वजहसेही हुआ है.’’
पहाटे सुर्याची किरणे बराकीत आली तेंव्हा ती बराक असूनही छान वाटले. बाकी जो काही रात्रभर त्रास झाला ते जावू द्या. जेवणाचे जे हाल झाले ते काय सांगणार. बराकीचा एक भाग प्रस्थापित कैद्यांचा होता. त्यातील एकाकडे सगळी वर्तमानपत्रे येत होती. त्याने इंग्रजी दैनिकातील माझी बातमी वाचली. मला खुणेनं स्वत: जवळ बोलावून घेतलं. मराठी वृत्तपत्रांतील माझी छायाचित्रे आणि मोठ मोठ्या बातम्या वाचल्या. मला तो गांभिर्याने म्हणाला, ‘‘साहेब तूम्ही रहाच इथे जास्त दिवस. बाहेरच्या गोष्टीसाठी तूम्ही आंदोलन करता आता जरा इथल्या समस्यांसाठीही करा. हे पोलिस फार ***** (ही पाच अक्षरी शिवी मी सांगायची गरज नाही सगळ्यांना माहित आहे) आहेत.’’
जो कैदी हात पाय तोडून आत आला होता तो दलित होता आणि त्याची बायको सवर्ण होती. यामुळे त्याच्याशी भांडण समोरच्याने काढले होते. याने कंटाळून त्याच्यावर हल्ला केला आणि आत आला. आता काय करावे याचा सल्ला तो मला मागत होता. वास्तविक त्याचा भाऊ नगरसेवक होता. मोठ मोठ्या राजकीय पक्षाच्या नेत्यांशी त्याचे जवळीकीचे संबंध होते. पण ही सगळी व्यवस्था आपल्याला काहीच न्याय देवू शकत नाही. एक साधा प्रामाणिक माणूस आपल्याला खरं खरं काही तरी सांगू शकेल असे त्याला वाटले. 
चोरीची गाडी खरेदी प्रकरणी एक तरूण पोरगा घरचा एकूलता एक उगाच आतमध्ये आला होता. त्याने माझे ताट मला धुवू दिले नाही. नियमित जेलची वारी करणार्‍या एका कैद्याने माझ्यासाठी जास्तीचं दुध, केळं राखून ठेवली. मला तुरूंगातले जेवण जाणार नाही याची त्याला कल्पना होती.

एक साधा माणूस आपल्या हक्कासांठी आग्रह धरतो आणि व्यवस्था हादरते. त्यातही तो कवी साहित्यीक असेल तर त्याला याचे विविध पैलू चटकन लक्षात येतात. आणि त्याशिवाय महत्त्वाचे म्हणजे कवी-साहित्यीक-कलावंत यांच्याभोवतही असलेले अलिप्ततेचे आवरण गळून पडते. वास्तवाची हवा त्याला स्पर्शते आणि त्याच्यातील कलाकारालाच हादरून सोडते. त्याच्या जगण्याची मुळं सुस्त-सुखवस्तू मातीतून ती उपटून तपासते. तेंव्हा त्याचे डोळे उघडतात.  मी 25 वर्षांपूर्वी एक कविता लिहीली होती

बंद करून घ्याव्यात दारं खिडक्या
तर भिंतीच कोसळत चालल्या आहेत
हवेत विष भिनून 
श्वासांपर्यंत येवून पोंचले आहे
स्फोटाचे परिणाम पोंचत आहेत
गर्भातल्या बाळापर्यंत
आता कुठल्या आवरणाखाली जपून ठेवावा
माणूसकीचा कोवळा कोंब
आता रस्त्यावर यावंच लागेल
एखाद्या ओंडक्यामागे 
सगळी शक्ती एकवटून
माराव्या लागतील धडका 
बंद दरवाज्यावर
मला कल्पना नव्हती की माझी कविता माझ्या मेंदूतून माझ्या हातापायात उतरेल. मी खरंचच रस्त्यावर उभा राहीन. बघता बघता लोकं जमा होतील. माझ्यामागे जनशक्ती उभी राहून मला व्यवस्थेला धडक मारण्याचे बळ येईन. 
आता साहित्यीकालाच नाही तर सगळ्यांना रस्त्यावर उतरून व्यवस्थेला धडक मारण्याची गरज निर्माण झाली आहे. 
          
      
      श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575.