Tuesday, November 9, 2021

उसंतवाणी - राजकीय उपहास- भाग ७६



उरूस, 9 नोव्हेंबर  2021 

उसंतवाणी- 226

(चार दिवसांची दिवाळी संपताच हुरहुर मनाला लागून राहते.  )

चार दिवसांची । संपली दिवाळी ।
विस्कटे रांगोळी । दारातली ॥
फटाक्यांचा कानी । येई न आवाज ।
उतरला साज । शृंगारही ॥
नातेवाईकांचा । पांगला कळप ।
उतरे कलप । लावलेला ॥
मिटे सजावट । उतरे झळाळी ।
दिव्यांच्या या ओळी । शांत शांत ॥
फुलांचे निर्माल्य । कचना नि धूर ।
ओसरला पूर । आनंदाचा ॥
सरते मांगल्य । उरतो पाचोळा ।
होई चोळामोळा । जीव भोळा ॥
वर्षभर राहो । पेटलेली वात ।
आशेची मनात । कांत म्हणे ॥
(7 नोव्हेंबर 2021)

उसंतवाणी- 227

(पेट्रोल डिझेल कर कपात केंद्राने केली. पण भाव वाढले म्हणून ओरडणारे विरोधी पक्ष आपल्या राज्यात राज्य सरकारचे कर कमी करायला तयार नाहीत. आता दिवाळी संपली. केंद्राची घोषणा होवून आठवडा उलटला. )

पेट्रोल दरात । केंद्रिय कपात ।
आणले गोत्यात । विरोधक ॥
राज्य जे करिती । आरडा ओरड ।
कपातीची रड । सुरू आता ॥
संपली दिवाळी । तरी ना घोषणा ।
मौनात ‘सामना’ । गप्पगार ॥
कोरोना लाटेत । अशीच ओरड ।
आरोपांची लड । पेटलेली ॥
आता विझल्या त्या । आरोपांच्या वाती ।
तोंड लपविती । विरोधक ॥
विरोधाचा सारा । खेळ पोरकट ।
होई बळकट । सत्ताधारी ॥
कांत शोधू आता । पर्यायी इंधन ।
संपन्न सधन । देश होवो ॥
(8 नोव्हेंबर 2021)

उसंतवाणी-228

(ऐन दिवाळीत राहूल गांधी देशाबाहेर गेले आहेत. मोदी सीमेवर सैनिकांसोबत दिवाळी साजरी करत आहेत. योगी आयोध्येत शरयु किनारी 12 लाख दिवे लावत आहेत. प्रियांका सोनिया यांचाही कुठे पत्ता नाही. )

ऐन दिवाळीत । होतो जो गायब ।
नेता हा नायब । कॉंग्रेसचा ॥
सैनिकांसोबत । मोदींची दिवाळी ।
करिती टवाळी । विरोधक ॥
राहूल विदेशी । टाळून दिवाळी ।
गप्प आळीमिळी । पुरोगामी ॥
मोदींनी करता । म्हणती नाटक ।
ही उठापटक । मतांसाठी ॥
सदर्‍यावरती । घालती जानवे ।
नाटक हे नवे । काय आहे? ॥
प्रियांका प्रेमाने । भावाला ओवाळी ।
अशी ही दिवाळी । दिसली का? ॥
नव्हे लोकनेता । जाणे ना भावना ।
सण उत्सवांना । कांत म्हणे ॥
(9 नोव्हेंबर 2021)

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

Monday, November 8, 2021

उसंतवाणी - राजकीय उपहास- भाग ७५



उरूस, 6 नोव्हेंबर  2021 

उसंतवाणी- 223

(उद्धव ठाकरे बारामती येथे एका कार्यक्रमात बोलताना असे म्हणाले की पंचेवीस वर्षे भाजप सोबत आम्ही अंडी उबवली.  )

पंचेवीस वर्षे । उबवली अंडी ।
युतीमध्ये थंडी । खूप वाजे ॥
तीन बांबुंची ही । मांडली तिघाडी ।
सत्तेची खिचडी । शिजविण्या ॥
काकांमुळे मिळे । सत्तेची ही गर्मी ।
वसुलीची उर्मी । करोडोंची ॥
खिशात खेळती । तेंव्हा राजीनामे ।
आता करू कामे । घड्याळाची ॥
हप्तेवाले आत । तुरूंग कपाळी ।
करू ही दिवाळी । गरिबीत ॥
उबवली अंडी । बनेना कोंबडी ।
सत्ता ही चोंबडी । इरसाल ॥
कांत सत्तेसाठी । असंगाशी संग ।
भगव्याचा रंग । ‘हिरव’ळे ॥
(4 नोव्हेंबर 2021)

उसंतवाणी- 224

(नेमके हिंदूंचे सण आले की पर्यावरण, प्रदुषण अनिष्ट चालीरीती यांची चर्चा सुरू होते. सगळ्या पुरागाम्यांना नेमका इथेच जोर चढतो. हेच सारे इस्लाममधील अनिष्ट प्रथा परंपरांबाबत चकार शब्द काढत नाहीत. )

सेक्युलर किती । आमचे फटाके ।
ढिल्ले करी टाके । हिंदुंचेच ॥
चारच दिसांत । किती प्रदूषण ।
हिंदुंना दुषण । देवू चला ॥
फारच सोपे हे । पुरोगामी फंडे ।
शाकाहारी अंडे । तैसेची हे ॥
बकरी ईदला । सांडताच रक्त ।
प्रदूषण मुक्त । जग सारे ॥
मशिदीमधून । उठता अजान ।
हवेत ये जान । त्वरित ही ॥
क्रिसमससाठी । तोडताच झाडी ।
निसर्गाची नाडी । धावू लागे ॥
खरा प्रदूषित । मेंदू पुरोगामी ।
बुद्धी अधोगामी । कांत म्हणे ॥
(5 नोव्हेंबर 2021)

उसंतवाणी-225

(दादरा नगर हवेली येथील लोकसभेची पोटनिवडणुक शिवसेनेने जिंकली. त्यावर संजय राउत यांनी दादर पासून दादरा पर्यंत आमचे कसे वर्चस्व आहे असे वक्तव्य केले. आता शिवसेनेची झेप पंतप्रधान पदापर्यंत असल्याचे सांगितले.)

दादर पासून । गाठले दादरा ।
परि तो दरारा । उरला ना ॥
बाळासाहेबांची । शिवसेना मर्द ।
काकापुढे सर्द । आता दिसे ॥
कॉंग्रेसी घोड्यांचा । करिती खरारा ।
शब्दांचा दरारा । पोकळच ॥
दरारा कसला । चर्चा ही ‘दराची’ ।
खंडणीखोराची । पिलावळ ॥
कोर्ट आवळिते । रोजच मुसक्या ।
वल्गना फुसक्या । संजयच्या ॥
केंद्राची कपात । पेट्रोल करात ।
उद्धव मौनात । चिडीचूप ॥
थोड्या यशात जी । शेफारते सत्ता ।
कटे तिचा पत्ता । कांत म्हणे ॥
(6 नोव्हेंबर 2021)

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

उसंतवाणी - राजकीय उपहास- भाग ७४



उरूस, 3 नोव्हेंबर  2021 

उसंतवाणी- 220

(लोकगीतं जात्यावरच्या ओव्या तशा आकृतीबंधात ही दिवाळीवरची रचना )

दिवाळी म्हणजे । आरास घरांची ।
तशीच सूरांची । श्रवणीय ॥
दिवाळी म्हणजे । भर्जरी अंगाची ।
रांगोळी रंगाची । उधळण ॥
दिवाळी म्हणजे । थंडीची चाहूल ।
सुखाचे पाऊल । काळजात ॥
दिवाळी म्हणजे । प्रेमाचा आहेर ।
लेकीला माहेर । उबदार ॥
दिवाळी म्हणजे । पोरांसाठी किल्ला ।
गोंधळ नि कल्ला । आनंदाचा ॥
दिवाळी म्हणजे । सजते अंबर ।
गायीचा हंबर । तृप्ततेचा ॥
दिवाळी म्हणजे । आईच्या डोळ्यांत ।
सजे फुलवात । कांत म्हणे ॥
(1 नोव्हेंबर 2021)

उसंतवाणी- 221

(म.गांधी, सरदार पटेल यांच्या बरोबरीने जिन्नांचे नाव घेवून अखिलेश यादव यांनी मोठी खळबळ माजवून दिली. उत्तर प्रदेश निवडणुकांचे वातावरण तापायला सुरवात झाली. )

अखिलेश तोडी । तारे अकलेचे ।
जिन्नाच्या स्तुतीचे । भाषणांत ॥
गांधीच्या जोडीला । जिन्नाचे घे नाव ।
देशप्रेमी नाव । बुडविली ॥
सेक्युलर ऐसी । घातली चादर ।
जिन्नाची कबर । सुखावली ॥
जोरात उमटे । बाटग्याची बांग ।
पुरोगामी ढोंग । मतांसाठी ॥
लोहियांचे शिष्य । हे समाजवादी ।
नव्हे माजवादी । संकुचित ॥
दंग्यांवर पोळी । भाजाया आपली ।
काढती खपली । फाळणीची ॥
कांत ज्याच्या मनी । अजुनीही ‘पाक’ ।
इरादा नापाक । ध्वस्त होवो ॥
(2 नोव्हेंबर 2021)

उसंतवाणी-222

(अखेर अनिल देशमुख ईडी समोर हजर झाले. त्यांना चार दिवसांच्या कस्टडीत पाठवण्यात आले.)

पळुनि  थकला । दाखवी श्रीमुख ।
मंत्री देशमुख । ईडीपुढे ॥
कायदा व्यवस्था । जयाच्या मुठीत ।
तोचि चिमटीत । कायद्याच्या ॥
सचिन वाझेचे । जड झाले ओझे ।
‘परम’ ही गाजे । लपुनिया ॥
पालघर साधू । हत्येचे हे पाप ।
संन्याशाचा शाप । भोवला हा ॥
पडला महाग । सत्तापद माज ।
अटकेची आज । नौबत ही ॥
दादांवर छापे । उतरला तोरा ।
वाजले की बारा । घड्याळाचे ॥
कांत खुपसतो । पाठी जो खंजीर ।
सत्तेचा अंजीत । लाभेचना ॥
(3 नोव्हेंबर 2021)


श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

उसंतवाणी - राजकीय उपहास- भाग ७३

 

उरूस, 31 ऑक्टोबर  2021 

उसंतवाणी- 217

(आर्यन खानला बेल मिळताच पुरोगामी नाचत सुटले आहेत. जणू काही त्याची निर्दोष सुटकाच झाली आहे. )

आर्यन सुटला । झाली जमानत ।
सुटले नाचत । लिब्रांडू हे ॥
माध्यमांनी केली । अशी काव काव ।
चोरसुद्धा साव । भासू लागे ॥
केंद्र सरकार । वागते फ्याशिष्ट ।
बोलती हे शिष्ट । पुरोगामी ॥
त्याच्या विरोधात । लढाई हे सूत्र ।
शाहरूख पुत्र । निमित्त हा ॥
इमान गहाण । ऐसे पत्रकार ।
भासे चाटुकार । वाचकांना ॥
अंधभक्त तैसे । विरोधक अंध ।
विवेकाचा बंध । सुटलेला ॥
लोकांनो सांभाळा । माध्यमांचा तोल ।
लावुनिया बोल । कांत म्हणे ॥
(29 ऑक्टोबर 2021)

उसंतवाणी- 218

(दिवाळी अंकांची परिस्थिती बिकट आहे. नुसती चर्चा केली जात आहे पण प्रत्यक्षात चांगल्या अंकांच्या प्रती खपत नाहीत. त्यावर मोठी चर्चा घडताना दिसत नाही. )

दिवाळीची सुरू । झाली धामधूम ।
परि सामसुम । वाचनाची ॥
दिवाळी अंकाची । नाही लगबग ।
उलगा उलग । जागजागी ॥
उसने आणले । जरी अवसान ।
हो पर्यवसान । उदासीत ॥
रोख जाहिराती । ओघ अटलेला ।
जागी गोठलेला । व्यवहार ॥
सर्वदूर होई । वितरण वांधा ।
अर्थशास्त्र सांधा । निखळला ॥
प्रतिभाही कुठे । ऐसी उजळून ।
ठेवी खिळवून । वाचकाला ॥
कांत वाढविण्या । वाचनाचा भाव ।
डिजिटल गाव । शोधू जरा ॥
(30 ऑक्टोबर 2021)

उसंतवाणी-219

(दिवाळी सुरू होते आहे. हा आनंदाचा सण सर्वत्र सुखात साजरा होवो.)

फुलत्या मनाचा । उत्सव दिवाळी ।
सुख रेषा भाळी । रेखतसे ॥
जिद्दी माणसाचा । पूर्ण हो नवस ।
पूजिली अवस । उजेडाने ॥
भावाबहिणीची । गोड भाऊबीज ।
आनंदाचे बीज । पेरणारी ॥
सकल नात्यांचा । वाढवी गोडवा ।
सजतो पाडवा । प्रेममय ॥
गाय वासराची । मांडियली पूजा ।
संस्कृतीची ध्वजा । फडफडे ॥
झेंडुच्या फुलात । सनईचे सूर ।
मांगल्याचा पूर । वाहतो हा ॥
मनातली रात । संपविते काळी ।
ती खरी दिवाळी । कांत म्हणे ॥
(31 ऑक्टोबर 2021)


श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

Monday, November 1, 2021

उसंतवाणी - राजकीय उपहास- भाग ७२

 

उरूस, 28 ऑक्टोबर  2021 

उसंतवाणी- 214

(शरद पवारांनी मुंबई मराठी ग्रंथ संग्रहालयाच्या अध्यक्षपदाची निवडणुक लढवली. 29 वि. 2 मतांनी त्यांनी ती जिंकली. पवारांचा साहित्याशी काय संबंध? ही संस्था तरी त्यांनी स्थापन केली का? )

ग्रंथप्रेमी काका । दाविती उमाळा ।
राजकिय चाळा । नका म्हणू ॥
या मराठी ग्रंथ । संग्रहालयाची ।
बिल्डिंग मोक्याची । योगायोग ॥
ग्रंथप्रेम शुद्ध । ध्यानी ना भुखंड ।
कोण तो श्रीखंड । उपहासे ॥
जुनी इमारत । व्हावी डेव्हलप ।
हेतू शुद्ध खुप । बघा जरा ॥
गगनचुंबी ही । होता इमारत ।
साहित्य प्रगत । होणारच ॥
ग्रंथासाठी मस्त । ए.सी. करू खोली ।
कोपर्‍यात खाली । कुठेतरी ॥
कांत दिसतो हा । ग्रंथ मकबरा ।
तोंडात तोबरा । विद्वानांच्या ॥
(26 ऑक्टोबर 2021)

उसंतवाणी- 215

(कश्मिर भारतात सामील झाला तो दिवस म्हणजे 27 ऑक्टोबर. या दिवसाला पाकिस्तानात काळा दिवस म्हणतात. कश्मिर भारताने कसा जबरदस्तीने गिळंकृत केलाय असा प्रचारच जागतिक पातळीवर केला जातो.)

27 ऑक्टो । हाचि तो दिवस ।
कश्मिरी अवस । संपविली ॥
श्रीनगरवर । मिळविला ताबा ।
पाक म्हणे तौबा । पळतांना ॥
पाकसाठी हाच । दिवस तो काळा ।
आतंकिंची शाळा । भरलेली ॥
भारतविरोधी । प्रचार हा नीट ।
चाले टुलकीट । जागतिक ॥
क्रिकेट हा आता । राहिला न खेळ ।
देशद्रोही मेळ । दिसू लागे ॥
व्यापलेला भाग । लागला निसटू ।
समूळ उपटू । विषवल्ली ॥
पीओके घेवून । देऊ या उत्तर ।
पसरो अत्तर । कांत म्हणे ॥
(27 ऑक्टोबर 2021)

उसंतवाणी-216

(सीएए आंदोलनात भडकावू भाषण केले म्हणून शर्जिल इमाम तुरूंगात आहे. त्याची जमानत याचिका फेटाळण्यात आली. त्यावर मानवाधिकाराचे नाव घेवून पुरोगाम्यांनी आरडा ओरड सुरू केली आहे.)

शर्जिल इमाम । मिळाली ना बेल ।
भोग आता जेल । कर्मफळे ॥
‘भारताला तोडू’ । देशद्रोही बोल ।
जिभेचा हा तोल । सुटलेला ॥
केवळ ना जीभ । दूषित हा मेंदू ।
सेक्युलर भोंदू । लाडावती ॥
कायद्याने नीट । आवळला फासा ।
तडफडे मासा । देशद्रोही ॥
‘डर का माहौल’ । केला बोलबाला ।
अल्पसंख्याकाला । भुलविले ॥
देशद्रोही त्याला । नाही दया माया ।
हवे बडवाया । कायद्याने ॥
युएपीए चा हा । बसता फटका ।
फुटला मटका । कांत म्हणे ॥
(28 ऑक्टोबर 2021)


श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

उसंतवाणी - राजकीय उपहास- भाग ७१



उरूस, 25 ऑक्टोबर  2021 

उसंतवाणी- 211

(राष्ट्रवादीचे प्रवक्ते मंत्री नवाब मलिक यांनी समीर वानखेडे या एनसीबी च्या अधिकार्‍याला उघड धमकी दिली की तुला एका वर्षांत तुरूंगात पाठवतो. )

मंत्रीपदे बसे । नवाब-ए-गांजा ।
वाजवतो झांजा । मग्रुरीचा ॥
अधिकार्‍याला दे । धमकी जोरात ।
तुला तुरूंगात । घालीन मी ॥
आई बाप त्याचे । सारे उद्धरीले ।
बोल जहरिले । असभ्य ते ॥
वैधानिक पदी । बसविले ज्याला ।
उन्मत्त तो झाला । सत्ता मदे ॥
ड्रग्ज व्यापाराचे । जाळे जागतिक ।
त्यात अगतिक । अडकले ॥
प्रश्‍न विचारता । उठतो भडका ।
शब्दांचा तडका । फडफड ॥
मारी वानखडे । अचुक हे खडे ।
मंत्री तडफडे । कांत म्हणे ॥
(23 ऑक्टोबर 2021)

उसंतवाणी- 212

(दिवाळीच्या काळात जश्‍न-ए-रिवाज या नावाने एक कलेक्शन फॅब इंडियाने काढले. शिवाय काही जाहिरात दारांनी आपल्या दिवाळी जाहिरातीतून कुंकू नसलेली स्त्री प्रतिमा दाखवली. यावर शेफाली वैद्य यांनी नो बिंदी नो हॅशटॅग अशी एक मोहिम सुरू केली. बघता बघता त्याला प्रचंड प्रतिसाद मिळाला आणि मग अपरिहार्यपणे जाहिरातदारांना बदलावे लागले. आपल्या जाहिरातीत कुंकू/टिकली/बिंदी लावणारी स्त्री दाखवावी लागली.)

दिवाळीला म्हणे । जश्‍न-ए-रिवाज ।
पुजेला नमाज । म्हणतील ॥
हिंदुंच्या सणाला । श्रद्धेवरी घाव ।
पुरोगामी आव । फुकटाचा ॥
बाईच्या कपाळी । नको म्हणे कुंकू ।
लिब्रांडू हे भुंकू । लागलेत ॥
सणांच्या भोवती । फिरे अर्थचक्र ।
तरी दृष्टी वक्र । हिंदुंवर ॥
आमचे उत्सव । सण समारंभ ।
आनंदाचा कुंभ । आम्हासाठी ॥
जनक्षोभापायी । ऍड बदलली ।
लढाई जिंकली । अर्थ-शस्त्रे ॥
कांत श्रद्धेला या । लावील जो धक्का ।
बंदोबस्त पक्का । करू त्याचा ॥
(24 ऑक्टोबर 2021)

उसंतवाणी-213

(आर्यन खान अटक प्रकरणांत अधिकारी समीर वानखेडे यांच्या विरोधात मंत्री नवाब मलिक यांनी आघाडीच उघडल्याने मोठा गुंता झाला. मंत्री विरूद्ध अधिकारी ही प्रशासनातील सावळा गोंधळाची प्रतिमा झाली.)

आर्यन केसचा । झाला फार गुंता ।
हबके जनता । पाहताना ॥
राज्यातला मंत्री । केंद्र अधिकारी ।
करी मारामारी । आपसांत ॥
राहिला ना घट्ट । ‘सैल’ साक्षीदार ।
शब्दांची माघार । घेत असे ॥
लाचेसाठी घेतो । नाव वानखेडे ।
उठे ओरखडे । कामावर ॥
ड्रग्ज रॅकेटची । खोल खोल मुळे ।
विषारी ही फळे । लगडती ॥
ड्रग्ज किंवा सत्ता । नशा भयंकर ।
अवैधाचा ज्वर । चढलेला ॥
कांत उंच उठो । सत्याचा आवाज ।
असत्याचा माज । उतरो हा ॥
(25 ऑक्टोबर 2021)


श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

औरंगाबाद परिसरांतील बारवा


(शिवतीर्थ वेरूळ)

औरंगाबाद परिसरांतील बारवा
(गवाक्ष दिवाळी अंक २०२१ ) 

बारव म्हणजेच पायर्‍या असलेली विहिर. केवळ बारव या नावाने आपण याला ओळखत असलो तरी याचे भरपूर प्रकार आहेत. पायर्‍यांची विहीर या बोली भाषेतील शब्दांत बारवेची नेमकी व्याख्या आलेली आहे. इतर विहिरीतून पाणी उपसण्यासाठी पोहर्‍याचा वापर करावा लागतो. किंवा मुळात या वहिरीचा उद्देशच पाणी उपसून त्याचा शेतीसाठी किंवा पिण्यासाठी उपयोग करणे असा असतो.

पण बारवेच्या बाबतीत मात्र पाणी मोटेने उपसणे हा हेतूच नाही. बारव ही त्या प्रदेशांतील जलव्यवस्थापनाचे केंद्र असते. बारवेच्या जवळपास उंचीवर एखादा तलाव, पाणीसाठा, नदी असते. त्या पाण्याचे जमिनीखालचे प्रवाह शोधून त्याच्या नेमक्या बिंदूवर बारव बांधली जाते. हीला पायर्‍या असल्याने त्याचा उद्देश पाणी प्रत्यक्ष घागरीने, म्हणजेच हाताने घेणे असा असतो.

बारवा जेंव्हा मंदिर परिसरांत बांधल्या जातात त्याला कुंड, तीर्थ, कल्लोळ अशी नावे असतात.  कंकालेश्वर (बीड) येथील मंदिर तर एका सुंदर अशा बांधीव कुंडातच आहे. मादळमोळी (जि. बीड) येथील बारव ही चारही बाजूने सुंदर अशा बांधीव ओवर्‍या असलेली आहे. आता या बारवेतच देवीचे मंदिर बनविल्या गेले आहे. चारठाण येथील पुष्करणी बारवही चारही बाजूने ओवर्‍यांचे बांधकाम केलेली अशी विस्तीर्ण आहे. ज्या अतिशय विस्तीर्ण अशा बारवा आहेत त्यांना पुष्करणी म्हणतात. अतिशय विस्तीर्ण असा तलाव कंधार येथे आहे त्याला ‘जगत्तुंग समुद्र’ असे नाव दिल्या गेले आहे.

महाराष्ट्रात हीनयान बौद्ध काळांत लयनस्थापत्यांत पाण्याच्या टाक्यांची निर्तिती झाल्याचे तज्ज्ञ मांडतात. त्यानंतर महाराष्ट्रात भव्य मंदिरांचे निर्माण होवू लागले तेंव्हाच पाणी साठवण्यासाठी व्यवस्थापनासाठी बारवांची निर्मिती मंदिर परिसरांत झालेली आढळते. मराठवाड्यांतील प्राचीन मंदिरांपैकी औंढा, निलंगा, जामखेड (ता.अंबड) येथे बांधलेल्या दगडी विहिरी आढळतात.

मराठवाड्यांत साधारणत: राष्ट्रकुटांच्या काळात मंदिरांची निर्मिती झालेली आहे. त्या अनुषंगाने त्याच काळात बारवांची निर्मितीची सुरवात दिसून येते. आज ज्या बारवा महाराष्ट्रात आढळून येतात त्यांचा कालखंड उत्तर चालुक्यांचा होय. (दहावे-अकरावे-बारवे शतक)

औरंगाबाद परिसरांतील तीन प्रमुख बारवा ज्या अतिशय भव्य आकर्षक आणि बारव वास्तुशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या आहेत त्यांची दखल घ्यावी लागेल.

1. वेरुळचे शिवालय तीर्थ : ही बारव फार पुरातन आहे. अहिल्याबाईंनी हीचा इ.स. 1769 मध्ये जिर्णोद्धार केल्याचा उल्लेख तेथील शिलालेखात आहे. स्थापत्याच्या दृष्टीने अतिशय देखणे असे हे बांधकाम आहे. लाल चिर्‍यांत ही बारव बांधल्या गेली आहे. चारही बाजूंनी हीला करण्यासाठी सुंदर पायर्‍या आहेत. एका खाली एक असे सात टप्पे अशी पायर्‍यांची रचना केली आहे. बारवेच्या चारही बाजूनी अष्टकोनी आकाराचे बुरूजासारखे भक्कम बांधकाम केलेले आहे.

प्रत्येक बाजूस एकूण 56 पायर्‍या या बारवेस आहेत. चौथ्या टप्प्यांत चार दिशांना चार आणि चार कोपर्‍यांत चार अशी आठ देवळे आहेत. या आठही देवळांची शिखरे वैशिष्ट्यपूर्ण आणि वेगवेगळी आहेत. आठ दिशांच्या आठ देवता असे अष्ट दिक्पाल येथे दाखविले आहेत.

2. शेकटा बारव : औरंगाबाद जवळ वाळूजपासून शेंदूरवाद्याकडे एक रस्ता जातो. खाम नदीच्या काठावर शेंदूरवादा आहे. या शेंदूरवाद्याच्या बाजूला आताच्या बीडकीन पासून येणार्‍या मोठ्या रस्त्यावर (शेंद्रा-बीडकीन-नगर रोड) शेकटा आहे. शेकट्याची बारव औरंगाबाद परिसरांतील सर्वात भव्य आणि खोल अशी बारव आहे. ही बारव चौरस आकाराची आहे. पश्‍चिम बाजूला हीला दोन ठिकाणी प्रवेश करण्यासाठी पायर्‍या कोरलेल्या आहेत. प्रवेशाच्या पायर्‍या संपल्यावर एक सोपान (सपाट अशी जागा) सोडलेली आढळून येते. तेथून पर चौरस आकारात पायर्‍या उतरत उतरत निमुळत्या होत जातात. बारवेच्या दक्षिण बाजूला चार खांबावरचे शिवायलय आहे. त्याचे खांब आता ढासळले असून केवळ चौथरा शिल्लक आहेत. सहसा बारवेत न आढळणारी गोष्ट या बारवेत दिसून येते. पाणी उपसण्यासाठीची दगडी रचना दक्षिण काठावर केलेली आहे. मोटेने उपसलेले हे पाणी वाहून नेण्यासाठी दगडी हौद आणि पन्नास फुट अंतरापर्यंत दगडी नाला कोरलेला आहे. हे सहसा बारवेत आढळत नाही.
या बारवेत एकूण प्रत्ये बाजूला दोन असे आठ देवकोष्टके आहेत. पण यात आता देवतांच्या मुर्ती आढळून येत नाहीत.  शिवालयातील महादेवाची पिंडी शाबुत आहे. आजही शिवरात्रीला येथे उत्सव साजरा केला जातो.
बारवेला भव्य अशी संरक्षक भिंतही बांधलेली आहे. सहसा बारवा संपूर्णत: जमिनीतच असल्याने अशा भिंती आढळून येत नाहीत. पण शेकट्याची बारव ही याला अपवाद आहे.

3. खुफिया बावडी : ही बारव देवगिरी किल्ल्याच्या पाठीमागे फतेयाबाद गावात आहेत. हीला खुफिया बावडी असे म्हणतात. हे निजामशाहीच्या काळातील बांधकाम असल्याचे मानले जाते. एका खाजगी शेतात ही बावडी आहे. उत्तरदिशेने जमिनीत उतरत गेलेल्या पायर्‍या आहेत. तीन तीन ओवर्‍यांच्या तीन भव्य बाजू आणि प्रवेशाची चौथी बाजू अशी ही खुफिया बावडी. गुप्त मसलतीसाठी हीचा वापर केला जायचा. चौरस आकाराच्या या बावडीच्या तीनही बाजूस कमानींची मोठी दालने आहेत. कमानींवर घुमट बांधण्याची शैली बहमनी कालखंडात मराठवाड्यात आढळून येते. पूर्वीच्या काळात अशा दगडी कमानी नाहीत.

खुफिया बावडीचे बांधकाम अजूनही भक्कम आहे. या बावडीचे पाणी शेतकरी आजही वापरतात.

याच खुफिया बावडीची लहान बहिण शोभावी अशी तीन ऐवजी एकाच कमानीच्या चार बाजू चार ओवर्‍या अशी छोटी वीटांनी बांधकाम केलेली बावडी औरंगाबाद शहरात कर्णपुरा देवीच्या मंदिरा जवळ उत्तर बाजूला शेतात आहे. ही बारव मोगलांच्या काळातील असावी. भाजलेल्या दगडी पातळ विटांनी हीचे बांधकाम केले आहे.

बीडकीन शहरांत तीन अतिशय चांगल्या बारवा आहेत. एक तर अगदी अलीकडच्या कळातील भर बाजारात असलेली किल्लीच्या आकराची बारव आहे. एका बाजूने पायर्‍या आहेत. ही बारव गोल अकाराची आहे. पायर्‍यां जवळ देवकोष्टक असून त्यात सात आसरा आहेत. दुसरी बारव मुस्लीम कबरस्तानात असून चौकोनी आकाराची आहे. त्या परिसरांत मंदिराचे अवशेष विखुरलेले आहेत. एकेकाळी इथे महादेव मंदिर असल्याच्या खुणा आजही आढळून येतात. तिसरी बारव  एकात एक चार टप्पे असलेली आहे. एका बाजूने या बारवेला प्रवेशाच्या पायर्‍या आहेत. बारवेत समोरा समोर असे दोन मंडप आढळून येतात. एका देवकोष्टकांत शेषशायी विष्णुची मूर्ती ठेवली आहे. औरंगाबाद परिसरांत बारवेत ज्या देवता आढळून येतात त्याचा पुरावा केवळ बीडकीन येथेच मिळतो. इतर ठिकाणच्या मुर्ती आता अस्तित्वात नाहीत. शेषशायी विष्णु मुर्ती ही केवळ जलाशयापाशीच आढळून येते. क्षीरसागरात शेषशय्येवर पहुडलेले विष्णु आणि त्यांची पाय दाबणारी लक्ष्मी अशी ही मुर्ती असते. याच मुर्तीच्या प्रभावळीत अष्टदिक्पाल यांच्याही मुर्ती आढळतात.

शेकट्याच्या जवळच्या शिवारात एका बुजलेल्या आवारात आजही ही शेषशायी विष्णुची मुर्ती झिजलेल्या अवस्थेत आहेत. त्याचे संवर्धन गावकर्‍यांनी नुकतेच केले आहे.  

प्रत्यक्ष औरंगाबाद शहर आणि परिसरांत एकूण 18 बारवांची नोंद केल्या गेली आहे. खरं तर अजूनही काही बारवा सापडतील पण त्या बहुतांश नष्ट झाल्या, बुजल्या, कचरा टाकल्या गेला अशा आहेत. बांधकाम दृष्ट्या त्यांच्यात काही फारसे महत्त्वाचे नाही.

हर्सूल देवी परिसरांत तीन बारवा आहेत. एक तर प्रत्यक्ष देवीच्या मंदिरासमोरचे कुंडच आहे. त्याचा आकार चौरस आहे. त्याचा आकारही लहान आहे. बाकी दोन बारवा जरा दुर अंतरावर आहेत. मंदिराच्या दक्षिणेला जी मोठी बारव आहे ती एका मोठ्या बांधकामाचा महलाचा भाग असावा अशी आहे. जाळी उभारून तीला संरक्षीत केल्या गेले आहे. तिचा आकार चौरस आहे. याच बारवेजवळ एक सतीचा बुरूज आहे. शिवाय एक राजस्थानी शैलीतील एक समाधीसारखे बांधकामही आहे. हा संपूर्ण महल असावा. आता तिथे केवळ मोकळी जागा आहे. जोत्याचे दगडी अवशेष काही ठिकाणी सापडतात.

शहरांतील एक अष्टकोनी छोटी बारव समर्थनगर मध्ये आहे. (प्लॉट क्र.244 च्या बाजूची खुली जागा). हीला पुर्वकडून उतरण्यास पायर्‍या असून त्या परत उत्तरेकडे वळल्या आहेत. बारव अष्टकोनी असून संपूर्ण दगडी बांधकाम उत्तम अवस्थेत आहे. बारवेत भरपुर पाणी आहे. यशवंतराव होळकरांच्या काळात याच जागी एक महाल होता. त्या महालाच्या घुमटाचे अवशेष अजूनही शाबूत आहेत. जिथे आता अतिक्रमण केल्या गेले आहे. त्या महालाचा एक भाग म्हणजे ही बारव असावी.

विद्यापीठ परिसरांत सोनेरी महाल येथे दोन बारवा आहेत. या बारवांचे बहुतांश बांधकाम शाबूत आहे. शिवाय परिसरांत अजून एक मोठी बारव आहे.

जिचा खास उल्लेख करावा लागेल अशी एक बारव म्हणजे हिमायत बागेतील शक्कर बावडी. औरंगजेबाचा काळात हिमायत बाग विकसित केल्या गेली. यात आयताकृती अशी ही शक्कर बावडी आहे. एका बाजूला वीटांचे भक्कम असे कमानी कमानीचे बांधकाम असून त्यावर मोट लावण्याची दगडी रचना आहे. तिथून पाणी उपसले जायचे. बाकी तीनही बाजूंनी बांधीव अशी ही बावडी आहे.

सातारा परिसरांत खंडोबाचे मंदिर आहे. याच परिसरांत दोन बारवा आहेत. या बारवांची पडझड झालेली आहे. अहिल्याबाईंनी या खंडोबा मंदिराचा जिर्णोद्धार केल्याचा उल्लेख आढळतो. त्याच काळात या बारवाही दुरूस्त केल्या असाव्यात. पण त्या आता चांगल्या अवस्थेत नाहीत.

प्रत्यक्ष औरंगाबाद शहराचा जो भाग आता मुख्य वस्तीचा भाग आहे त्याला फारसा प्राचीन इतिहास नाही. याउलट औरंगाबाद लेण्या, हर्सूल देवी परिसर, सातारा डोंगर परिसर, कर्णपुरा, जाधववाडी येथे जूने संदर्भ आहेत. त्यामुळे जून्या बारवा या शहराच्या मध्यवर्ती अशा ठिकाणी नसून बाह्य भागात आहेत.

औरंगाबाद ही सैनिकांची वस्ती होती. नंतर मलिक अंबर काळापासून या शहराला चेहरामोहरा प्राप्त झाला. मलिक अंबर काळात पाणी व्यवस्थापनाची वेगळी अशी व्यवस्था नहरींद्वारे केली गेली. याचा परिणाम म्हणजे या परिसरांत बारवांची अवश्यकता राहिली नाही. कारण खापरी नळांद्वारे पाणी संपूर्ण परिसरांत खेळवले गेले होते. तसे नळ जागजागी आढळतात.

सातारा डोंगरावर खंडोबाचे मुळ प्राचीन मंदिर आहे. त्याला कालखंड अगदी यादवांच्याही आधी उत्तर चालूक्यांच्या काळापर्यंत जातो. याच मंदिरा जवळ दगडी बांधकाम असेलेले कुंड आहे. या कुंडाच्या तीन बाजू नीट बांधलेल्या आहेत. उतराची तिसरी पश्चिमेकडची बाजू मोकळी आहे. म्हणजे तेथूनपाणी वहात येवून या कुंडात साठवले जात असे. आजही या कुंडात पाणी साठते.

महाराष्ट्रांतील बारवांची मोहिम चालविणार्‍या रोहन काळे या तरुणाने शहरांतील एक दोन नव्हे तर 18 बारवांची नोंद जी.पी.एस. लोकेशन सह महाराष्ट्राच्या नकाशावर केली आहे. त्यांची यादी आणि त्यांचे लोकेशन खालील तक्त्यात दिले आहेत. आपण या बारवां नकाशावर जरूर शोधा. - समोर मॅपवरील क्रमांक दिला आहे. शिवाय जीपीएस कोऑर्डिनेटही दिले आहेत. या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून महाराष्ट्रातील तब्बल 1500 बारवा नकाशावर आल्या आहेत. यातील 10 बारवांना महाराष्ट्र पर्यटन नकाशावर पर्यटन महामंडळाने स्थानही दिले आहे.

 
1. विद्यापीठ परिसर शिवमंदिर बारव - 191
2. सोनेरी महल परिसर बारव-192
3. विद्यापीठ परिसर शिवमंदिर बारव 2- 193
4. कर्णपुरा देवीमंदिर बारव -194
5. शिवमंदिर बारव - 196
6. चरणदास हनुमान मंदिर बारव - 432
7. निपट निरंजन बारव - 433
8. सोनेरी महल परिसर बारव 2 - 434
9. विद्यापीठ परिसर बारव 3 - 435
10. छत्रीची बारव - 436
11.  गंगा बावडी - 437
12.  हरसिद्धी मंदिर (हर्सूल) बारव - 438
13. हरसिद्धी मंदिर बारव 2- 439
14. सुरेवाडी महादेव मंदिर बारव - 440
15. गुरूची बावडी- 441
16. समर्थ नगर बारव - 795
17. शक्कर बावडी - 986
18. हरसिद्धी मंदिर बारव 3 - 1276  

(पुरक संदर्भ : महराष्ट्रातील बारव स्थापत्य आणि परंपरिक जलव्यवस्थापन, लेखक अरूणचंद्र पाठक, अपरांत प्रकाशन)

(बारवेंचे नकाशावरील स्थान निश्चिती संदर्भ रोहन काळे.)
(फोटो सौजन्य व्हिन्सेंट पास्किनली)