शेतीमाल उद्योगाची उपेक्षा हे मराठवाड्याच्या मागासलेपणाचे मूळ

दैनिक दिव्य मराठी, रविवार २९ मे २०१६ 

मराठवाडा प्रदेशाचा विचार करत असताना त्याच्या मागासलेपणाबद्दल फार मोठी चर्चा आजकाल केली जाते. या मराठवाड्यात उद्योग कसे नाहीत, मराठवाड्यात पाणी कसे नाही हे मुद्दे समोर ठेवले जातात. शिवाय हा मराठवाडा जर वेगळे राज्य केले तर त्याला उत्पन्नाचे साधन काय?  असाही प्रश्न उपहासाने कधी काळजीने समोर केला जातो. या सगळ्या चर्चांमध्ये शेतीचा प्रश्न समोर आला की सगळे चुप होतात. एक तर शेती हा तोट्याचा उद्योग आहे हे सगळ्यांनी मनोमन मान्य केले आहे. दुसरीकडून या शेतीला विम्याचे संरक्षण-कर्जाची सोय-सिंचनाची सोय या बाबतही जाणीवपूर्वक उपेक्षा केल्या गेली कारण परत तेच शेती तोट्यात आहे. शेती उत्पादनांची तर उपेक्षा झालीच पण यांच्यावर आधारीत उद्योगांची पण उपेक्षा झाली. 

मराठवाड्यात इतर उद्योग किती आणि कसे सक्षम होवू शकतील? त्यांच्यामुळे इथे किती पैसा खेळेल हा कल्पनेतला मुद्दा आहे. कारण आजही मराठवाडा औद्योगिकदृष्ट्या 56 वर्षाच्या महाराष्ट्राच्या वाटचालीत काही एक ठसा उमटवू शकला नाही. पण शेती उत्पादनांचा विचार केल्यास त्यावर आधारीत उद्योगांना उपेक्षा न करता प्रोत्साहन दिल्या गेल्यास चांगली संधी आहे हे सहज लक्षात येते. काही पीकांचा स्वतंत्र विचार करून ही मांडणी करता येईल. (ज्या शेती उत्पादनांची चर्चा इथे केली आहे त्यातील परत बहुतांश कोरडवाहु पीके आहेत. पाणी पाणी म्हणून ओरड करणार्‍यांनी हे लक्षात घ्यावे. उसाचा तर संदर्भही घेतला नाही.)

कापुस

कापुस हे मराठवाड्यातील सर्वात प्रमुख पीक. भारताच्या एकूण उत्पादनाच्या दहावा हिस्सा आणि महाराष्ट्रातील तिसरा हिस्सा (30 टक्के) मराठवाड्यात होतो. दुष्काळाच्या काळातही या मराठवाड्यातील मागील तीन वर्षांची सरासरी पाहिली तर चार हजार कोटी रूपयांचा कापुस शेतकर्‍यांनी पिकवला. त्याला काय आणि किती भाव मिळाला हा विषय इथे चर्चेला घेत नाही. या कापसाचे सुत तयार केले तर त्याचा भाव होतो आठ हजार रूपये. त्या धाग्यापासून कापड तयार केले तर त्याची किंमत होते चोविस हजार रूपये. म्हणजे मराठवाड्यातील चार हजाराच्या कापसावर चोविस हजाराचा कापडाचा व्यवसाय चालतो. आणि या मराठवाड्यात एकही कापड गिरणी नाही, सुत गिरणी नाही. मुुंबईला दमट हवामानात कापड चांगले तयार होते अशा बाता करून तिकडे सगळा कापड उद्योग उभारला गेला. खरे कारण हे की कापुस पिकवणे यापेक्षा कापड तयार करणे हा फायदेशीर धंदा आहे. या कापड गिरण्यांच्या जागांना सोन्याचे भाव आले की या उद्योगाने गाशा गुंडाळला आणि या जमिनी विकून ठाकल्या. आपला कापुस आयात करून त्याचा धागा, कापड करून त्याचे तयार कपडे करून परत आपल्यालाच विकण्याचा धंदा चीन सारख्या देशांनी केला. आणि आपण अजूनही हातावर हात धरून पहात बसतो.भारत एक नं. चा कापुस उत्पादक देश असतानाही.  

या कापड उद्योगासाठी जी सबसिडी होती (जवळपास एक हजार पाचशे कोटी) ती सगळी उर्वरीत महाराष्ट्राने खाल्ली. कापुस पिकवणार्‍या मराठवाडा, विदर्भ, उत्तर महाराष्ट्र यांच्या वाट्याला त्यातील काहीच आले नाही कारण येथे कापड गिरण्याच नाहीत. असा हा सगळा खेळ आहे. 

डाळी

डाळींचे भाव वाढले की लगेच सगळे महागाई झाली म्हणून ओरड करतात. या डाळी अजूनही भारतात पुरेश्या पीकत नाहीत. आपल्याला डाळ आयात करावी लागते. तुरीची डाळ जीवनावश्यक वस्तुंच्या यादीत समाविष्ट आहे. परिणामी तिला जीवनावश्यक वस्तूंचा कायदा लागू होतो. म्हणजेच हीच्या साठ्यांवर शासन केंव्हाही छापा मारू शकते, त्याच्या भावावर नियंत्रण आणण्यासाठी कुठलंही पाऊल उचलू शकते आणि असं असूनही डाळींच्या बाबतीत भारत स्वयंपुर्ण नाही.  मराठवाड्याला महाराष्ट्राचे डाळींचे कोठार म्हणावे अशी स्थिती आहे. महाराष्ट्राच्या खरीप व रब्बी दोन्ही हंगामात एकुण उत्पादनाच्या 35 टक्के इतके उत्पादन एकट्या मराठवाड्यात होते. आणि असं असतानाही प्रती हेक्टर उत्पादकता महाराष्ट्रापेक्षा मराठवाड्याची कमी आहे. जी पीकं मराठवाड्याची म्हणून आहेत, त्याही पीकांची उत्पादकता महाराष्ट्रातील इतर भागांपेक्षा कमी का? 

कारण सिंचनाची सोयी नसणे, कर्जपुरवठ्याची सोय नसणे आणि आधुनिक तंत्रज्ञान शेतकर्‍यापर्यंत न पोचवणे. महाराष्ट्राच्या बरोबरीने जरी मराठवाड्याची उत्पादकता नेता आली तरी आहे त्या उत्पादनात किमान 10 टक्के वाढ संभवते. या डाळींवर प्रक्रिया करणारे उद्योग कुठे आहेत? डाळींची साठवणुक करण्यासाठीच्या सोयी कुठे आहेत? जर भावात इतकी चढ उतार होणार असेल तर शेतकर्‍याला आपला माल काही काळ साठवणुक करून जास्तीचा नफा कमावता येवू शकतो. आणि तेही परत ज्यांची कमतरता आहे त्या डाळींच्या बाबतीत. शिवाय डाळ ही काही नाशवंत बाब नाही. 

सोयाबीन व इतर तेलबीया

ज्या तेलाचा वापर सध्या जास्त केला जातो त्या सोयाबीनचा पेरा मराठवाड्यात भरपुर वाढला आहे. महाराष्ट्राच्या 28 टक्के इतके सोयाबीनचे उत्पादन मराठवाड्यात होते. बाकी सर्व तेलबियांचा विचार केला तर त्यांचेही उत्पादन महाराष्ट्राच्या 25 टक्के इतके मराठवाड्यात होते. डाळींसारखीच तेलबीयांचीही परिस्थिती खराब आहे. प्रती हेक्टरी उत्पादकता महाराष्ट्राच्या सरासरी उत्पादकतेपेक्षाही कमी आहे. 

या तेलबीयांपासून तेल तयार करण्याचे किती उद्योग मराठवाड्यात वाढू दिले गेले? किती उद्योगांना पोषक वातावरण आपण तयार केलं? कापुस, डाळी आणि तेलबिया यांचा एकत्रित विचार केला तर मराठवाडा म्हणजे यांच्यासाठी एस.ई.झेड. झाला पाहिजे. तर त्याचा प्रचंड फायदा या प्रदेशाला होईल. बाहेरून कुठून कच्चा माला आणायचा आणि त्यावर इथे प्रक्रिया करायची, त्यासाठी सुट सबसिडी अनुदान द्यायचे आणि काही दिवसांनी हा अव्यापारेषु व्यापार बंद पाडायचा. असले उद्योग धंदे करण्यापेक्षा आमच्या प्रदेशातील सर्वात मोठे शेती उत्पादन असलेला कापुस, त्याचा धागा करणे, त्याचे कापड करणे या उद्योगांना इथे प्रोत्साहन द्या. डाळी भरडणे, त्यांना पॉलिश करणे, त्यांवर विविध प्रक्रिया करणे, तेलबियांपासून तेल तयार करणे हे उद्योग इथे उभे राहिले पाहिजेत.  याचा सगळ्यात जास्त फायदा या प्रदेशाला होईल. इथे पैसा खेळेल.   

हे बाजूला ठेवून प्रयत्न केले जातात इथे शेतीबाह्य उद्योग आले पाहिजेत. म्हणजे जो कच्चा माल इथे उपलब्ध आहे त्याची उपेक्षा करायची आणि इतर उद्योग इथे आणण्यासाठी धडपड करायची. ही नेमकी कोणती मानसिकता आहे? 

मराठवाड्यात विविध सरकारी कार्यालये, सरकारी शिक्षण संस्था, सरकारने जमिनी अधिगृहीत करून दिलेला औद्योगिक परिसर यांचीच मागणी सतत का केली जाते? या सगळ्या योजना केवळ नोकरदारांचे पोट भरण्यासाठी आणि शेतकर्‍यांकडून त्यांच्या जमिनी बेभाव हिसकावून घेण्यासाठीच आहेत हे वारंवार सिद्ध झाले आहे. शेतीची उपेक्षा तर झालीच. पण शेतमाल  उद्योगांची पण उपेक्षा झाली. हे मराठवाड्याचे खरे दुखणे आहे. ही कर्करोगाची गाठ दुरूस्त केली तरच मराठवाड्याची आर्थिक तब्येत ठणठणीत होण्याची शक्यता आहे. नसता बाकी सर्व उपाय हे वरवरचे ठरत राहतील. मराठवाड्यातील सर्व जिल्ह्यांमध्ये औद्योगिक वसाहती निर्माण करण्यात आल्या. आज त्या सगळ्या जवळपास ओस पडल्या आहेत. औरंगाबाद शहरातील औद्योगिक वसाहतींमध्ये निवासी संकुले उभारण्यात आपल्याला कुठलीही लाज वाटत नाही. इतकेच काय पण ज्या कृषी विद्यापीठाने शेतीसाठी म्हणून प्रचंड जमिन (अकरा हजार एकर) मराठवाड्यात शेतकर्‍यांकडून जबरदस्ती हिसकावून घेतली त्यापैकी 64 टक्के जमिनीचा काहीही वापर केला जात नाही असे या विद्यापीठांनीच सरकारला लिहून कळवले आहे.

जो शेतकरी आजही उन, पाऊस वारा थंडी यांची तमा न बाळगता कोरडवाहू शेतीत कष्ट करून उत्पादन काढतो, मराठवाड्यात कापुस, डाळी आणि तेलबियात तर या शेतकर्‍याने महाराष्ट्रात अतिशय प्रतिकुल परिस्थितीतही पहिला क्रमांक मिळवला आहे. रिक्शावाल्याचा मुलगा जिल्हाधिकारी झाला म्हणून मोठमोठ्या बातम्या दिल्या जातात. खेड्यातली मुलगी  कुठलाही क्लास न लावता स्पर्धा परिक्षेत पहिली आली म्हणून कौतुक सांगितले जाते. मग या पोरा बाळांच्या बापाने आपल्या क्षेत्रात कुठलीही अनुकूलता नसताना मिळवलेल्या पहिल्या क्रमांकाला अशी मातीमोल किंमत का दिली जाते?       

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद.

डॉ. सुधाकर देशमुख : एका व्रतस्त लेखकाचा देहांत

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 23 मे 2016

अगदी चित्रपटात कथा कादंबर्‍यात शोभावा असा प्रसंग आहे. लेखक आजारी आहे. आपला अंत जवळ आला याची त्याला पूर्ण कल्पना आहे. त्याची वाचाही बंद झाली आहे. त्याने अत्यंत मेहनत घेऊन लिहीलेले पुस्तक त्याच्या डोळ्यासमोर प्रकाशीत व्हावे म्हणून त्याचे मित्र, नातेवाईक, अक्षर जूळणी करणारे, मुद्रक, प्रकाशक, चित्रकार सगळे झटत आहेत. शेवटी पूस्तक पूर्ण होते. लेखकाच्या हातात त्याची प्रत पडते. एक अतिशय छोटा घरगुती प्रकाशन समारंभ आयोजित केल्या जातो. पुस्तक प्रकाशनासाठी लेखकाला जेमतेम उभे राहता येते. फोटो काढले जातात. लगेच लेखकाला पलंगावर झोपवले जाते. कार्यक्रम आटोपतो. लेखकाला शस्त्रक्रियेसाठी रूग्णालयात नेले जाते. शस्त्रक्रिया होवू शकत नाही कारण लेखक कोमात गेलेला असतो. परदेशातील मुलगा व जावई येण्याची वाट पाहत व्हेंटीलेटरवर त्याला कृत्रिमरित्या जगवले जाते. सर्व नातेवाईक आले की हा कृत्रिम आधार काढून घेतला जातो. लेखकाने तर पुस्तक प्रकाशन झालेच तेंव्हाच मनोमन शेवटचा श्‍वास घेतला जातो. 

हा चित्रपटातील प्रसंग नाही. 16 मे ला औरंगाबाद शहरात खरोखरच घडलेला प्रसंग आहे. उद्गीर येथील प्रसिद्ध शल्यचिकित्सक डॉ. सुधाकर देशमुख त्यांच्या उतारवयात साठीनंतर लेखनाकडे वळले. महत्वाची 6 पुस्तके लिहील्यानंतर आपल्याला आयुष्याची शेवटची काही वर्षे उरली आहेत हे त्यांना एक वैद्यक व्यवसायी म्हणून लक्षात आले. कारण त्यांना कर्करोगाने ग्रासले होते. ‘प्रतिभा आणि सर्जनशिलता’ या शेवटच्या पुस्तकावर ते काम करत होते. हे पुस्तक आपल्या डोळ्यासमोर पुर्ण व्हावे ही त्यांची तीव्र इच्छा. केवळ त्यासाठीच ते कर्करोगाशी प्राणपणाने जिद्दीने लढत होते. पद्मगंधा प्रकाशनाच्या अरूण जाखडे यांनी या 450 पानी पुस्तकाचे काम तातडीने पुर्ण केले. 16 मे रोजी या पुस्तकाच्या प्रती घेवून अरूण जाखडे औरंगाबादला आले. देशमुख कुटूंबियांनी छोटासा प्रकाशन समारंभ घडवून आणला. ज्येष्ठ समिक्षक डॉ. सुधीर रसाळ यांच्या हस्ते व न्यायमुर्ती नरेंद्र चपळगांवकर यांच्या प्रमुख उपस्थितीत हे पुस्तक प्रकाशीत झाले. आणि लगेच देशमुख काकांची तब्येत ढासळली. चोवीस तासात त्यांची जीवन ज्योत मालवली. जणू या एका पुस्तकासाठीच त्यांनी आपले श्‍वास रोकून ठेवले होते. 

सुधाकर देशमुख हे उदगीर शहरातील नामांकित शल्यचिकित्सक. त्यांनी सामाजिक कामात मोठ्या हिरीरीने सहभाग घेतला. आपल्या मित्रांच्या साथीने रक्तपेढी, नागरी सहकारी बँक, साहित्य परिषदेची उद्गीरची शाखा, रोटरी क्लब यांच्या माध्यमातून उद्गीरसारख्या महाराष्ट्राच्या टोकाला कर्नाटकाच्या सीमेवरील गावात सामाजिक सांस्कृतिक वातावरण रसरशीत ठेवले. पण त्यांच्या माघारी त्यांचे शिल्लक राहणारे मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी उतारवयात केलेले लेखन. 

‘राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद’ हे त्यांचे 2009 साली आलेले पहिले पुस्तक. या पुस्तकाला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कारही प्राप्त झाला. ज्येष्ठ समाजवादी नेते ग.प्र.प्रधान यांची मोठी प्रस्तावना या पुस्तकाला लाभली आहे. प्रधान सरांनी लिहीले आहे, ‘राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय या दोन टोकाच्या भूमिका मानल्या जाऊ नयेत ही या विचारवंतांची भूमिका सुयोग्य आहे.’ देशमुखांनी किती महत्त्वाच्या विषयाला हात घातला आहे हे प्रधानांच्या अजून एका वाक्यातून लक्षात येते. ‘राष्ट्रवाद आणि साम्यवाद या दोन्ही संकल्पना फ्रेंच राज्यक्रांतीतून निर्माण झाल्या. मार्क्सवाद्यांनी राष्ट्रवादाचा नीट विचार केला नाही ही त्यांची मोठी चूक झाली.’ ‘आता विश्वात्मके देवे’ या पसायदानातील ओळींपर्यंत आपल्या या विषयाची व्याप्ती देशमुखांनी नेउन ठेवली आहे. ‘मनावतावाद हे उच्चप्रतीचे ध्येय आहे. त्याकरिता राष्ट्रनिष्ठ मानवता आणि मनावतानिष्ठ राष्ट्रीयत्व या दोन मनोवृत्तींच्या विकासाची गरज आहे.’ असे अतिशय स्पष्ट, ठाम वाक्य लिहून आपल्या या पहिल्या पुस्तकाचा समारोप त्यांनी केला आहे.

‘उद्गीरचा इतिहास’ हे सुधाकर देशमुखांचे दुसरे पुस्तक 2010 मध्ये प्रकाशीत झाले. इ.स.1228 मधील शिलालेखात उदगीरचा उल्लेख कसा आहे इथपासून ते आजतागायतचा धांडोळा देशमुखांनी आपल्या या पुस्तकात चिकित्सक पद्धतीनं घेतला आहे.

‘मध्ययुगीन धर्मसंकल्पनांचा विकास : तंत्र, योग आणि भक्ती’ हे त्यांचे अतिशय मोलाचे आणि महत्त्वाचे पुस्तक 2013 मध्ये प्रकाशीत झाले. 350 पानांच्या या जाडजुड ग्रंथात विविध पंथांच्या तत्त्वज्ञानाचा, भक्तीचा त्यांनी चिकित्सक अभ्यास रेखाटला आहे. 12 व्या ते 14 व्या शतकातील मुस्लिम धर्मप्रसाराला हिंदू समाजाने दिलेली प्रतिक्रिया म्हणजे रामायणाचे पुनरूज्जीवन. शेल्डन पॉलॉक आणि बेकर, बी.डी.चटोपाध्याय किंवा रोमिला थापर यांच्या मतांचा अभ्यास करून तो संदर्भ घेवून देशमुख मात्र एकनाथी रामायणाचा आधार घेवून आपला विषय स्पष्ट प्रतिपादन करतात हा त्यांच्या प्रतिभेचा पुरावाच होय. एकनाथांची ओवी त्यांनी दिली आहे, ‘फेडावया देवाची साकडी । स्वधर्मु वाढवाया वाढी । नामे उभारावया मोक्षाची गुढी । सूर्यवंशा गाडी दशा आली॥ यातूनच सुधाकर देशमुख किती सखोल आणि स्वतंत्रपणे अभ्यास करतात हे लक्षात येते.

मराठवाड्याचे दोन भाग पडतात. गोदावरीच्या उत्तरेकडचा भाग ज्याला ‘मुलग’ असे म्हणतात तर गोदावरीच्या दक्षिणेचा भाग ज्याला ‘अश्मक’ असे म्हणतात. या ‘अश्मक’ प्रदेशावर त्यांनी सविस्तर 160 पानांचे पुस्तकच लिहीले आहे. हा प्रदेश, त्याची वैशिष्ट्ये, त्याचा इतिहास भुगोल तर आहेच पण त्यासोबतच याची सांस्कृतिक वैशिष्ट्येही नमुद केली आहेत. दक्षिण मराठवाड्यात आढळणारे कोमटी हे पूर्वाश्रमीचे जैन. ते कर्नाटकातील म्हैसूरचे. त्यांनी वारकरी संप्रदायाचा स्विकार करत वैदिक धर्म स्विकारला. पण मुळ गोमटेश्वर देवतेला विसरले नाहीत. त्यावरून गोमटी- कोमटी असे नाव पडले असावे. रेड्डी मुळचे आंध्रप्रदेशचे. पण त्यांनी या प्रदेशात स्थलांतर केले. परीट समाजात तर मराठा परीट, तेलंगी परीट व वाणी परीट अश्या तीन पोटजातीं कशा आढळतात हे त्यांनी लिहीले आहे.  अशी काही महत्त्वाची निरीक्षणे सुधाकर देशमुखांनी नोंदवली आहेत. 

‘लातूर जिल्ह्यातील ग्रामनामांचा अभ्यास’ व ‘वीरशैव तत्त्वज्ञान’ ही त्यांची अजून दोन पुस्तके. या पुस्तकांच्या नावांवरूनच त्यांच्या अभ्यासाची व्याप्ती लक्षात येते. लातूर जिल्ह्यातील ग्रामनामांवर 50 टक्के प्रभाव कानडीचा असल्याचे त्यांनी नोंदवले आहे. त्यावरून हा प्रदेश मातृसत्ताक अशा दक्षिणेचाच कसा भाग होता हे सिद्ध होते.  

ज्या महत्त्वाच्या पुस्तकाबाबतचा प्रसंग लेखाच्या सुरवातीलाच सांगितला आहे ते ‘प्रतिभा आणि सर्जनशीलता’ हे देशमुखांचे शेवटचे पुस्तक. 450 पानांच्या या महत्त्वाच्या ग्रंथात इंग्रजीत इन्ट्युशन म्हणून ओळखली जाणारी बाब म्हणजे प्रतिभा असे त्यांनी नमूद केले आहे. आधुनिक कालखंडात बुद्धीला अतोनात महत्व आले. माणुस हा तार्किक प्राणी आहे या विधानात फारसा अर्थ नाही असे त्यांनी आपल्या अभ्यासाचा निष्कर्ष म्हणून लिहून ठेवले आहे. डॉ. सुधाकर देशमुख लिहीतात, ‘तर्क, बुद्धी यांचे महत्त्व मान्य करूनही माणसाला बुद्धीबरोबर भावनाही असतात, हे आपण विसरतो.भावनांना आपण अतार्किक ठरवून टाकले. वास्तविक भावना-अतार्किकता हा आपला जगण्याच्या प्रश्नाच्या उत्तराचा गाभा आहे.’

अतिशय मोलाचे असे विश्लेषण करून डॉ. सुधाकर देशमुखांनी या जगाचा निरोप घेतला. जवळपास दोन हजार पृष्ठांचा मजकुर त्यांनी या सात पुस्तकांत लिहून ठेवला आहे. पुढीच संशोधकांना अभ्यासकांना वाचकांना खाद्य देवून ठेवले आहे. त्यांच्या डोक्यात अजून प्रचंड विचार चालू होते. त्यांच्या अकस्मिक जाण्याने एक मोठा धक्का सर्वांनाच बसला. 

स्वत: मराठीचा-इतिहासाचा-तत्त्वज्ञानाचा-राज्यशास्त्राचा  प्राध्यापक नसलेला हा माणूस त्या विषयातील इतके प्रचंड लिखाण करतो. त्या त्या क्षेत्रातील माणसांना लाज वाटावी असेच हे काम आहे. बोरकरांच्या मोठ्या सुंदर ओळी आहे

देखणा देहांत तो जो सागरी सुर्यास्तसा

अग्नीचा पेरुन जातो रात्रगर्भी वारसा

मनातील काम पुर्ण करून देह ठेवलेल्या या  व्रतस्त लेखकाला विनम्र श्रद्धांजली.          

श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.

पेरणीसाठी शेतकर्‍याला कर्ज द्या शहाणपण नको !

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 16 मे 2016

मृगाची चाहूल लागली की तमाम शेतकरी वर्ग पेरणीच्या लगबगीला लागतो. कितीही अडचण असो, पेरणी झालीच पाहिजे असे त्याचे जीवापाड प्रयत्न असतात. तुकाराम महाराजांचा अभंग प्रसिद्ध आहे

मढें झाकुनिया करिती पेरणी । 

कुणबियाची वाणी लवलाहो ॥

पण ही पहिली ओळ काहीशी फसवी आहे. पुढे तुकाराम महाराजांनी असं काही लिहून ठेवलं आहे की त्यात कायमस्वरूपी शेतकरी वर्ग फसून बसला आहे. 

तयापरि करी स्वहित आपुले । 

जयासी फावले नरदेह ॥

ओटीच्या परिस मुठीचे ते वाढे । 

यापरि कैवाडे स्वहिताचे ॥

आपुला संसार न पाहता तू पेरणी कर, सगळ्या जगाचे तूला पोट भरावयाचे आहे. यासाठीच हा नरदेह तूला लाभला आहे. हा शेतकरी खरेच स्वत:च्या सगळ्या अडचणी विसरून पेरणी करत राहिला. आज शेवटी त्याच्यावर शेकडो, हजारोने नव्हे तर लाखोंच्या संख्येने आत्महत्या करण्याची वेळ आली. पण त्याचे दु:ख कोणी जाणून घ्यायला तयार नाही. 

शेतकर्‍या तू राजा आहेस, काळी माती आपली आई आहे, गाय माता आहे असं सगळं फसवं अध्यात्म त्याच्याभोवती उभं केलं. त्याचा फास इतका आवळला की शेतकर्‍याला त्याच्यातून बाहेर पडताच येवू नये.

आता तर शेतकर्‍याला शहाणपण शिवकण्याचे मोठे पेवच फुटले आहे. कुणी सांगतो झिरो बजेट शेती केली पाहिजे. या झिरो बजेटवाल्यांना पद्मश्री देवून शासनानेही बाष्कळपणाला मोठे अधिष्ठान प्राप्त करून दिले आहे.

एक साधा प्रश्न झिरो बजेट शेतीवाल्यांना कुणीतरी विचारायला पाहिजे. बाबा रे आधी एखादा झिरो बजेट कारखाना काढून दाखव. एखादा झिरो बजेट दवाखाना, एखादी झिरो बजेट बँक काढून चालवून दाखव आणि मग झिरो बजेट शेतीच्या गप्पा कर. शेतकर्‍यांनी जोडधंदा करावा म्हणून काही जण सुचवतात. एखाद्या वकिलाला का सांगत नाहीत की तू कोंबड्या पाळ. एखाद्या सी.ए.ला कुणी का सुचवत नाही की शेळ्या पाळ म्हणून. एखाद्या इंजिनिअरला का नाही सांगत रेशमी किड्यांचा धंदा कर म्हणून. मग शेतकर्‍यालाच का?  मध्यंतरी पांडुरंगशास्त्री आठवले यांनी ‘योगेश्वर कृषी’ असे खुळ काढले होते. त्यांनी ‘योगेश्वर शाळा ’ का नाही काढली ? कुणीही नफा घेणार नाही असे  ‘योगेश्वर दुकान  का नाही काढले? का सगळ्यांना शेतीचीच शाळा करावी वाटते? 

शेती तोट्याची आहे. आणि ती तोट्याची आहे कारण ती तोट्यातच रहावी अशी धोरणे दिल्लीत आणि मुंबईत ठरत असतात. उरला सुरला शेतकर्‍याला बुडवण्याचा निर्णय निसर्ग घेवून टाकतो. म्हणते आसमानी (निसर्ग) आणि सुलतानी (शासन) असे दोघेही शेती कशी जिवंत राहणार नाही याची काटेकोर काळजी घेतात. मग शेतकरी आत्महत्या करणार नाही तर काय? ह्या धोरणाची कॅन्सर ची गाठ सोडवायची बाजूला ठेवून बाकीचे शहाणपण का सांगितले जाते? 

खरीप हंगाम जवळ येवून ठेपला आहे. चांगल्या पावसाशी शक्यता आहे. आता काहीही चर्चा न करता तातडीने काय केले पाहिजे तर शेतकर्‍याला पेरणीसाठी कर्ज उपलब्ध करून दिले पाहिजे.

 

आम्ही जाणिव पूर्वक कर्ज हा शब्द वापरत आहोत. मदत नाही. कुणीही उठतो आणि शेतकर्‍याला खते द्या, बी बीयाणे द्या, अवजारे द्या, सुट द्या, सबसिडी द्या असल्या भीकमाग्या मागण्या समोर आणतो. जगाला पोसणारा अस्सल शेतकरी असल्या खैरातीची कधीच मागणी करत नाही. 

आज सरकारी धोरणामुळे शेतकर्‍यांच्या डोक्यावर कर्ज चढलं आहे हे शासनाने अधिकृत रित्या मान्य केलं आहे. 1995-96 या एका वर्षात उणे सबसिडीची रक्कम दीड लाख कोटी होती. वीस वर्षात ही रक्कम किमान तीस लाख कोटी होते. आणि आज घडीला शेतकर्‍यांचे सगळ्या भारतभराचे मिळून कर्ज किती आहे? तर केवळ अडीच लाख कोटी. 

एकट्या अदानी उद्योग समुहाची कर्जाची रक्कम होते दीड लाख कोटी. आणि सगळ्या भारतातील शेतकर्‍यांचे मिळून कर्ज आहे अडीच लाख कोटी. हे कर्ज सरकारी धोरणाचे पाप आहे. तेंव्हा शेतकर्‍याला कर्जमाफी नको कर्जमुक्ती हवी आहे. गुन्हा केला तर त्याला माफी द्यावी लागते. शेतकर्‍यांनी कोणता गुन्हा केलाय म्हणून त्याला तुम्ही माफी द्यायला निघाला आहात? शेतकर्‍यांची संपूर्ण कर्जमुक्ती करून त्याचा सातबारा कोरा केला पाहिजे. 

शेतकर्‍यांची संपूर्ण कर्जमुक्ती जेंव्हा व्हायची तेंव्हा होवो. आता खरीपाची पेरणी तोंडावर आहे. ही सगळ्यात मोठी पेरणी आहे. पाण्याची अवस्था दुष्काळामुळेच नाही तर एरव्हीही आपल्याकडे भणाण आहे. शेतीला पाणी द्यायची सोय नाही. केवळ 19 टक्के इतक्या शेतीला सिंचनाची सोय आपण करू शकलेलो आहे. बाकी सर्व शेती कोरडवाहू म्हणजे पावसाच्या पाण्यावरची आहे.  तेंव्हा हे सगळे शेतकरी आता पेरणीच्या गडबडीला लागले आहेत. 

शेतकर्‍यांना तातडीने कर्ज उपलब्ध करून देण्यात दोन अडथळे आहेत. 

1. जिल्हा मध्यवर्ती बँका ज्या बहुतांश बुडाल्या आहेत त्यांच्याकडे शेतकर्‍यांना द्यायला पैसेच नाहीत. 

2. राष्ट्रीय बँका ज्यांच्याकडे पैसे आहेत पण शेतीसाठी कर्जपुरवठा करण्याची त्यांची मानसिकता नाही. 

यातून मार्ग काढण्यासाठी म्हणून शासनाने तातडीने जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँकंना निधी उपलब्ध करून द्यायला हवा. शेतकरी मरायची वाट पहायची आणि मग त्याच्या घरी जावून तुटपूंजी मदत त्याच्या विधवा बायकोला, लहान पोरांना बहाल करायची. यापेक्षा आत्ताच तातडीने कर्ज वाटप करा. 

राष्ट्रीय बँकांना शेतीची कर्जे बुडीत जाण्याची भिती असते. ही खाती एन.पी.ए.मध्ये गेली तर त्याची जबाबदारी मॅनेजरवर येते आणि म्हणून या बँका हे कर्ज वाटप करण्यासाठी तयार नसतात हे उघड गुपित आहे. यासाठी शासनाने शेतीकर्जासाठी बुडित कर्जाची अट काढून टाकावी. तेलंगणा सरकारने सर्व शेतीकर्जाची जबाबदारी उचलून सरकसट सर्वांना तातडीने कर्ज उपलब्ध करून देण्याची सोय केली त्याप्रमाणे महाराष्ट्र शासनानेही हे करायला हवे.

काही शहाणे लोक शेतकरी कर्ज बुडवत असेल तर त्याला कर्ज द्यायचेच कशाला आणि का? असा प्रश्न करून जणू काही आपण फार मोठा अर्थशास्त्रीय सिद्धांत मांडत आहोत. इतके साधे या मुर्ख लोकांना कसे कळत नाही असा आव आणतात. त्यांना हे सांगायला पाहिजे की मागील आर्थिक वर्षात मोठ्या उद्योगांना जी करमाफी, किंवा करात सुट किंवा कराची फेर आखणी करून दिली त्याची रक्कम जवळपास साडेपाच लाख कोटी इतकी होते. म्हणजे या अर्थमंत्र्यांनी आपल्या आखत्यारीत एका वर्षात साडेपाच लाख कोटी रूपये उद्योगांचे व इतर मोठ्या लोकांचे वट्टात सोडून दिले. तेंव्हा हे सगळे अर्थशास्त्री कुठे झोपी गेले होते? कोणीच कसा प्रश्न केला नाही की इतकी मोठी रक्कम सोडून का दिली. आणि शेतकर्‍यांसाठी थोडे काही करा म्हटले की लगेच सगळ्यांची अर्थबुद्धिमत्ता जागी होते आणि आपले पांडित्य दाखवू लागते. 

डाळिंचे भाव जरासे वाढले की लगेच बोंब केली जाते. खरेच जर शेतीची अशीच उपेक्षा होत राहिली तर शेतकरी पेरणीच करणार नाही. मग हे जग खाईल काय? 

सांगा  माझ्या बापाने नाही केला पेरा

तर जग काय खाईल धत्तूरा? 

असं इंद्रजित भालेराव यांनी लिहीलं आहे ते खरंच आहे. आज या जगाच्या पोशिंद्याला कुठलंही शहाणपण शिकवण्यापेक्षा तातडीने पेरणीसाठी कर्ज देण्याची गरज आहे. जुन्या कर्जाचे पुनर्गठन करून, लालफितीचा कारभार बाजूला ठेवून, जास्तीत जास्त मनुष्यबळ लावून, बँकांनी आणीबाणीची परिस्थिती समजून काम केलं पाहिजे व कर्ज वाटप केलं पाहिजे.

श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.

मार्क्सच्या 198 व्या जयंतीला 198 लोकंही नाहीत

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 9 मे 2016

लेखाचे शिर्षक वाचून मार्क्सविरोधी, कम्युनिस्ट विरोधी कुणाला आनंद हाईल. पण त्यासाठी हे शिर्षक दिलेले नाही. औरंगाबाद शहरात कार्ल मार्क्सची 198 जयंती आणि भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचा 90 वा वर्धापन दिन असा कार्यक्रम  झाला. डाव्या चळवळीत नेहमी ऐकायला येतात तशी जोशपूर्ण गाणीही सादर झाली. पण समोर लोकंच उपस्थित नव्हते. तेंव्हा हा प्रश्न पडला की 198 व्या जयंतीला 198 ही लोक का नाहीत? आणि ही टीका मार्क्सवाद्यांवर नाही. त्यांच्याकडे एक बोट दाखविताना बाकी चार बोटं आपल्याकडेच येतात याची आम्हाला जाणीव आहे. 

दोन मुद्दे आम्हाला अतिशय गंभिरपण जाणवतात. 

एक म्हणजे वैचारिक स्वरूपाच्या कार्यक्रमांना महाराष्ट्रात (भारतात किंवा जगात काय घडते त्याचा विचार इथे केला नाही.) लोक का येत नाहीत? त्यातही परत तरूण का उपस्थित रहात नाहीत? कुठलंही व्याख्यान असेल तर लोक जमवणं कठीण जातं असं संयोजक सांगतात. हे खरं आहे का? आमच्या मते हे अर्धसत्य आहे. ज्या सभागृहात औरंगाबादला हा कार्यक्रम झाला त्याच सभागृहात काही महिन्यांपूर्वी शेषराव मोरे यांची प्रकट मुलाखत झाली होती. त्याला लोकांनी प्रचंड (सभागृहाच्या मानाने) गर्दी केली होती. त्याच सभागृहात जलतज्ज्ञ राजेंद्रसिंह यांना अनंत भालेराव पुरस्कार प्रदान करण्यात आला सहा महिन्यांपूर्वी. त्याहीवेळेस सभागृह पूर्ण भरले होते. गुढी पाडव्याच्या दिवशी भालचंद्र नेमाडे यांचे भाषण याच सभागृहात झाले. तेंव्हाही सभागृह भरले होते. (अर्थात नेमाडे त्यांच्या चित्र विचित्र विधानांमुळे ते गर्दी खेचतात ही बाब अलाहिदा!) हा रोख केवळ डाव्यांवर नाही. डाव्यांनी चालविलेल्या ए.आय.बी.इ.ए. या बँक कर्मचार्‍यांच्या संघटनेने आयोजित केलेल्या प्रशांत भुषण यांच्या "बँकांची बुडीत कर्जे" या विषयावरील भाषणाला याही पेक्षा मोठ्या सभागृहात लोकांनी प्रचंड गर्दी केली.  म्हणजे वैचारिक कार्यक्रमांना गर्दी होत नाही हे पूर्णत: खरे नाही.

वैचारिक कार्यक्रमांसाठी तरूणांपर्यंत पोचणे आणि त्यांना खिळवून ठेवू शकेल अशी सोप्या पण ओघवत्या शैलीत मांडणी करणे आवश्यक आहे. शिवाय विषय चालू काळातील समस्यांच्या संदर्भात असावयाला हवा. मार्क्स जयंतीचा निरोप लोकांपर्यंत तरूणांपर्यंत  योग्य रितीने गेला नाही शिवाय विषय त्यांना भावणारा वाटला नाही असा निष्कर्ष निघतो. याच कार्यक्रमात वक्त्यांनी परत परत केलेल्या कन्हैया कुमारच्या उल्लेखाने जे काही थोडेफार विचार ऐकू इच्छिणारे श्रोते आले होते ते चकितच झाले. वैचारिक अतिशय समृद्ध अशी परंपरा असणार्‍या कम्युनिस्टांना कन्हैय्यासारख्या उठवळ पोरांचा आधार वाटावा हा मार्क्सचा फारच मोठा पराभव आहे.  

वैचारिक मतभेद असू शकतात. पण वेगळ्या विचारांच्या कार्यक्रमांना हजरच रहायचे नाही हे मोठे गंभिर आहे. हे महाराष्ट्राच्या उदारमतवादी परंपरेत बसत नाही. डाव्या विचारांच्या कार्यक्रमांना लोक येत नाहीत या संदर्भात एक चांगले विश्लेषण ज्येष्ठ पत्रकार कुमार केतकर यांनी याच औरंगाबाद शहरात नुकतेच केले आहे. सध्या भारतीय समाजात जो मध्यम वर्ग तयार झाला आहे त्याची संख्या 36 कोटी आहे. अमेरिकेची लोकसंख्या 30 कोटी आहे. त्यातील 40 टक्के सामान्य व हालाखीच्या परिस्थितील लोक वजा केले तर ही संख्या 18 कोटी होते.  म्हणजे अमेरिकेत जितका उपयुक्त ग्राहक वर्ग त्याच्या दुप्पट संख्या आजच भारतात आहे. हा वर्ग पूर्णत: स्वमग्न झाला आहे. आणि हा खरा डाव्या चळवळीला धोका आहे असे कुमार केतकर यांनी मांडले.

 

जो मध्यमवर्ग मोठ्यासंख्येने डाव्यांसोबत होता तो आता दूर गेलाय. बाकी जो कामगार वर्ग होता तोही हक्कासाठी लढणारा न उरता स्वताच्या पगारापुरता उरला. कामगारांमधील केवळ 8 टक्के इतक्याच नोकरदारांच्या  संघटना कम्युनिस्टांना बांधता आल्या. शिल्लक बहुतांश असंघटित स्वरूपातील कामगारांपर्यंत त्यांना अजूनही आपली चळवळ नेता आलेली नाही. हेही याचे कारण असावे.

दूसरा जो मुद्दा आम्हाला विचारार्थ ठेवावा वाटतो तो अतिशय वेगळा आहे. सध्याच्या काळात मार्क्सवादी विचारधारेची उपयुक्तता कितपत शिल्लक आहे? हा प्रश्नही आम्ही मार्क्सवाद्यांना नाही तर इतरांना करतो आहोत. शेतकरी, दलित आणि स्त्रिया या तीन वर्गांबाबत कम्युनिस्ट उदासीन राहिले. ही उदासीनता नविन काळात जास्तच जाणवते. 

मार्क्सने असा सिद्धांत मांडला की श्रमिकांचे शोषण करून कारखानदार नफा कमावतो. एक साधी मांडणी या संदर्भात शेतकरी चळवळीने केली. जेंव्हा कारखाना उभा राहतो तेंव्हा तर कामगार नसतो. मग हा कारखाना कुणाचे शोषण करून उभा राहतो? पहिल्यांदा शोषण शेतकर्‍याचे होते. कच्च्या मालाचे भाव कमी राहतील हे पाहिले जाते. मगच त्यावर कारखानदारी उभी राहते. मग मार्क्स शेतकर्‍यांबाबत का काही बोलत नाही? लेनिन च्या रशियात तर दीड कोटी शेतकरी रणगाडे घालून मारले गेले. साहजिकच शेतकरी वर्ग या विचारधारेपासून दूरावला. आजही तो त्यांच्या जवळ जायला तयार नाही. 

दुसरा वर्ग होता दलितांचा. वर्ग लढ्यावर लक्ष केंद्रित करणार्‍या मार्क्सवाद्यांना आणि समाजवाद्यांना आंबेडकरांची वर्णलढ्याची तळमळ समजली नाही. नामदेव ढसाळांनी कम्युनिस्टांच्या दलित प्रश्नाच्या आकलनाच्या मर्यादा स्पष्टपणे आपल्या पुस्तकात मांडल्या आहेत. (आंबेडकरी चळवळ आणि सोशालिस्ट, कम्युनिस्ट)

तिसरा वर्ग होता स्त्रियांचा. मार्क्सला समाजाची विभागणी ‘आहे रे’ आणि ‘नाहि रे’ अशा दोनच वर्गात करणे सोयीचे वाटले. स्त्री-पुरूष भेदाबाबत मार्क्सवादी बोलतच नाहित. स्त्रियांनी चूल-मूल यात लक्ष घालावे आणि पुरूषांनी बाहेरची कामे करावीत ही विभागणी जीवशास्त्रीय कारणामुळे आहे असे एंगल्सने सांगितले. ही मांडणी काळाने खोटी ठरवली. सार्वजनिक स्वयंपाकघरे उघडली किंवा पाळणाघरे निर्माण झाली की स्त्री प्रश्न संपला इतका ढोबळपणा कम्युनिस्टांकडे होता.

 

शेतकरी, दलित आणि स्त्रीया हे तिघेही उत्पादक- कष्टकरी वर्गात मोडतात. हे सगळे असंघटित आहेत. त्यांच्याकडे कम्युनिस्टांनी लक्ष पुरवले नाही. 

भारतातील दलित किंवा इतर मागास वर्गीय हे पारंपरिकदृष्ट्या सेवा क्षेत्रात हजारो वर्षांपासून कार्यरत होते. सध्या सेवा व्यवसायाला बरकतीचे सोन्याचे दिवस आले आहेत. स्त्रियांवरची कृत्रिम बंधने तंत्रज्ञानाने कमी/ हलकी झाली. गर्भनिरोधकांमुळे सक्तीच्या लादल्या जाणार्‍या मातृत्वापासून बर्‍याच मोठ्या प्रमाणात स्त्रीची सुटका झाली. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून उत्पादनात लक्षणीय वाढ करता येते हे बीटी कापसाच्या उदाहरणाने शेतकर्‍यांनी दाखवून दिले.  आयातदार असलेला भारत देश कापसाच्या बाबतीत केवळ बीटी मुळे एक नंबरचा निर्यातदार बनला. 

म्हणजे सद्य काळात उद्योजक, कल्पक, उत्पादक असलेल्या दलित/मागासवर्गीय, स्त्रिया आणि शेतकरी या तिनही घटकांना संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. आणि यांच्याकडे कम्युनिस्टांनी कायम दूर्लक्ष केले किंवा यांच्या मार्गात अडथळे तरी आणले. आज डाव्यांच्या फुकट वाटपाच्या बाजूने सध्याचे उजव्यांचे सरकारही बर्‍याचदा दिसून येते आहे. जेंव्हा  डाव्यांचा सरकारशाही प्रबळ करण्याचा अजेंडा कॉंग्रेसने चोरला राबविला. तेंव्हा  डावे प्रभावहीन झाले. कालांतराने कॉंग्रसचाही जोर ओसरला. मनरेगा, फुकट धान्य वाटणे, भावांवर नियंत्रण आणणे, जीवनावश्यक वस्तू कायदा, जमीन धारणा कायदा,  कालबाह्य कामगार कायदे राबविणे, वेतन आयोगाच बोजा वाढविणे असले डाव्यांचे कळकट कार्यक्रम उजव्यांनी राबवले तर तेही काळाच्या ओघात संपून जातील. 

मार्क्स हा जगावर प्रभाव दाखविणारा महामानव होता यात काही शंकाच नाही. त्याच्या विचारांची दखल घेतल्या शिवाय जग पुढे जावूच शकत नाही. मार्क्स समजून घेतल्या शिवाय मार्क्सच्या विचारांची मर्यादा लक्षात येत नाही. म्हणून हा खटाटोप मार्क्सच्यावाद्यांसाठी नसून ज्यांना मार्क्स आपला वाटत नाही किंवा अकाराण त्याचा द्वेष/विरोध केला जातो त्यांच्या साठी आहे. मार्क्सवाद्यांना खुद्द मार्क्सही परत जन्मला तर तोही काही समजावून सांगू शकणार नाहीत. त्यांच्यासाठी हे कदापिही नाही.  

  

 श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.

शेक्सपिअर आणि मराठी नाटक

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 2 मे 2016

जागतिक किर्तीचा नाटककार विल्यम शेक्सपिअर याचा 23 एप्रिल हा स्मृतीदिन. जगभर हा दिवस ग्रंथ दिन म्हणून साजरा केला जातो. याच दिवशी त्याचा जन्म झाला आणि त्याचा मृत्यूही याच दिवशी झाला असे मानले जाते. त्याचा मृत्यू 23 एप्रिल 1616 ला झाला. म्हणजे हे वर्ष त्याच्या पुण्यतिथीचे 400 वे वर्ष आहे. 

मराठी वाचकांना असे वाटू शकते की या शेक्सपिअरचे आणि आमचे काय नाते? शेक्सपिअरची नाटके भारतीय भाषांमध्ये सर्वात जास्त मराठीत रूपांतरित/अनुवादीत/प्रभावीत होउन आली. एक दोन नाही तर तब्बल 93 नाटके शेक्सपिअरच्या नाटकांवरची मराठीत आलेली आहेत. भारतीय भाषांमधला हा एक विक्रमच आहे. कदाचित जगातिल मराठी ही एकमेव भाषा असावी ज्यात शेक्सपिअरच्या नाटकांवरची एवढी नाटके आहेत. 

मराठीत शेक्सपिअर यायला सुरवात 1867 ला झाली. इचलकरंजीच्या महादेव गोविंद कोलटकरांनी शेक्सपिअरचे नाटक ऑथेल्लो पहिल्यांदा मराठीत आणले. आणि तेथपासून ही परंपरा सुरू झाली. पण याहीपूर्वीचा एक संदर्भ आहे. सुप्रसिद्ध दिग्दर्शक विजय केंकरे यांनी नमूद केले आहे की 1857 च्या उठावात नेतृत्व करणार्‍या नानासाहेब पेशवे यांनी शेक्सपिअरच्या नाटकाचे मराठीत रूपांतर केल्याचा उल्लेख सापडला आहे. पण ती संहिता मात्र सापडली नाही. त्यामुळे 1867 चाच उल्लेख अधिकृत मानावा लागतो.

इतरांनी ही नाटके मराठीत आणणे याला महत्त्व आहेच पण सामाजिक सुधारणांचा आग्रह धरणारे समाज सुधारक गोपाळ गणेश आगरकर यांनीही हॅम्लेट नाटकाचे ‘विकारविलसित’ नावाने भाषांतर 1883 साली केले आहे. यात सर्वात जास्त भाषांतरे हॅम्लेटची झाली आहेत. त्या खालोखाल किंग लियरची झाली आहेत. मराठी माणूस स्वत:ला जगाशी जोडत आला आहे याचा हा पुरावाच म्हणावा. ‘शेक्सपिअर आणि मराठी नाटक’ असे संशोधन करून प्रा.डॉ. लता मोहरीर यांनी मोठा ग्रंथच लिहीला आहे. त्यात त्यांनी या मराठी रूपांतरांचा बारकाईने अभ्यास केला आहे. 

शेक्सपिअरची भाषा कळायला कठीण. अगदी ज्यांना इंग्रजी समजते त्यांनाही ते वाचायला जड जाते. नाटकाचे मुळाबरहूकूम भाषांतर करावे तर ती नाटकाची परिभाषा अवघड असल्याने सामान्य वाचकांना समजत नाही. यावर उपाय म्हणजे या नाटकांचे गोष्टीत रूपांतर करणे. प्रभाकर देशपांडे साखरेकर यांनी शेक्सपिअरच्या सर्व 37 नाटकांचे मराठीत कथा रूपांतर केले. आणि ही सर्व नाटके 5 खंडांमध्ये मराठी वाचकांसाठी कथारूपात उपलब्ध करून दिली. शेक्सपिअरचा अतिशय खोलात जावून अभ्यास करणारे प्रभाकर देशपांडे यांनी तर मॅक्बेथ नाटकाच्या दुसर्‍या अंकात शेतकर्‍यांच्या आत्महत्येचा उल्लेख दाखवून देवून आजच्या आपल्या समस्यांशी शेक्सपिअर कसा भिडतो हेही सिद्ध केले आहे. 

शेक्सपिअरच्या काळात महाराष्ट्रात काय घडत होते? संत एकनाथांनी ज्ञानेश्वरांच्या समाधीचा जिर्णाद्धार करून ज्ञानेश्वरीची शुद्ध प्रत  सिद्ध केली (इ.स.1584). किंवा भारताच्या पातळीवर काय घडत होते? महाराणा प्रताप अकबर बादशहाशी हळदीघाटीत लढत होता (इ.स. 1574). विजयनगरचे साम्राज्य लयास गेले (इ.स.1565). शहाजी राजांचा जन्म (इ.स.1600). 

शेक्सपिअरने मराठी माणसांना जवळपास 150 वर्षांपासून कसा मोह पाडला आहे याचा अभ्यासकांनी शोध घेतला आहे.  शेक्सपिअरच्या नावानं ‘सर्वांसाठी शेक्सपिअर’ हा उपक्रम 16 वर्षांपासून ज्येष्ठ साहित्यीक विचारवंत कार्यकर्ते विनय हर्डीकर पुण्यात चालवतात. औरंगाबाद शहरात गेल्या दोन वर्षांपासून शेक्सपिअर महोत्सव परिवर्तन या संस्थेच्या वतीने भरविल्या जातो आहे. कलेच्या पातळीवर मराठी माणसाला जागतिक श्रेष्ठ दर्जाच्या नाटककाराशी स्वत:ला जोडून घ्यावं वाटतं आहे ही फार महत्त्वाची गोष्ट आहे. 

शेक्सपिअर हा केवळ नाटक लिहून मोकळा होणारा लेखक नाही. शेक्सपिअरची नाटकं त्याच्या देखतच साजरी झाली आहेत. इतकंच नाही तर त्याने नाटकाच्या सादरीकरणासाठी ग्लोब नावाचे नाट्यगृह भागीदारीत विकत घेतले आणि यशस्वीरित्या चालवून दाखवले. 

नाटककार दिग्दर्शक विजय केंकरे यांनी शेक्सपिअरच्या नाटकांचा आपल्या इतरही नाटकांवर प्रभाव असल्याचे सोदाहरण दाखवून दिले आहे. अगदी एकच प्याला सारख्या नाटकांवरही शेक्सपिअरचा प्रभाव आहे. नुसते नाटकच नव्हे तर काही महान मराठी कविंच्या कवितांही शेक्सपिअरच्या नाटकांत घट्ट बसाव्यात अशा आहेत. बालकवींचे उदाहरण विजय केंकरे यांनी दिले आहे. यावरून शेक्सपिअरचे कालातीत असणे व सर्वव्यापी असणे सिद्ध होते. 

मराठीतील चार कवींना शेक्सपिअरचा मोह पडला. पहिले कवी म्हणजे राम गणेश गडकरी उर्फ गोविंदाग्रज. दुसरे कवी म्हणजे कुसुमाग्रज, तिसरे विंदा करंदीकर आणि चौथे मंगेश पाडगांवकर. या तिघांनीही प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रित्या शेक्सपिअरची नाटके मराठीत आणली. 

शेक्सपिअर मराठीत आला पण तो मुळाबरहूकूम आला असे नाही. विजय केंकरे सारखा नाट्यकर्मी जबाबदारीने असे वक्तव्य करतो की विंदा करंदीकरांनी केलेले ‘किंग लियर’ चे भाषांतर सोडले तर इतर भाषांतरे मुळ शेेक्सपिअर जवळ पोंचत नाहीत. विनय हर्डीकर यांनीही आपल्या शेक्सपिअरच्या अभ्यासातून हाच निष्कर्ष काढला आहे. इतरांनी जोरकस प्रयत्न केले पण ते यशस्वी होऊ शकले नाहीत. 

विजय केंकरे अतिशय वेगळा मुद्दा शेक्सपिअरच्या 400 व्या पूण्यतिथीच्या निमित्ताने समोर आणतात. शेक्सपिअर आता मराठी झाला आहे. तेंव्हा त्याच्या नाटकाचा बाह्य आराखडा तसाच ठेवून आपण त्याचे मराठीकरण करून ही नाटके मंचावर आणली पाहिजेत. 

एक खरेच विचार करण्यासारखी बाब आहे. तमाशांमध्ये आपल्याकडे वगाच्या स्वरूपात नवर्‍याला धोका देणारी पतिव्रता, किंवा बायकोला फसविणारा नवरा, राणीवर नजर ठेवणारा प्रधान, स्वार्थासाठी खुन करणारे जवळचेच लोक अशा कितीतरी व्यक्तीरेखा आलेल्या आहेत. वगाच्या मोकळ्या ढाकळ्या शैलीत हे सारे आपण बघितले आहे. शिवाय शेक्सपिअरचा नर्म विनोद तर आपल्याला वगात आणणे सहज शक्य आहे. 

विजय केंकरे सुचवतात त्या अनुषंगाने शेक्सपिअरची कथानके घेवून त्याला आपल्या वगाच्या शैलीत सादर करण्याचा विचार करणे गरजेचे आहे. 

पुणे असो किंवा औरंगाबाद असो इथे शेक्सपिअर महोत्सवाला मिळालेला प्रतिसाद आश्चर्यकारक असा आहे. शेक्सपिअरची मराठीतील कथा रूपांतरे लोक मोठ्या आवडीने विकत घेवून वाचत आहेत. शेक्सपिअरच्या हॅम्लेटचा एकपात्री प्रयोग करण्याचेही धाडस सहस्रबुद्धे या मराठी माणसाने केले आहे. 

मंचावर सादरीकरण करणार्‍या नटांना वेगळ्या आव्हानात्मक संहिता मिळत नाहीत. मिळाल्या तर व्यावसायिक नट छोट्या गावांमध्ये यायला तयार नाहीत. शेक्सपिअरने आपल्या काळात नुसती नाटके लिहून न थांबता नाट्यगृह खरेदी केले. तिथे नाटके होण्याची व्यवस्था केली. त्याच धर्तीवर आता मराठीतील तरूण होतकरू नट, रंगकर्मी व रसिक यांनी एकत्र होवून जागजागची रंगभूमी जिवंत ठेवण्यासाठी चळवळ उभारली पाहिजे. आपल्याकडे पूर्वी छोट्या छोट्या गावांमधून हे होत होते. मधल्या काळात टिव्हीवरच्या स्वस्त फुकट कळाहीन करमणुकीने सारे बंद पडले. लोक आता त्या पडद्याला कंटाळले आहेत. रंगभूमीसारखा जिवंत अनुभव टिव्हीचा पडदा देवू शकत नाही. तेंव्हा शेक्सपिअरच्या 400 व्या स्मरणदिनी, आपली जुनी तमाशातील वगाची परंपरा आठवून आपण मराठी रंगभुमीवर सळसळता उत्साह येईल अशी कृती करण्याचा संकल्प करू या.   

 श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.

न होता ‘शकिल’ तो गीतों के दिवाने कहा जाते !!

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 25 एप्रिल 2016

अमर चित्रपटात एक सुंदर गाणं निम्मीच्या तोंडी आहे. 

न मिलता गम, तो बरबादी के अफसाने कहा जाते

अगर दुनिया चमन होती, तो विराने कहा जाते

नौशादच्या संगीतातील या गाण्याला लताच्या स्वरांनी अमरामर करून ठेवलं आहे. हे गाणं लिहीणारा शायर होता शकिल बदायुनी. 20 एप्रिल हा शकिलचा स्मृती दिन. हे वर्ष म्हणजे शकिलचे जन्मशताब्दि वर्ष आहे. (जन्म 3 ऑगस्ट 1916, मृत्यू 20 एप्रिल 1970) शकिलने अनेक सुंदर अजरामर लोकप्रिय गाणी हिंदी चित्रपटांतून दिली. त्याच्याच वरच्या ओळींमध्ये जरासा फरक करून म्हणावेसे वाटते

न होता ‘शकिल’ तो गीतों के दिवाने कहा जाते

नौशादचे संगीत असलेला दर्द (1947) हा शकिलचा पहिलाच हिंदी सिनेमा. यातील उमादेवीच्या (टूनटून) आवाजातील ‘अफसाना लिख रही हू दिले बेकरार का’ हे गाणे आजही लोकप्रिय आहे. नौशाद बरोबर शकिलची जोडी इतकी जमली की अगदी दोन चित्रपटांचा अपवाद वगळता नौशादने शकिल शिवाय कुठलाच गीतकार कधी वापरला नाही. शकिलच्या 66 चित्रपटांपैकी 30 चित्रपट नौशाद बरोबर आहेत. यावरूनच त्याच्या कारकिर्दीतील नौशादचे महत्त्व लक्षात येते. दर्द (1947), मेला (1848), दिल्लगी (1949), बाबुल (1950), बैजू बावरा (1952), अमर (1954) उडन खटोला (1955), मदर इंडिया (1957), कोहिनूर (1960), मोगल-ए-आझम (1960), गंगा जमूना (1960) लीडर (1964)  असे ओळीनं यशस्वी चित्रपट नौशाद-शकिल जोडीचे येत राहिले.

सुरवातीच्या 14 वर्षांच्या काळात नौशाद सोबतच गुलाम मोहम्मद यांनीही शकिलची गाणी आपल्या चित्रपटांत वापरली. त्यांनाही बर्‍यापैकी लोकप्रियता लाभली. विशेषत: शेर (1949), लैला मजनू (1953) मिर्झा गालिब (1954). शकिल -गुलाम मोहम्मद जाडीचे 9 चित्रपट आहेत. 

या दोघांशिवाय ज्याच्या सोबत शकिलची जोडी हिट ठरली तो संगीतकार म्हणजे रवी.  घुंघट (1960), चौदहवी का चांद (1960), घराना (1960), दूर की आवाज (1964), दो बदन (1966) अश्या जवळपास 13 चित्रपटांतून या जोडीने मधूर गाणी दिली. 

नौशाद, गुलाम मोहम्मद आणि रवी या तीन संगीतकारांसोबत अतिशय लोकप्रिय मधूर गाणी देणार्‍या शकिलने अगदी थोड्या चित्रपटांतून इतर संगीतकारांसोबतही स्मरणीय गाणी दिली आहेत. वरील संगीतकारांशिवायच्या गाण्यांवर हा लेख रसिकांसाठी मुद्दाम देतो आहे.

अगदी सुरवातीच्या काळात 1950 मध्ये खेमचंद प्रकाश यांनी ‘जान पेहचान’ चित्रपटात शकिलची गाणी वापरली. राज कपुर आणि नर्गिस ही जोडी नुकतीच ‘बरसात’ मुळे हिट ठरली होती. हीच जोडी या चित्रपटात होती. अजून राज कपुरसाठी मुकेशचा आवाज आणि नर्गिस साठी लता असं काही समिकरण तयार झाले नव्हते. त्या वेळी तलत मेहमुद आणि गीता दत्त यांच्या आवाजात ‘अरमान भरे दिल की लगन तेरे लिये है’ हे गोड गाणे पडद्यावर आले. हे शकिलचे नौशाद शिवायचे पहिले गाजलेले गाणे. 

सरदार मलिक हा अतिशय कमी संगीत देणारा गुणी संगीतकार. 1954 मध्ये चोर बाजार चित्रपटात लताच्या आवाजात एक अतिशय मधुर गाणे आहे. शम्मी कपुर सुमित्रा देवी यांनी या चित्रपटात काम केले आहे. ‘हुयी ये हमसे नादानी, तेरी मेहफील मे आ बैठे, जमी की खांक होकर आसमान से दिल लगा बैठे’ असे शकिलचे शब्द आहेत. या काळात शैलेंद्र, साहिर, मजरूह, कैफी आजमी डाव्या विचारांना आपल्या गीतात प्रकट करत होते. प्रदीप राष्ट्रभक्ती मांडत होते.  तेंव्हा शकिल केवळ कलात्मक भावनेने गीत लिहीत होता. अगदी शेवटपर्यंत त्याच्या गाण्याचा बाज जीवनवादापेक्षा कलावादीच राहिला.

हेमंतकुमार सोबत शकिलची जोडी तीन चित्रपटांत चांगली जमली. बीस साल बाद (1962) मधील ‘निशाना चुक ना जाये, जरा नजरोंसे कह दो जी’ हे हेमंतकुमारने गायलेले गाणे बिनाका गीतमालात हिट ठरले. याच चित्रपटातील ‘कही दिप जले कही दिल’ या लताच्या गाण्यानेही प्रचंड लोकप्रियता मिळवली. आजही लताचे हे गाणे रसिकांच्या ओठावर आहे. बिनाकातही हे गाणे त्यावर्षी होते. याच चित्रपटातील ‘बेकरार करके हमे यु न जाइये’ हे हेमंतकुमारचे गाणेही सुरेल होते. याच चित्रपटातील ‘सपने सुहाने लडकपन के’ या गाण्यातून लताच्या अल्लड गाण्यांची शंकर जयकिशन, एस.डी.बर्मनची परंपरा हेमंतकुमारनेही पुढे चालवली. शैलेंद्र किंवा हसरत जयपुरी किंवा मजरूह लिहायचा त्याच ताकदीनं शकिलनंही हा भाव ओळखून शब्द या गीतात पेरले आहेत. 

याच वर्षी गुरूदत्तचा गाजलेला चित्रपट ‘साहिब बीबी और गुलाम’ आला. त्याला हेंमत कुमारचे संगीत होते आणि गीतकार अर्थातच शकिल. आशा भोसलेच्या आवाजातील ‘भवरा बडा नादान है’ हे गाणे तर बिनाका हिट गाण्यांच्या यादीत होतेच. या चित्रपटातील इतर गाणीही आज अभिजात म्हणून गणली जातात. गीताचे ‘ना जाओ सैंय्या’, ‘पिया एैसो जिया मे’ आणि दु:खाचे आर्त गाणे ‘कोई दूर से आवाज दे’ किंवा आशाचे ‘साकिया आज मुझे’ हे मुजर्‍याचे गाणे आजही लक्षात राहते. 

हेमंतकुमार सोबतचा शकिलचा तिसरा चित्रपट म्हणजे बीन बादल बरसात (1963). यातील बिनाकात हिट ठरलेले गाणे म्हणजे ‘जिंदगी कितनी खुबसुरत है, आइये आपकी जरूरत है.’ हेमंतकुमारच्या आवाजात हे गाणे आहे. लता आणि हेमंतकुमारच्या आवाजातील ‘एक बार जरा फिर कह दो, मुझे शरमा के तूम दिवाना’ या लडिवाळ गाण्याला चालीसोबत शब्दांमुळेही रंगत आली आहे. हे श्रेय अर्थातच शकिलचे. 

एस.डी.बर्मन यांच्याही दोन चित्रपटांत शकिलची गाणी आहेत. कैसे कहू (1964) मध्ये ‘मनमोहन मन मे हो तूम’ हे शास्त्रीय संगीताच्या बाजाचे गाणे रफी, एस.डी.बातीश आणि सुधा मल्होत्राच्या सुरांत आहे. पण यातील दुसरे जे लाडिक गाणे आहे नंदावर चित्रीत झालेले ‘हौले हौले जिया डोले’ यातील काव्य फार सुंदर आहे. प्रेमाची भावना निसर्गाच्या माध्यमातून शकिलने व्यक्त केली आहे. 

हौले हौले जिया डोले, 

सपनों के वन मे 

मन का पपिहा पी पी बोले,

मिले मुझे रसिया बलम मन बसिया

खुशियों के दिन आ गये

आयी मेरी दुनिया मे झुमती बहारे

रंग अनोखे छा गये

लागे रे जैसे मन मे मदिरा

एक कविता म्हणूनही ही रचना उत्तम आहे. 

रोशन सोबत शकिलने बेदाग (1965) आणि नुरजहां (1968) असे दोन चित्रपट केले. पण यातील गाणी फारशी विशेष नाहीत. सी. रामचंद्र सोबतही दोन चित्रपट केले. त्यातील जिंदगी और मौत (1965) मधील महेंद्र कपुर आणि आशा भोसले ने गायलेले गाणे खुप गाजले. आजही ते रसिकतेने ऐकले जाते. त्यातील काव्यही दर्जेदार आहे. ‘चौहदवी का चांद हो या आफताब हो’  लिहीणारा शकिलच असे लिहू शकतो

दिल लगा कर हम ये समझे जिंदगी क्या चिज है

इश्क कहते है जिसे और आशकी क्या चिज है

हाय ये रूखसार के शोले ये बाहे मरमरी

आपसे मिलकर ये दो बाते समझमे आ गयी

धूप किसका नाम है और चांदनी क्या बात है

शकिलने प्रेमाची कविताच जास्त लिहीली. नौशाद, रवी, गुलाम मोहम्मद यांच्या शिवाय इतर संगीतकारांसोबत अगदी मोजकीच गाणी देवून आपली प्रतिभा सिद्ध केली. रोशनच्या नूरजहां मध्ये सुमन कल्याणपुरच्या तोंडी जे शब्द शकिलने दिले आहेत ती कदाचित त्याची स्वत:चीच भूमिका असणार

शराबी शराबी ये सावन का मौसम

खुदा की कसम खुबसुरत ना होता

अगर इसमे रंगे मुहोब्बत ना होता

आणि म्हणूनच शकिल आपल्या शायरीत प्रेमाचा रंग भरत राहिला. या प्रतिभावंत शायरची जन्मशताब्दि  ऑगस्टपासून सुरू होते आहे. त्याच्या स्मृतीला अभिवादन !

  

  

 श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.

वाचन संस्कृतीसाठी ‘ट्रिपल’चा डोस आवश्यक ...!

दै. "दिव्य मराठी" २३ एप्रिल २०१६ (जागतिक ग्रंथ दिन)  

23 एप्रिल हा दिवस जगभरात ग्रंथदिन म्हणून साजरा केला जातो. विख्यात नाटककार विल्यम शेक्सपिअर याचा हा स्मृती दिवस. (जन्म आणि मृत्यू दोन्हीचीही तारीख हीच आहे). हा दिवस आपल्याकडे नेमका उन्हाळ्याच्या सुट्टीत येतो. शाळांना सुट्ट्या सुरू झाल्या असतात. महाविद्यालयीन पातळीवर परिक्षांची हवा वहात असते. कडक उन्हामुळे सार्वजनिक कार्यक्रमांसाठी उत्साह शिल्लक राहिलेला नसतो. शिवाय आपल्याकडील हे लग्नसोहळ्यांचे दिवस. त्यामुळे आधीच उल्हास त्यात फाल्गुन मास या धर्तीवर आधीच वाचनाची अवस्था ‘दीन’ आणि त्यात आला हा जागतिक ग्रंथ ‘दिन’ असं म्हणायची पाळी.

‘वाचक संस्कृती टिकविण्यासाठी काय करावे?’ असं आंबट तोंड करून आजकाल विचारले जाते.  असा प्रश्न कोणी विचारला की पहिल्यांदा खात्री बाळगावी की हा माणूस काहीही वाचत नाही. कारण जो वाचतो तो असं काही न विचारता आवर्जून इतरांना आपण काय वाचले त्याबद्दल सांगतो. त्यांनीही ते वाचावे म्हणून आग्रह धरतो. महात्मा गांधींना एका पत्रकाराने विचारले होते, ‘बापुजी, शांतीचा मार्ग कोणता?’ त्याला गांधीजींनी उत्तर दिले होते, ‘शांतीचा म्हणून कुठला मार्ग नाही. शांती हाच मार्ग आहे.’गांधीजींनी जसे हे उत्तर दिले त्याच धर्तीवर आपल्याला वाचन संस्कृतीसाठी उत्तर देता येईल. 

वाचन संस्कृतीसाठी काय केले पाहिजे? याचे साधे उत्तर म्हणजे आधी वाचले पाहिजे. वेगळं काही करायची गरज नाही. आपण नेमकं तेच सोडून आपण बाकी सर्व काही करत बसतो. याचा परिणाम असा होतो की वाचन संस्कृती राहते पाठीमागे आणि त्या नावाने गळा काढणारेच हात धुवून घेतात. 

वाचन संस्कृतीसाठी महाराष्ट्र शासन राज्यभरात बारा हजार सार्वजनिक ग्रंथालयांना वार्षिक अनुदान देते आहे. शाळा महाविद्यालयांना पुस्तक खरेदीसाठी मिळणारे अनुदान वेगळेच. 2009-2010 या सालातील आकडे माहितीच्या आधिकारात उघड झाले आहेत. त्या वर्षी महाराष्ट्रातील ग्रंथालयांना एकूण मिळालेले अनुदान हे 65 कोटी रूपये इतके होते. हे अनुदान वाटप करण्यासाठी शासनाचा ग्रंथालय संचालनालय विभाग आहे त्यावर झालेला वार्षिक खर्च 95 कोटी रूपये इतका होता. म्हणजे एकुण 160 कोटी रूपये वाचन संस्कृतीसाठी महाराष्ट्र शासनाने खर्च केले. त्याल कर्मचार्‍यांचे पगार आणि इतर गोष्टींवर झालेला खर्च हा 135 कोटी इतका होता. आणि प्रत्यक्ष ग्रंथखरेदीवर झालेला खर्च हा फक्त 25 कोटी इतका होता. मग आता साहजिकच कुणाला बोचरी टीका वाटेल पण प्रश्न असा उभा राहतो की हे जे काही चालू आहे ते कर्मचार्‍यांच्या वेतनासाठी आहे की वाचन संस्कृतीसाठी आहे? 

वैतागुन असे म्हणावे वाटते की असली नाटकं करण्यापेक्षा ही सगळी सार्वजनिक ग्रंथालये, त्यांच्यासाठी होणारा शासकीय खर्च सगळं सगळं बंद करून टाका. लोकांना वाचायचं काय आणि कसं त्यांचे ते बघून घेतील. आज महाराष्ट्रात 26 महानगर पालिका आणि 226 नगर पालिका आहेत. म्हणजे जवळपास अडीचशे मोठी गावं महानगरं आहेत. या ठिकाणी ज्या सहकारी गृहनिर्माण संस्था आहेत त्यांनी आपल्या परिसरात एखादे मंदिर उभारले आहे. त्यासाठी निधी ही सगळी मंडळी स्वत:हून गोळा करतात. त्यांचे वार्षिक उत्सव होतात. यासाठी शासन कुठलाही निधी देत नाही. एकाही ठिकाणचे मंदिर बंद पडले असे उदाहरण अपवाद म्हणूनही नाही. ग्रामीण भागात दुष्काळ असतानाही भागवत सप्ताह जोरात चालू आहेत. मंदिरांचे बांधकाम रखडले असे कुठे दिसत नाही. लोकांना गरज वाटते ती व्यवस्था ते वाट्टेल त्या परिस्थितीत टिकवून ठेवतात. मग त्याचप्रमाणे वाचन संस्कृतीसाठीही लोक प्रयत्न करतील आणि ती टिकवून ठेवतील. त्यासाठी शासनाचा अनुदानाचा आतबट्ट्याचा नोकरशाही पोसण्याचा अव्यापारेषू व्यापार पहिल्यांदा बंद झाला पाहिजे. शासनाची कुठलीही मदत न घेता वाचन संस्कृतीसाठी किमान काही पावले आपण उचलू शकतो. 

1. प्रत्येक कुटूंबाच्या पातळीवर किमान दोन वर्तमानपत्रे घेतली जावीत. एक इंग्रजी आणि एक मराठी. घरातील मोठी माणसे वाचत बसली आहेत हे दृश्य लहान मुलांच्या डोळ्यांना लहानपणापासून दिसू दे. म्हणजे त्यांच्या नकळतपणे त्यांच्यावर वाचनाचा संस्कार अजाणत्या वयात होईल. नियमित खरेदी करता येत नसेल तर किमान वाढदिवस, लग्नसोहळे, दिवाळी, दसरा अशा निमित्ताने तरी का होईना पुस्तके घरी खरेदी करून आणली जावीत. इतरांना भेट देण्यासाठी पुस्तकांचाच विचार करावा. शंभरापासून पाचशे रूपयांपर्यंतची महागडी फुले देण्यापेक्षा पुस्तक देण्यात यावे. 

2. शालेय पातळीवर इ. 5 वी ते 9 वी या वर्गातील विद्यार्थ्यांसाठी ‘वाचक मंडळ’ स्थापन करून त्यांना चांगली पुस्तके दरमहा पुरवली जावीत. ही जबाबदारी शाळेजवळ निधी नसला तर शिक्षक, पालक, त्या परिसरातील इतर रहिवाशी, उद्योजक यांच्याकडून देणगी गोळा करून पार पाडली जावी. शालेय विद्यार्थ्यांच्या वाढदिवसानिमित्त स्वेच्छा निधी पालकांकडून स्विकारून त्यातून हे शालेय ग्रंथालय विकसित केले जावे. 

3. आज महाराष्ट्रात अ वर्गाची 230 ग्रंथालये आहेत. ही ग्रंथालये म्हणजे ज्यांच्यापाशी किमान इमारत आहे, पूर्णवेळ नोकरवर्ग आहे, सांस्कृतिक कार्यक्रमांसाठी छोटे सभागृह आहे. शिवाय महाराष्ट्रातील शैक्षणिक संस्थांची ग्रंथालये. अशा 500 ग्रंथालयांना केंद्रभागी ठेवून 500 वाचन केंद्रे विकसीत केली पाहिजेत. जिथे दर महिन्यात पुस्तकांवर कार्यक्रम, लेखक तुमच्या भेटीला, वाचकांनी केलेले रसग्रहण अश्या स्वरूपातील कार्यक्रम घेता येतील. ललित, अंतर्नाद, किशोर, साप्ताहिक साधना अशी वाङ्मयीन वैचारिक नियतकालिके जिथे उपलब्ध असतील. त्यातील लेखांवर वाचक चर्चा करू शकतील. साहित्य अकादमी सारख्या संस्थेने लेखकांवर माहितीपट (डॉक्युमेंटरी) बनविल्या आहेत. त्या दाखविल्या जातील. चांगल्या साहित्यकृतींवर चित्रपट जगभरात बनविले जातात. हे चित्रपट अशा केंद्रांमधून दाखविले जातील. प्रतिभावंत कविंच्या रचनांना आकर्षक अक्षरात लिहून त्याची चित्रं काढली जातात. (कॅलीग्राफि) अशा चित्रांची प्रदर्शने भरविता येतील. 

गेली 4 वर्षे महाराष्ट्र शासन जिल्हा ग्रंथ महोत्सव भरवित आहे. या ग्रंथ महोत्सवाच्या संयोजनात या वाचक केंद्रानी भरीव योगदान द्यावे. त्यांची मदत घेतली जावी. त्यांच्या सुचनांचा आदर केला जावा. 

वाचन संस्कृतीसाठी ट्रिपलचा  डोस  आवश्यक आहे. 1. घरात वृत्तपत्रे व काही निवडक पुस्तके उपलब्ध करून देणे. फुलांपेक्षा पुस्तकेच सप्रेम भेट म्हणून देणे. 2. इयत्ता 5 वी ते 9 वी च्या विद्यार्थ्यांसाठी वाचक मंडळ स्थापणे 3. महाराष्ट्रभरात सार्वजनिक ग्रंथालये, महाविद्यालये, उच्च विद्यालये यांच्या मदतीने 500 वाचन केंद्र सक्रिय करणे. हा  ट्रिपलचा  डोस दिला  तरच वाचन संस्कृतीची तब्येत ठणठणीत राहण्यास मदत होईल. अन्यथा ती का मेली म्हणून परत आंबट चेहर्‍याने परिसंवाद घेण्यासाठी विद्यापीठ अनुदान आयोगाचे पैसे खर्च होत राहतील. आणि तिच्यावर संशोधन करणार्‍या प्राध्यापकाच्या खिशात आठव्या नवव्या दहाव्या वेतन आयोगाची गलेलठ्ठ रक्कम जमा होत राहिल.     

  

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद

कुतर्कतीर्थ भालचंद्रशास्त्री नेमाडे

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 18 एप्रिल 2016

नेमाडे केंव्हा काय बोलतील हे कुणाला सांगता येत नाही. आणि म्हणूनच ते असं काहीतरी बोलतात की त्याची बातमी होते. नेमाडे यांचे वर्तमानपत्रांशी जमत नाही. ते माध्यमांवर तोंडसुख घेतात आणि परत त्याचीच बातमी होउन जाते. औरंगाबाद शहरात ‘साकेत बुक वर्ल्ड’ या पुस्तकाच्या दुकानाच्या उद्घाटनाला ते आले होते. त्यावेळी नेहमीप्रमाणे नेमाडे वर्तमानपत्रांवर घसरले. वर्तमानपत्रं वाचणारे माणसेही मनोरूग्ण असतात असंही त्यांचे निरीक्षण.

नेमाडेंचे खरंच काही कळत नाही. ज्या माध्यमांवर ते उखडतात त्याच माध्यमाने ठेवलेला ‘ज्ञानपीठ’ (ज्ञानपीठ हा टाईम्स गटाचा पुरस्कार आहे. शासनाचा नाही.) पुरस्कार मात्र नेमाडे स्वीकारतात. त्यासाठी शासनाकडून परत सत्कारही स्वीकारतात. एरव्ही साहित्य संमेलनांसारख्या उत्सवी कार्यक्रमांवर नेमाडे टिका करतात. मग त्यांना ज्ञानपीठ मिळाले म्हणून महाराष्ट्र शासनाने भव्य सत्कार सोहळा मुंबईला साजरा केला. त्यावर नेमाडे चुप्प बसून राहिले. म्हणजे नेमाडे यांची नैतिकतेची शिकवण फक्त इतरांसाठीच आहे का? स्वत:वर पाळी आली की मात्र नेमाडे चुप राहणार. आणि स्वत:चे फायदे करून घेणार. हे काय गौडबंगाल आहे?

औरंगाबादच्या कार्यक्रमात नेमाडे साहित्य संस्कृती मंडळाच्या सध्याच्या अध्यक्षांबाबत बोलताना (साहित्यीक बाबा भांड) पूर्वीच्या अध्यक्षांवर (तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी) काहीच कारण नसताना घसरले. तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जेंव्हा साहित्य संस्कृती मंडळाचे अध्यक्ष होते त्या काळातील एक प्रकरण नेमाडे यांनी सर्वांसमारे मांडले. तर्कतीर्थांचा मुलगा चरस गांजाच्या व्यसनात अडकला होता. त्यावर उपचार करण्यासाठी त्याला लंडनला पाठवले गेले. त्याचा खर्च विश्वकोश निर्मिती मंडळाच्या (साहित्य संस्कृती मंडळाच्या नव्हे) खात्यातून करण्यात आला. असे नेमाडे यांनी ज्येष्ठ समिक्षक कै. म.द.हतकणंगलेकर यांचा हवाला देवून सांगितले. इथपर्यंतच नेमाडे बोलले असते तर काही हरकत नव्हती. नेमाडे यांनी पुढे तर्क असा मांडला. त्या काळातील ज्येष्ठ पत्रकार मा. गोविंद तळवलकर, मा. अरूण टिकेकर, मा. अनंत भालेराव हे का म्हणून चुप बसले? त्यांनी हे प्रकरण चव्हाट्यावर का आणले नाही? 

आता नेमाडे यांच्या या तर्काला काय उत्तर द्यावे? एक तर कुठलेही प्रकरण त्या त्या वर्तमानपत्राचा वार्ताहर उघडकीस आणत असतो संपादक नव्हे. दुसरी गोष्ट म्हणजे जर नेमाडे यांना ही माहिती होती तर त्यांनी हे प्रकरण या संपादकांच्या निदर्शनास का नाही आणून दिले? वर्तमानपत्रांनी छापले नसते तर इतर माध्यमं (उदा.दूरदर्शन वाहिन्या) उपलब्ध होती. त्यांनीही नकार दिला तर आजकाल इंटरनेट उपलब्ध आहे. नेमाडे यांनी त्या माध्यमातून तर्कतीर्थांचा कथित घोटाळा उघडकीस आणायचा.  

जर आत्ता संशोधन करून, सी.बी.आय.ची चौकशी करून असे सिद्ध झाले की तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी आपल्या पदाचा दुरूपयोग करून मुलासाठी आर्थिक लाभ पदरात पाडून घेतला. मग यावरून आजच्या अध्यक्षांवरील जे आरोप आहेत त्यांच्याबाबत काय सिद्ध होणार आहे? सध्याचे जे साहित्य संस्कृती मंडळाचे अध्यक्ष आहेत साकेत प्रकाशनाचे श्री. बाबा भांड यांच्यावर न्यायालयात खटला चालू आहे. त्या खटल्यावर याचा काय परिणाम होणार?

तर्कतीर्थांना आणि त्यांचा गैरव्यवहार न छापणार्‍या संपादकांना चार लाथा झाडून सध्याच्या अध्यक्षांची नैतिक बाजू कशी काय बळकट होणार आहे? हा कुतर्क नेमाडे काय म्हणून काढत आहेत? 

नेमाडे यांनी आपल्या शेरेबाज भाषणात अजून एक मुद्दा मांडला. तो म्हणजे इतिहास नीट लिहीलाच गेला नाही. तो लिहायला पाहिजे.  नेमाडे यांच्या सलग पाच कादंबर्‍या प्रकाशीत झाल्यावर तब्बल तीस वर्षांचा कालावधी गेल्यावर सहावी कादंबरी ‘हिंदू’ प्रकाशीत झाली. मग या मोठ्या कालखंडात नेमाडे यांनीच हा इतिहास का नाही लिहीला? त्यांचे एकही महत्त्वाचे पुस्तक या काळात प्रकाशीत झाले नाही. जो काही खरा इतिहास नेमाडे यांना अपेक्षीत आहे तो त्यांना लिहीण्यासाठी कुणी अडवले होते? 

आपल्या पदाचा फायदा घेतला म्हणून तर्कतीर्थांवर टीकेची झोड उठविणारे नेमाडे, महाराष्ट्र सोडून सिमला येथे राष्ट्रपती भवनात कुणाच्या शिफारशींवरून जावून बसतात? गेली कित्येक वर्षे नेमाडे तिथे नेमके कोणते सरकारी काम करत आहेत? नेमाडे यांच्या सिमला वास्तव्यामागे नेमकी कोणती ‘प्रतिभा’लपलेली आहे?

पद्मश्री पुरस्कार नेमाडेंना राष्ट्रपतींच्या हस्ते प्राप्त झाला. या पुरस्काराची शिफारस महाराष्ट्रातून नव्हे तर हिमाचल प्रदेशातून करण्यात आली होती. नेमाडेंचे असे नेमके कोणते दिव्य काम सिमल्याच्या लोकांना महत्त्वाचे वाटले? नेमाडे यांनी हिंदू या कादंबरीच्या पुढच्या लेखनाचे काम तिथे बसून केले असे म्हणतात. मग या कामासाठी त्यांची शिफारस अमराठी सिमलावासीयांनी केली का? मराठी लेखकाला लेखन वाचन चिंतनाला वेळ मिळावा म्हणून सिमला सरकारकडे खास योजना आहेत का? तसे काही असेल तर नेमाडेंनी स्पष्ट सांगावे. बर्‍याच मराठी लेखकांना या योजनेचा फायदा घेता येईल. 

साहित्य संमेलनांपासून नेमाडे दूर राहिले. इतकेच नाही तर त्यांनी यावर कडाडून टिका केली. साहित्यातील गटबाजीवर टिका केली. साहित्य महामंडळ हाही नेमाडेंचा टीकेचा विषय. मग असे असताना साहित्य अकादमीसारखी सरकारी संस्था, तिथे काम करण्याचे, तिचे अध्यक्षपद स्विकारणाचा निर्णय नेमाडेंनी का घेतला? बरं अपवाद म्हणून एकदा घेतला असे नाही. नियम मोडून नेमाडे साहित्य अकादमीचे दुसर्‍यांदा अध्यक्ष झाले. बरं या अकादमीवर परत साहित्य महामंडळावरच काम करणारे लोक आहेत. हे नेमाडेंना कसे काय सहन होते?

स्वत:च्या लिखाणाबाबतही नेमाडे खोटे बोलले. ते म्हणाले त्यांची कादंबरी कित्येक वर्षे पडून होती. मग प्रकाशकाच्या नजरेस आली आणि मग ती प्रकाशीत झाली. किमान नेमाडेंच्या बाबतीत असे आहे की त्यांच्या कादंबर्‍याच कशाला, ते जेंव्हा काहीच महत्त्वाचे लिहीत नव्हते त्या 30 वर्षांच्या मोठ्या कालावधीत त्यांचे स्फुट लेख गोळा करून त्याचे पुस्तक करण्यात आले (टिकास्वयंवर). नेमाडेंचा काही भरवसा नाही. पुढे काही लिहीतील की नाही. हिंदूची घोषणा करून इतके वर्षे झाले पण ती काही येतच नाही. म्हणून या पुस्तकाला सहित्य अकादमीचा पुरस्कारही देण्यात आला. त्यांची भाषणं, त्यांच्या मुलाखती गोळा करून त्यांचीही पुस्तकं करण्यात आली. नेमाडेंचा शब्दही वाया जावू दिला जात नाही. आणि नेमाडे मात्र म्हणतात की त्यांची कादंबरी पडून होती. हे कसे शक्य आहे? त्यांच्या मनात पडून असेल कदाचित. मराठीत ग्रेस, जी.ए.कुलकर्णी आणि भालचंद्र नेमाडे हे तीन साहित्यीक असे आहेत की त्यांच्यावर प्रचंड दंतकथा तयार झाल्या आहेत. हे  किस्से गोळा केले तर त्याचेच मोठे मोठे खंड होतील. तेंव्हा नेमाडे स्वत:च्या लिखाणाबाबत बोलले ते नक्कीच खोटे आहे.

इंग्रजीचे प्राध्यापक असलेले नेमाडे शिक्षक म्हणून कधीही विद्यार्थीप्रिय  नव्हते. नेमाडे यांचे बोलणे अतिशय सदोष आहे. सलग सुत्रबद्ध भाषण न करता केवळ शेरेबाजी करणे हे आता त्यांच्या वयाला, त्यांच्या स्थानाला, त्यांच्या विद्वत्तेला शोभत नाही. हिंदूच्या आकाराच्या अजून किमान तीन कादंबर्‍या लिहून तयार आहेत असं नेमाडे हिंदू आली तेंव्हा म्हणाले होते. त्यांनी आता त्या मजकुरावर अंतिम हात फिरवून हा मजकूर प्रकाशकाच्या स्वाधीन करावा. जेणे करून त्यांच्या हातून तो वाचकांच्या लवकरच हाती पडेल.  हे काम नेमाडेंनी आधी करावे. नाहीतरी नेमाडे भाषणबाजीवर टीका करतच आले आहेत. तेंव्हा त्यांनीच आता भाषणं बंद करावीत. 

नैतिकता सांगणार्‍या नेमाडेंनी ‘समता परिषदेच्या’ व्यासपीठावर मिळालेले सगळे सन्मानही छगन भुजबळ यांच्या भ्रष्टाचार प्रकरणी परत करावेत. नेमाडेंना घातलेली फुल्यांची पगडी आणि भेट मिळालेला  पुतळा समता परिषदेच्या भ्रष्ट पैशांनी बाटला आहे असे समजून भूजबळांच्या नाशिकच्या अलिशान बंगल्यावर परत पाठवावा. नसता नेमाडेंना कुतर्कतीर्थ भालचंद्रशास्त्री नेमाडे याच नावाने ओळखावे लागेल. 

 श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.

अपंग सवर्णाने केला ‘बुद्ध आणि त्याचा धम्म’चा ओविबद्ध अनुवाद

उरूस, दै. पुण्यनगरी, 11 एप्रिल 2016

आषाढाच्या महिन्यात पंढरपुरच्या दिंडीचे वारे साऱ्या महाराष्ट्रात वाहू लागतात. तसे एप्रिल महिना आला की बाबासाहेबांच्या जयंतीमुळे निळे झेंडे सर्वत्र मोठ्या प्रमाणात झळकायला लागतात आणि वातावरण बदलून जाते. या वर्षी ही जयंती विशेष आहे. बाबासाहेबांच्या जन्माला 125 वर्षे पूर्ण होत आहेत. म्हणजे 14 एप्रिल ची जयंती शतकोत्तर रौप्य महोत्सवी जयंती आहे. दुसरी एक महत्त्वाची बाब या वर्षी घडणार आहे. 6 डिसेंबर ही बाबासाहेबांची 60 वी पूण्यतिथी आहे. एखाद्या लेखकाचे साहित्य स्वामित्वअधिकार (कॉपिराईट) कायद्यातून केंव्हा मु्क्त  होते? तर त्या लेखकाच्या मृत्यूच्या 60 वर्षानंतर जो जानेवारी महिना येईल तेंव्हा पासून कुणालाही छापण्यास मुक्त पणे उपलब्ध होते.

म्हणजेच बाबासाहेबांचे सर्व साहित्य जानेवारी 2017 पासून कुणीही छापू शकेल. आता यात विशेष काय असे कुणाला वाटेल. पण शासकीय पातळीवर जी हेळसांड बाबासाहेबांच्या साहित्याबाबत झाली ती यापुढे होणार नाही. उदा. ‘मूकनायक’ आणि ‘बहिष्कृत भारत’ या वृत्तपत्रांचे सर्व अंक शासनाने पुनर्मुद्रित स्वरूपात 1990 ला छापले. मोठ्या अकारातील 448 पानांचा पक्क्या  बांधणीतला हा मजकूर तेंव्हा 75 रूपयाला उपलब्ध करून दिला. आज हे पुस्तक उपलब्ध नाही. कारण काय तर त्याचा खर्च परवडत नाही. मग किंमत का नाही वाढवायची? तर आपले समाजवादी लोककल्याणकारी धोरण. सामान्य लोकांच्या खिशाला परवडायला पाहिजे. म्हणून उपाय काय तर छापायचेच नाही. 

आंबेडकरांची सर्व भाषणे, लेखन, पत्रव्यवहार, छायाचित्रे यांचे 21 खंड महाराष्ट्र शासनाने छापले. आज हे खंड कुठल्याही शासकीय ग्रंथागारात उपलब्ध नाहीत. म्हणजे लोकांना स्वस्त देण्याच्या नावाखाली त्याचा किमान खर्चही निघू नये अशी व्यवस्था करायची, ढिसाळ व्यवस्थापन ठेवायचे, अधिकार आपल्या अधिपत्यात दाबून ठेवायचे आणि करायचं काहीच नाही. अशी परिस्थिती आहे. 

आता जेंव्हा जानेवारी 2017 ला हे अधिकार खुले होतील तेंव्हा कुठलीही संस्था हे छापू शकेल. आणि त्यामुळे सर्वसामान्य जनतेला ते उपलब्ध होईल. त्यावर चर्चा होऊ शकेल.

याच्या उलट एक अतिशय सामान्य माणूस कुठलीही शासकीय मदत नसताना, स्वत:च्या खिशात पैसे नसताना, दोन्ही पायाने अपंग असताना जिद्दीने बाबासाहेबांवर पाचशे पानाचे पुस्तक लिहीतो हे किती विलक्षण आहे.  

बाबासाहेब फक्त  दलितांचे असा एक समज पसरलेला आहे. अगदी महारेत्तर इतर दलितही त्यांना फारसे मानत नाहीत किंवा ते बुद्ध धम्म स्विकारायला तयार नसतात असे आपल्याला वाटते. अशा वातावरणात मराठा समाजातील एक अपंग  माणूस बाबासाहेबांच्या विचारांनी भारून जातो. ज्याचे लौकिक अर्थाने फारसे शिक्षण झाले नाही. कित्येक दिवस खपून बाबासाहेबांच्या पुस्तकाचा अभ्यास करतो.  बाबासाहेबांच्या ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ या पुस्तकाचा नांदेड जिल्ह्यातील उमरी तालुक्यातील बोरजुन्नी येथील माधवराव डोईफोडे या अपंग व्यक्तीने  ओवीबद्ध मराठी अनुवाद केला आहे. जशी भागवताची पोथी गावोगावात वाचली जाते. तसे माधवराव डोईफोडे यांना असे वाटले की लोकांना वाचून दाखवायचे तर त्याची भाषा लयबद्ध जी की पोथीचे असते करायला पाहिजे. मग त्यांनी आपले काम सुरू केले. आणि पाच वर्षांच्या मेहनतीने 6 हजार ओवीमध्ये ‘धम्मनीती’ या नावाने पोथी लिहून काढली. या पोथीची आठ प्रकरणे असून त्यात 42 निरूपणे आलेली आहेत. 

त्यांची भाषा अतिशय साधी सोपी आणि सरळ आहे. सामान्य जनतेला समजावी अशी आहे. सातव्या निरूपणातील या ओव्या पहा

भीमलिखीत पुस्तकातील विचार । तंतोतंत शब्दात काव्यार्थ सार ।

यथार्थ शैली श्रोत्यांसमोर मांडणार । काम जरा कठीण होय ।।

हा ग्रंथ तयार होताना । विचार करितो नाना ।

शब्दसंदर्भ बदलो देईना । याची ग्वाही देतो ।।

किती साधी भूमिका आहे. डोईफोडे यांनी अतिशय गहन अशा तत्त्व चर्चेलाही सोप्या भाषेत मांडले आहे. वाचताना वाटते की हे तर सगळे इतके सोपे आहे. पण प्रत्यक्षात या विषयावर शेकडो वर्षे जगभरच्या विद्वानांनी काथ्याकुट केलेला आहे. मोक्षाच्या मार्गात धर्मसंस्थापक, प्रेषित स्वत:चे महत्त्व अबाधित ठेवतात. आणि आपल्या शिष्यांना, अनुयायांना, धर्मबांधवांना त्याप्रमाणे आवाहन करतात. पण भगवान बुद्ध मात्र तसे काहीच करत नाहीत. हे विवरण करणारी ही ओवी किती सोपी आहे

येशु ख्रिस्त अणि महंमद । धर्मशासनात विशेष प्रसिद्ध ।

मोक्षमार्गात आपुले महत्त्व । राखोनिया ठेवियेले ।।

भगवात तथागत । आपुले बुद्ध धम्मात ।

विशेष आपुले स्थान प्राप्त । नाही ठेवियेले तयांनी ।।

आपला वारस कोण असा प्रश्र्न भगवान बुद्धाला विचारला गेला. तेंव्हा 

धम्म हाची धम्माचा । उत्तराधिकारी होय तयाचा ।

असे प्रत्येकवेळी बुद्धाचा । शब्द प्रखर असे ।।

धम्मात ऐसे सामर्थ्य असावे । त्याने ‘स्व’ सामर्थ्यानेच जगावे ।

कुणी वारसाच्या सत्तेने नोव्हे । ऐसे बुद्ध बोलत ।।

सामान्य लोकांना समजावी अशी जून्या पोथ्यांची एक शैली आहे. ओवीची रचना त्या पद्धतीने केलेली असते. त्यात फार वाक्य- चमत्कृती केल्या जात नाहीत. अर्थ चटकन समजावा असा असतो. आजही सामान्य लोक फार काही वाचतील अशी शक्यता  नाही. पण समुहानं किर्तन ऐकायची आपल्याला सवय आहे. याचा विचार करून माधवराव डोईफोडे यांनी आपल्या अपंगत्वावर मात करून ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ वर सहा हजार ओव्यांचा ‘धम्मनीती’ हा 456 पानांचा ग्रंथ रचला. 

माधवराव डोईफोडे  (मो.95380771) या दुसऱ्याच्या आधाराने चालणाऱ्या माणसाने त्याच्या विचारांचा आधार घेत "बुद्धनिती" समजून घ्यावी असे काम सामान्य माणसांसाठी करून ठेवले आहे.  

बाबासाहेबांचे साहित्य जानेवारी पासुन सर्वांसाठी खुले होत आहे. बाबासाहेबांनी भगवान बुद्धांची शिकवण समजून सांगितली. त्यांचा विचारांचा गाभा माधवराव सारख्यांनी समजून घेउन अजून सोप्या भाषेत मांडला. 

 श्रीकांत अनंत उमरीकर, जनशक्ती  वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575.