मोदी म्हणजे स्टेरॉईड घेतलेल्या इंदिरा गांधी: गुहा !

उरूस, 23 जूलै 2020 

जमात ए पुरोगामी यांच्या संगतीत राहून राहूल गांधी यांच्या बुद्धिचा विकास झाल्याचा काही पुरावा मिळत नाही पण उलट पुरोगाम्यांच्याच बुद्धिला गंज चढलेला दिसून येतो आहे. याचे ताजे उदाहरण म्हणजे महान विचारवंत अभ्यासक इतिहासतज्ज्ञ रामचंद्र गुहा यांनी नुकताच लिहीलेला लेख. एनडिटिव्ही च्या संकेतस्थळावर हा लेख उपलब्ध आहे. (The Gutting of Indian Democracy By Modi-Shah. Dt. 14 July 2020) या लेखाचा मराठी अनुवाद ‘नरेंद्र मोदी लोकशाही संस्थांच्या स्वावलंबनाबाद्दल इंदिरा गांधींपेक्षाही अधिक संशयी आणि कठोर असल्याचे दिसते’ अशा लांबलचक शिर्षकाखाली अक्षरनामा या न्यूज पोर्टलने 22 जूलै 2020 ला प्रसिद्ध केला आहे.

एक तर मुळ इंग्रजी लेखात मोदी शहा यांची नावे असताना मराठी शिर्षकात केवळ मोदींचेच नाव का घेतले कळत नाही. दुसरी अडचण इंदिरा गांधींचे नाव मुळ शिर्षकात नाही. मराठी वाचकांना आपण किती समतोल काही छापत आहोत असा भास निर्माण करण्यासाठी कदाचित असा बदल अक्षरनामा ने केला असावा. कारण आजकाल केवळ मोदींना शिवीगाळ केलेले छापले तर त्याला फारसा वाचकवर्ग भेटणार नाही अशी शंका वाटत असावी.

जमात ए पुरोगामी यांची रेकॉर्ड तर 2014 लाच अडकलेली असते. जे काही खराब आहे, जी काही हानी आहे ती 2014 नंतरच आहे. त्याआधी तसं काही नव्हतं. किंवा असलं तरी इतकं हानीकारक नव्हतं. शिवाय या सर्व पुरोगामी विचारवंतांनी शब्दच्छल करत बुद्धिभ्रम तयार करण्याचे नविन कसब अंगीकारले आहे. काही गैरसोयीचे संदर्भ गाळून आपल्या सोयीचा निष्कर्ष काढण्याची यांची खोड आता जास्तच उघडी पडत चालली आहे.

‘जून 1975 ते मार्च 77 भारतीय लोकशाही मृतवत होती. लोकशाहीचे पुनरूज्जीवन झाले ते इंदिरा गांधींनी जाहिर केलेल्या निवडणुकीच्या निर्णयाने, त्यांच्या आणि त्यांच्या पक्षाच्या पराभवाने. 1977 नंतर लोकशाही संस्थांचे स्वावलंबन पुन्हा बळकट होण्यास सुरुवात झाली. विशेषत: वर्तमानपत्रा समुहांच्या बाबतीत हे अधिक सत्य आहे.’... रॉबिन जेफ्फरी  यांच्या ‘इंडियाज न्यूज पेपर रिव्हॉल्युशन’ या पुस्तकाचा हा संदर्भ देत गुहा यांनी असे लिहीले आहे.

यानंतर म्हणजेच 1977 नंतर न्यायालयाची पुन:स्थापना झाली (म्हणजे काय तेच जाणो. किंवा मराठी अनुवादाचा हा दोष असेल). ‘संसदीय चर्चा 80 आणि 90 च्या दशकात पूर्वीसारख्याच म्हणजेच 50 च्या दशकांतील चर्चांसारख्याच दर्जेदार होउ लागल्या. या काळात स्वावलंबन मिळाले नाही ते प्रशासनाला.’

म्हणजे गुहा यांना असे सुचवाचे आहे की प्रशासन हे सत्ताधारी पक्षाच्या  हातचे खेळणे बनले.  बाकी लोकशाही संस्थांचे स्वावलंबन परत स्थापित होईल अशी आशा गुहा यांना वाटत होती. पण ..

हा ‘पण’च मोठा घातक आहे. 2014 मध्ये मोदी आले आणि गुहा यांना असे जाणवले ‘.. मोदी म्हणजे स्टेरॉईड घेतलेल्या इंदिरा गांधीच म्हणजे इंदिरा गांधीपेक्षा वरचढ, असेच त्यांचे वर्णन करता येईल.’

ज्या लोकशाही संस्थांचे स्वावलंबन धोक्यात आल्याची ओरड गुहा करत आहेत ते एकदम 90 च्या दशकानंतर 2014 चा उल्लेख करतात. मग मधला 2004 ते 2014 चा संदर्भ का गाळतात? या काळात भारतीय संविधानात अस्तित्वात नसलेले राष्ट्रिय सल्लागार परिषदेचे अध्यक्ष असे पद तयार करून त्याच्यावर अवैध रित्या सोनिया गांधी 10 वर्षे कब्जा करून बसून राहिल्या हे गुहा का नोंदवत नाहीत? राष्ट्रपती पंतप्रधान यांच्यासारखा राजशिष्टाचार या पदाला देण्यात आला होता. सर्व जाहिरातीतून सोनिया गांधी यांची छबी पंतप्रधानासोबत प्रसिद्ध होणे अनिवार्य होते.  याच काळात पंतप्रधानांच्या कार्यालयातील फाईलींना कसे पाय फुटायचे आणि त्या कुठे जायच्या? सीबीआय पोपट आहे हा आरोप कुणी केला होता या काळात?याकडे डोळेझाक करून गुहा यांना 2014 नंतर या विविध संस्थांचे स्वावलंबन धोक्यात आल्याचे दिसते म्हणजे काय?

काही संदर्भ गुहा कसे सोयीने वापरत बुद्धिभ्रम करतात बघा.

कर्नाटक, मध्यप्रदेश आणि आता राजस्थान येथील राजकीय उलथापालथीवर टिपणी करताना गुहा लिहीतात, ‘... या  प्रत्येक राज्यात मतदारांनी दिलेला बहुमताचा कौल उधळून लावण्यासाठी भाजपने सत्तेतील आमदारांना पक्ष सोडण्यास किंवा पदाचे राजीनामे देण्यास प्रवृत्त केले...’

कर्नाटकांत कॉंग्रेसला बहुमत मिळाले होते का? कॉंग्रेस आणि जनता दल (धर्मनिरपेक्ष) हे एकमेकांच्या विरूद्ध लढले होते. कुणालाही स्पष्ट बहुमत नव्हते. भाजप सर्वात मोठा पक्ष होता. कॉंग्रेस आणि जनता दलाने एकत्र येवून सरकार स्थापन करावे असा जनतेने कौल दिला होता का?

मध्यप्रदेशांत कॉंग्रेसला बहुमत मिळाले नव्हते. अपक्ष समाजवदी पक्ष आणि बहुजन समाजपक्षाचे आमदार सोबत घेवून कमलनाथ यांनी सरकार बनवले. हेच आमदार जर भाजप सोबत गेले असते तर त्यांना सरकार बनवता आले असते.कारण दोघांच्या जागांमध्ये फारसा फरक नाही. मग गुहा काय म्हणून कॉंग्रेसला बहुमत मिळाले असे खोटे लिहीतात?

राजस्थानातही कॉंग्रेसला स्पष्ट बहुमत मिळाले नाही. बहुजन समाज पक्षाचे 6 आमदार फोडून गेहलोत यांनी आपल्या  पक्षात म्हणजेच कॉंग्रेसमध्ये सामील केले. तेंव्हा कुठे त्यांचा आकडा स्पष्ट बहुमताची रेषा पार करता झाला. भाजपने आमदारांना रजीनामा द्यायला लावून परत जनतेच्या दरबारात जावून कौल घ्यायला लावणे म्हणजे लोकशाहीची हत्या आणि कॉंग्रेसने मध्यप्रदेशांत आणि राजस्थानात दुसर्‍या पक्षाचे आमदार आपल्या पक्षात घेणे म्हणजे लोकशाहीची पूजा अशी व्याख्या गुहांची आहे काय?

गुहांसारख्या विद्वानांनी कॉंग्रेस असो की भाजप कुणीही लोकशाहीच्या दृष्टीने गैर वर्तन केले तर त्यावर टीका जरून करावी. पण जर तूम्ही जाणिवपूर्वक टीकाच करायची म्हणून करणार असाल तर ते कसे काय लोकशाहीला पुरक वर्तन असेल? हा तर वैचारिक क्षेत्रातला भ्रष्टाचार झाला.

इंदिरा गांधींशी मोदींची तुलना करताना गुहा लिहीतात, ‘इंदिरा गांधी केलेल्या एखाद्या कृतीबद्दल पुनर्विचार करायच्या, आणीबाणी ही त्यापैकीच एक, मोदींच्या स्वभावात पश्चाताप आणि अपराधीपणाच्या भावनेला थारा नाही.’

गुहांचा खरा आक्षेप पुढेच आहे, ‘.. याशिवाय इंदिरा गांधींसाठी त्यांची धार्मिक बहुजिनसीपणाशी समर्पित वृत्ती त्यांच्या अनेक दोषांवर उपाय म्हणून महत्त्वाची होती. दुसरीकडे मोदी म्हणजे हुकुमशाही वृत्तीचे आणि बहुमत असलेल्या सरकारचे नेते आहेत.’ गुहांची तक्रार आहे की इंदिरा गांधींच्या काळातील लोकशाहीचा र्‍हास भरून निघाला. पण मोदी-शहांच्या काळातील र्‍हास भरून निघेल का?

म्हणजे इंदिरा गांधींच्या पाठिशी भक्कम बहुमत होते, त्या प्रत्यक्ष हुकुमशाही पद्धतीनं वागल्या तरी त्यांना उजवा कौल. आणि अजहूनही त्यांच्या इतके बहुमत मोदींना मिळवता आले नाही. मोदींच्या हुकुमशाहीचा कुठलाही स्पष्ट पुरावा नाही पण मोदी शहा यांच्या अदृश्य हुकुमशाहीचीच भिती हे भारतीयांना दाखवत सुटले आहेत.

‘ध्यानीमनी’ नावाच्या नाटकांत नीना कुलकर्णी यांना त्यांचा अकाली मृत्यू पावलेला मुलगा जिवंत आहे असे भास होत राहतात आणि त्या तो जिवंत आहे असे समजूनच वागत राहतात. हा एक मानसिक रोगच असतो. तसे गुहा सारख्या पुरोगामी विद्वानांना याच्या उलट जिवंत असलेली भारतीय लोकशाही मेलीच आहे असा मानसिक रोग झालेला आहे. आपण त्यांना कितीही समजावून सांगत बसलो, कितीही पुरावे दिले तरी ते त्यांना मंजूर होणे शक्य नाही. तेंव्हा त्यांना समजावून सांगण्यापेक्षा त्यांचे वाचून कुणाच्या मनात भारतीय लोकशाही बद्दल शंका राहू नये म्हणून या लेखाचा प्रपंच.

          श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

राहूल गांधींचे देशविरोधी ट्विट

उरूस, 21 जूलै 2020 

राहूल गांधी यांचे ट्विट ते स्वत:ही वाचत नसतील याची पूर्ण खात्री आहे. त्यांच्या ट्विटची दखल घेण्याची गरज त्यांनी स्वत:च संपवून टाकली आहे. खरंचच त्यांच्या ट्विटमध्ये काहीएक मुद्दा असला असता तरी त्यासाठी त्यांचे ट्विटर हाताळणारे निखील अल्वा (कॉंग्रेसनेत्या मार्गारेट अल्वा यांचे चिरंजीव) यांच्याकडे विचारपूस करता आली असती. त्यांच्याशी काही वाद करता आला असता.

राहूल गांधी यांचे ताजे ट्विट आणि त्यासोबतचा त्यांचा व्हिडिओ यात काही देशविरोधी बाबी आल्याने तेवढ्यापुरता त्याचा विचार करावा लागेल. इच्छा नसताना त्याची दखल घेणे भाग आहे.

पहिली गोष्ट म्हणजे मे महिन्यापासून गलवान खोरे आणि परिसरांत चीनी सैनिकांसोबतचा संघर्ष धुसफुस मारामारी चालू आहे. अशा प्रसंगी कुठल्याही जबाबदार नेत्याने परराष्ट्र धोरण, सुरक्षा यंत्रणा, सीमाविवाद, संरक्षण नीती या बाबत जपून बोलले पाहिजे. राहूल गांधी जबाबदार नाहीतच. पण एका जून्या पक्षाचे खासदार आहेत. माजी अध्यक्ष आहेत. शिवाय याच प्रश्‍नावर त्यांच्या पक्षाची सत्ता असताना विविध भूमिका ठरवल्या गेल्या विविध निर्णय घेतल्या गेलेले आहेत.

भारताच्या सध्याच्या कारभारावर टीका करण्याचा त्यांचा हक्क लोकशाहीत अबाधीत आहे. पण परराष्ठ्र धोरणावर संरक्षण नीतीवर त्यांनी टीका केली ती पूर्णत: अस्थानी आणि चुक आहे. परराष्ट्र मंत्री एस.जयशंकर यांनी त्यांच्या ट्विटला सविस्तर उत्तर दिले आहे. एक दोन नाही तर दहा ट्विट करून (एका पेक्षा जास्त सलग ट्विटला ‘थ्रेड’ असा शब्द आहे). खरं तर इतक्या जबाबदार मंत्र्याने शिवाय असा मंत्री जो की पूर्वी उच्चपदस्थ अधिकारी म्हणून त्याच खात्यात कार्यरत राहिलेला आहे.  तेंव्हा एस. जयशंकर यांच्या मतांना फार महत्त्व आहे.

अपेक्षा अशी होती की राहूल गांधींनी आता या ट्विटला उत्तर द्यावे. पण राहूल गांधी यांची खासियत म्हणजे  बेजबाबदार मुला सारखे दगड मारायचा आणि पळून जायचे. त्यांनी एस. जयशंकर यांच्या ट्विटला काहीही उत्तर दिले नाही. गप्प न बसता परत आपल्या व्हिडिओचा दुसरा भाग ट्विटला जोडून प्रसिद्ध केला.

गलवान खोर्‍यातील चकमकीबाबत सातत्याने राहूल गांधीं खोटे ट्विट करत आले आहेत. त्यांच्या ट्विटला सडेतोड उत्तर देत उघडे पाडण्यात आले आहे. अगदी सैन्याच्या जबाबदार अधिकार्‍यांनी अधिकृतपणे खुलासे करत राहूल गांधींना निरूत्तर केले आहे.  आताही एस. जयशंकर यांनी गेल्या सहा वर्षांतील (राहूल गांधींनी तेवढ्याच कालावधीतील धोरणावर टिका केली आहे) भारताच्या परराष्ट्र धोरणाबाबत अतिशय कमी शब्दांत राहूल गांधींची कानउघडणी करत सत्य समोर मांडले  आहे. अगदी सामान्य माणसालाही समजेल अशी भाषा एस. जयशंकर यांनी वापरली आहे.

आपल्या ट्विट सोबत जो कश्मिरचा नकाशा राहूल गांधींनी जोडला आहे तोही आक्षेपार्ह असा आहे. 5 ऑगस्ट 2019 ला 370 कलम हटवल्यानंतर जम्मु आणि कश्मिर व लद्दाख हे दोन स्वतंत्र केंद्र शासित प्रदेश म्हणून अस्तित्वात आले. त्याप्रमाणे या प्रदेशाचा नविन नकाशाही सरकारने जाहिर केला आहे. तेंव्हापासून ज्याला कुणाला या प्रदेशाचा नकाशा वापरायचा असेल तर नविन नकाशा वापरणे बंधनकारक आहे. पण राहूल गांधी मात्र जूनाच नकाशा वापरतात.

बरं यातही काही एक अज्ञान असेल तर आपण समजू शकतो. जणिवपूर्वक पाक व्याप्त कश्मिर, आझाद कश्मिर, सियाचीन, अक्साई चीन हा भूभाग नावासगट दाखविण्याची विकृती कशामुळे?  ही देशविघातक वृत्ती कशी काय बाळगली जाते? सामान्य भारतीयाने जर असा नकाशा वापरला तर त्याच्यावर कायदेशीर कारवाई होवू शकते. मग राहूल गांधींवर का नाही?

मोदिंच्या परराष्ट्र धोरणावर राहूल गांधी यांनी टिका केली आहे. नेमके हेच राहूल गांधी आणि सर्व पुरोगामी आत्ता आत्ता पर्यंत मोदिंच्या परराष्ट्र दौर्‍यांची टिंगल करत आले आहेत. एनआरआय पंतप्रधान अशी मोदींची संभावना करत आले आहेत. अगदी ढोबळमानाने बघितले तरी असे लक्षात येते की भारत विषयक इतर देशांत एक आस्था निर्माण झालेली दिसून येते आहे. याचे अगदी वरवरचे कारण म्हणजे मोदींनी सातत्याने साधलेला संपर्क व त्यातून निर्माण झालेला संवाद. तसेच भारताची विस्तारणारी मध्यमवर्गीय ग्राहकांची बाजारपेठ. भारतात लाख समस्या असल्या तरी आपल्या देशाने जपलेली लोकशाही मुल्ये. परदेशांतील भारतीय ही त्या त्या देशांसाठी एक उत्सुकतेची बाब आहे. कारण या बुद्धिमान भारतीयांनी परदशांत मोठे योगदान दिले आहे.

गलवान खोर्‍यात चीनी सैनिकांसोबत जी धुसफुस झाली त्यानंतर लगेच अमेरिका, रशिया, फ्रांस,  इंग्लंड, आॅस्ट्रेलिया आदी बलाढ्य देश भारताच्या बाजूने तातडीने उभे राहिलेले दिसले.  चीनच्या विरोधात एक मोठं जनमत जागतिक पातळीवर तयार होताना दिसत आहे. कोरोना व्हायरसला वुहान व्हायरस किंवा चीनी व्हायरस असे सर्रास संबोधले जावू लागले आहे. नेमके अशा काळातच राहूल गांधी मात्र बेजबाबदारपणे भारताची परराष्ट्र नीती कमजोर पडली/ चुक ठरली अशी भूमिका मांडत आहेत.

काही गोष्टी कुठल्या वेळी मांडावे याचेही काही औचित्य पाळावे लागतात. राहूल गांधींना तेही नाही.

खरं तर राजस्थानात त्यांच्या पक्षात घमासान चालू आहे. त्याकडे अजूनही राहूल गांधींनी लक्ष दिलेले नाही. पक्षाचे मोठे नेते माजी अध्यक्ष आणि भावी अध्यक्ष म्हणूनही राहूल गांधींची ही जबाबदारी आहे पक्षातील पेच सोडवला पाहिजे. पण त्याकडे ढुंकूनही न बघता हे मोदी विरोधात म्हणत म्हणत देश विरोधात ट्विट करण्यात मग्न आहेत.

भाउ तोरसेकरांनी अशी टीका केली आहे की रोम जळत असताना तिथला सम्राट नीरो हा फिडल वाजवत होता. तसे राहूल गांधी पक्ष जळत असताना ट्विटर वाजवत बसले आहेत.

राहूल गांधींना कुणी समजावून सांगू शकत नाही. पण देशविरोधी त्यांच्या कृतीची यथोचित दखल घेवून त्यावर कारवाई मात्र आवश्यक आहे.

          श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

‘महाभारताचे वास्तव दर्शन’ आणि कुरूंदकर!

उरूस, 20 जूलै 2020 

नरहर कुरूंदकर यांच्या जयंती निमित्ताने त्यांच्या विचारांची चिकित्सा व्हावी असा विचार पुढे आला. यावर एक चांगली चर्चा महाराष्ट्रात आता घडताना दिसत आहे. माझ्या व्हिडिओवर आपली प्रतिक्रिय व्यक्त करताना सामाजिक कार्यकर्ते डॉ. विश्वंभर चौधरी यांनी मी साधार आपली टीका मांडावी अशी अपेक्षा व्यक्त केली. खरे तर माझा स्वत:चा कुरूंदरकर गुरूंजींच्या विचारांचा सखोल अभ्यास नाही. माझी मर्यादा मी मान्यही केली. पण विश्वंभर यांनी व्यक्त केलेली अपेक्षा एका अतिशय जबाबदार ज्ञानी विद्वान माणसाने आधीच पूर्ण केलेली आहे. त्याचीच एक तोंड ओळख वाचकांना करून देण्यासाठी या लेखाचा प्रपंच.

माझ्या जन्माच्याही आधी 1970 सालीच प्राचार्य अनंत महाराज आठवले यांनी ‘महाभारताचे वास्तव दर्शन’ हे पुस्तक लिहीले. या पुस्तकांत महाभारत आणि विशेषत: कर्णावर जे लिखाण मराठीत झाले त्या प्रमुख पुस्तकांचा सविस्तर आढावा घेतला आहे. त्यातील दोष पुराव्यासह दाखवून दिलेले आहेत.

ज्या पुस्तकांची चिकित्सा या ग्रंथांत करण्यात आली आहे त्यात प्रमुख आहेत, 1. हा जय नावाचा इतिहास आहे- आनंद साधले, 2. युगांत- इरावती कर्वे 3. महाभारतातील व्यक्तिदर्शन- शं.के.पेंडसे 4. व्यासपर्व- दुर्गाबाई भागवत या शिवाय ज्या ललित कलाकृती महाभारतावर आधारीत आहेत त्यांचाही आढावा एक परिशिष्ट जोडून घेतला आहे. त्यात 1. मृत्यूंजय-शिवाजी सावंत 2. महापुरूष-आनंद साधले 3. कौन्तेय- वि.वा. शिरवाडकर  या तीन कलाकृतींचा समावेश आहे. या शिवाय माधव मनोहर यांनी या पुस्तकावर घेतलेले आक्षेप आणि त्याला दिलेले उत्तर शिवाय वा.वि.भागवत यांनी महाभारतावर जे लेख 1984 साली पैंजण दिवाळी अंक व सोबत साप्ताहिकांत लिहीले त्याचेही खंडन एका परिशिष्टांत केले आहे. या शिवाय ज्याची फारशी चर्चा झाली नाही असे विद्यावाचस्पती प्रा. श्रीराम पंडित यांचे ‘शोध कर्णाचा’ हे पुस्तक पण अनंत महाराज यांनी विचारार्थ घेतले आहे.

पुस्तकाची दुसरी आवृत्ती 1993 मध्ये तर तिसरी आवृत्ती 2000 मध्ये प्रकाशीत झाली आहे.

पुस्तकाची पहिली आवृत्ती कुरूंदकर गुरूजींच्या हयातीतच प्रकाशीत झाली. स्वत: गुरूजींचे पुस्तक ‘व्यासांचे शिल्प’ हे नंतर प्रकाशीत झाले. हे पुस्तक म्हणजे गुरूजींच्या महाभारत विषयक स्फुट लेखांचा संग्रह आहे. कुरूंदकर गुरूजींनी  महाभारत हा एकच विषय घेवून सविस्तर असे लिखाण केले नाही. हे त्यांच्या बर्‍याच पुस्तकांबाबत दिसून येते. त्यांचे विविध लेख विविध निमित्ताने लिहीलेले एकत्र करून त्याची पुस्तके बनवलेली आहेत.

या पुस्तकांत एक उल्लेख अतिशय स्पष्ट असा आहे की ज्यामुळे कुरूंदकर गुरूजींच्या महाभारत अभ्यासावर प्रश्‍नचिन्ह उभे राहते. त्याचा कुठलाही खुलासा गुरूजींनी आपल्या हयातीत केला नाही. इरावती बाईंनी आपल्या पुस्तकाच्या निवेदनात लिहीलं आहे की प्रा. कुरूंदकर, प्रा. मेहंदळे, प्रा. कालेलकर, प्रा. पुंडलीक, श्री. डिंगरे, प्रा. मंगळूरकर यांनी लिखाणातील चुका काढून टाकण्यात मदत केली. त्यासाठी बाईंनी त्यांचे आभार मानले आहेत. यावर आठवलेंनी असा आक्षेप घेतला आहे, ‘या सर्व विद्वानांनी पुस्तकाचे जे परीक्षण केले ते केवळ स्पेलिंगदुरुस्ती आणि शुद्धलेखनाच्या चुका दूरुस्त करणे एवढ्यापुरतेच होते काय?’

आता गुरूजींचे काम होते की हे पुस्तक 1970 ला प्रकाशीत झाल्यावर त्यात जे आक्षेप आधीच्या अभ्यासकांच्या लिखाणावर घेण्यात आलेले आहेत त्याचे खंडन करावे. यातील ‘युगांत’ सारख्या अकादमी पुरस्कार प्राप्त ग्रंथाशी तर गुरूजींचा सरळच संबंध होता.

योगेश काटे यांनी या संबंधात एक आठवण लिहीली आहे. ‘महाभारताचे वास्तव दर्शन’ प्रकाशीत झाल्यावर रणजीत देसाई यांची ‘राधेय’ कादंबरी प्रकाशीत झाली. तिचे हस्तलिखीत घेवून ते गुरूजींच्याकडे चर्चेसाठी आलेले होते. यावर गुरूजींनी रणजीत देसाईंना दिलेला सल्ला असा. कादंबरीच्या सुरवातीला एक टीप तूम्ही टाका. ही कादंबरी प्रत्येकाच्या मनातील कर्णावर आहे. हा कर्ण महाभारताच्या पानांमध्ये शोधू नये.

गुरूजींनी असा सल्ला रणजीत देसाईंना देण्याचे कारण म्हणजे ‘राधेय’ प्रकाशीत झाल्यावर अनंत महाराजां सारखे अभ्यासक तिच्यातील अवास्तव मांडलेले विचार साधार सप्रमाण खोडून काढतील. त्यापेक्षा आधीच तूम्ही ही भूमिका घ्या. म्हणजे टीकेपासून सुटका होईल. आता ही पळवाट ललित लेखकाला उपलब्ध आहे. पण कुरूंदकरांसारख्या वैचारिक लेखकाला नाही. त्यामुळे अपेक्षा अशी होती की गुरूजींनी या पुस्तकाची दखल घेवून सविस्तर लिहायला हवे होते. पण तसे घडले नाही.

बरं अनंत महाराज आठवले असं नाव उच्चारलं की कुणी तरी एक सांप्रदायिक व्यक्ती आहे. तिने केलेला अभ्यास आणि त्यांचे विचार एका सश्रद्ध भारतीय संस्कृती आणि परंपरेच्या भक्ताचे असणार. आपण त्याची दखल घ्यायची गरज नाही. पण असं म्हणायची काही सोय अनंत महाराजांनी शिल्लक ठेवलेली नाही. कारण त्यांनी सुरवातीलाच एक भूमिका स्पष्ट केली आहे की भांडारकर संशोधन संस्थेची चिकित्सक आवृत्तीच त्यांनी आपल्या विवेचनासाठी वापरली आहे. हीच आवृत्ती बहुतेक विद्वानांनी वापरली आहे. आणि आपली मांडणी तर्काच्याच आधारावर घासून तपासून घ्या असा आग्रह अनंत महाराजांचा आहे. ‘... महाभारत एक धर्मग्रंथ आहे व आठवले धर्मनिष्ठ असल्याने आम्ही सुधारक म्हणून आमचे खंडन करतात असा अपसमज कुणी करून घेऊ नये. घटनेकडे बघण्याचे अनेक दृष्टिकोन संभवत असतील कदाचित, पण महाभारतातील घटना शब्दबद्ध झालेल्या असल्याने त्यांचाच विचार लेखनसमयी करावयाचा आहे. त्यामुळे तेथील शब्दातून अमुक अर्थ काढता येईल की नाही हा वादाचा विषय संभवतच नाही. कोणाच्याही दृष्टीने संभवत नाही. महाभारतातील विधाने आपल्या सोयीने ग्राह्य वा अग्राह्य ठरवणे उचित नाही. माझ्या लेखनाच्या मूल्यमापनात हा विचार ध्यानात ठेवावा ही विनंती.’

कर्णाच्या बाबतीतले केवळ एकच उदाहरण आठवलेंच्या पुस्तकातले माहितीस्तव देतो. द्रौपदी स्वयंवराचा प्रसंग आहे. कर्ण धनुष्याला बाण लावतो आणि तो सोडणार तोच द्रौपदी उच्चारते की मी सूतपूत्राला वरणार नाही. या श्‍लोकावर कर्णाची कशी अवहेलना झाली याची कथा रचली जाते. पण महाभारताच्या संशोधीत आवृत्तीत मात्र हा श्लोकच नाही. त्याचे कारण म्हणजे कर्णाला मुळात धनुष्य वाकवताच आलेले नाही. तेंव्हा त्याला प्रत्यंचा जोडणे आणि पुढे बाण सोडणे शक्य नाही. कर्णच नाही तर शल्यालाही हे करता आलेले नाही. भांडारकर संशोधन संस्थेने जी प्रत सिद्ध केली आणि सर्वच विद्वान जी प्रत प्रमाण म्हणून मानतात त्यात पुढचा श्लेाक आला आहे ज्याचा मराठी अनुवाद असा, ‘अरे ! जे धनुष्य कर्ण, शल्य, यांच्यासारख्या बलवान आणि धनुर्वेद-निष्णात म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या प्रमुख राजांनाही नुसते वाकविता आले नाही ते या ब्राह्मण बटूला कसे सज्ज करता येईल?’

पुढचा हा श्लोक संशोधीत आवृत्तीत स्विकारला तर आपोआपच मागचा संदर्भ प्रक्षिप्त ठरतो. जर कर्णाला धनुष्य वाकविताच आले नाही. तर त्याचा पुढे अपमान द्रौपदीने केला याला काही अर्थच शिल्लक राहत नाही.

कर्णाच्या पराक्रमाबाबत अखेरच्या महायुद्धाच्या आधी किमान दोन प्रसंगांत कर्णाला अर्जूनासमोर पराभव स्विकारावा लागल्याचे स्पष्ट उल्लेख आणि पुरावे महाभारतात आहेत. दुर्योधनाला वनविहार करताना गंधर्वांनी पकडले आणि बंदिस्त केले त्यावेळी कर्ण पळून गेला. अर्जूनाने तेंव्हा दुर्याधनाला वाचविले. दुसर्‍यांदा तर प्रत्यक्ष मैदानावर कर्णाचा पराभव झालेला आहे. विराटाच्या गोग्रहणाच्या वेळच्या युद्धात सर्वांचा पराभव अर्जूनाने केला. कर्णाचाही पराभव केला शिवाय कर्णाचा एक भाऊही यात ठार झाला.

असे कितीतरी तर्कसंगत श्‍लोक संशोधीत आवृत्तीतलेच घेवून त्यातून अनंत महाराज आठवले यांनी महाभारताचा अन्वयार्थ लावून दाखवला आहे. यासाठी त्यांनी भांडारकर संशोधन संस्थेचीच प्रत वापरली आहे. ही वापरत असताना त्याही प्रतीतील मर्यादा दाखवून दिलेल्या आहेत.

विश्वंभर चौधरी यांनी एक अपेक्षा व्यक्त केली म्हणून ‘महाभारताचे वास्तव दर्शन’ या ग्रंथाचा मी छोटा परिचय करून दिला. कुरूंदकर गुरूजींच्या आणि त्या काळातील इतर विद्वानांच्या वैचारिक ललित पुस्तकांतून येणार्‍या महाभारताच्या दर्शनावर साधार आक्षेप घेणारा हा सविस्तर ग्रंथ आहे. हा ग्रंथच मुळात ‘आक्षेपाच्या संदर्भात’ असा लिहीला गेलेला आहे. याच पद्धतीचे विचारांचे खंडन मंडन कुरूंदकर गुरूजींना अपेक्षीत होते. ते आज होताना दिसत नाही ही खंत आहे.

मी स्वत: या विषयाचा अभ्यासक नाही. ज्या कुणी हे लिहीलं आहे ते फक्त मी वाचकांच्या निदर्शनास आणून देत आहे.  कुरूंदकर गुरूजींनी ज्या ज्या विषयावर लेखन केले त्या त्या विषयावर अभ्यास संशोधन करणार्‍यांनी त्याची दखल घेत त्या विषयाचे नविन आकलन समोर मांडावे. लक्षात न आलेले पैलू उलगडून दाखवावेत. गुरूजींच्या ज्या पैलूं कडे लक्ष वेधले आहे त्या दिशेने अभ्यास करून विस्तार करावा. असे करणार असू तरच आपण गुरूजींचा वारसा चालवत आहोत असे सिद्ध होईल. अन्यथा  ‘आरती ओवाळण्याचे’ आरोप होत राहतील.

अनंत महाराज आठवले यांनी सन्यास घेतल्यानंतर त्यांची ओळख श्री स्वामी वरदानंदभारती अशी बनली. त्यांचे हे जन्मशताब्दी वर्ष आहे. त्यांच्या जन्मशताब्दी वर्षांत कुरूंदकर गुरूजींना अपेक्षीत असलेल्या ज्ञानयज्ञात आपण सहभागी झालो तर उत्तमच. हे पुस्तक कुणाला हवे असल्यास खालील क्रमांकांवर संपर्क साधावा.

(स्वाती  शिरडकर, औरंगाबाद मो. 9890898078, देबडवार पुस्तक भांडार नांदेड 9423615127, यशवंत प्रकाशन पुणे  8766980160, नेर्लेकर बुक सेलर्स पुणे 9422323600 web site www.santkavidasganu.org )

          श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

(या लेखावर प्रा. डाॅ. श्रीनिवास पांडे यांनी एक आक्षेप घेतला. नरहर कुरूंदकर गुरूजींनी 'महाभारताचे वास्तव दर्श' रा पुस्तकावर लेख लिहील्याचे लक्षात आणून दिली. ही दूरूस्ती मी करतो.
याला योगेश काटे यांनी जे उत्तर दिले तेही वाचकांसाठी देत आहे- -  जी  वाचाला लेख तो अभिवादन मधील.
खंडन नाही करु शकले कै. कुरुंदकर गुरुजी  मतभेद आहे. एवढच म्हणाले  व का मतभेद आहेत याची. कारणमीमांसा    नाही केली. नेहमी प्रमाणे शब्दच्छल केला. कर्णावरचे मत मान्य केले त्यांनी त्यात.  कुरुंदकर म्हणतात अनंत महाराज व त्यांचा (कुरुंदकरां)  महाभारतकडे बघण्याचा परिपेक्ष्य वेगळा आहे. श्री अनंत महाराज यांचा परिपेक्ष हा.सांस्कृतिक आहे अस म्हणतात व त्यांचा ऐतिहासिक आहे म्हणतात. इथेच सगळी मेख आहे.आणि कलमंदीर येथील वादविवाद सभेत  अनंत महाराज यांनी प्रश्न विचारला तेंव्हा महाभारत इतिहास नाही तर कल्पना आहे अस सांगितलं.
रुक्मिणी या शब्दाचा विपर्यस्त अर्थ काढला तो कसा चुकीचा आहे ते श्री प्रा.आठवले यांनी महाभारताच्या त्यांच्या ग्रंथात सिध्द केलय.व्यासांचे शिल्प मध्ये  बाळशास्त्री हरदास व अनंतराव आठवले हे सांस्कृतिक नजरेतुन पाहतात एवढच लिहलं. एक एक मुद्दा घेवुन खंडन नाही केलं. दखल घेतली हे म्हणणं बरोबर आहे पण म्हणजे उपरोक्त लेखकाचे म्हणण्या प्रमाणे चिकीत्सा नाही केली. अस आहे व ते खर आहे. आतापर्यंत श्री प्रा.आठवले यांच्या ग्रंथाचे खंडन मराठी साहित्य विश्वात कोणही करु शकले नाही.)

नभात जल ते जलात नभ ते संगमुनी जाई !

काव्यतरंग, शुक्रवार 17 जूलै 2020 दै. दिव्यमराठी

सुनील नभ हे, सुंदर नभ हे,
नभ हे अतल अहा
सुनील सागर सुंदर सागर
सागर अतलचि हा

नक्षत्राही तारांकित हे
नभ चमचम हासे
प्रतिबिंबाही तसा सागरहि
तारांकित भासे

नुमजे लागे कुठे नभ कुठे
जलसीमा होई
नभात जल ते जलात नभ ते
संगमुनी जाई

खरा कोणता सागर यातुनि
वरती की खाली?
खरे तसे आकाश कोणते
गुंग मती ंझाली

-वि.दा.सावरकर (समग्र ़सावरकर वाङ्मय- खंड 8 काव्य, प्रकाशक स्वा. सावरकर राष्ट्रीय स्मारक प्रकाशन)

या कवितेच्या खाली सावरकरांचे नाव टाकले नसते तर ही कविता बालकविंची म्हणून सहज खपून गेली असती. इतकी तरल इतकी निसर्गप्रेमी इतकी सुंदर ही कल्पना सावरकरांनी मांडलेली आहे. (सावरकर आणि बालकवी यांचा जन्मही सोबतचाच आहे.) 

‘ने मजसी ने परत मातृभूमीला’ या कवितेचे गाणे बनले आणि त्याला अफाट लोकप्रियता लाभली. त्या कवितेत जी भावना आहे ती मातृभूमीविषयी वाटणारी तळमळ व्यक्त करणारी आहे. दूर गेल्यावर सगळ्याचीच किंमत कळते असं म्हणतात.

पण ही कविता मात्र त्यापासून जरा वेगळी आहे. 90 ओळींची ही दीर्घ मोठी कविता आहे. त्यातील सुरवातीचा हा तुकडा आहे. 1906 असे वर्ष या कवितेखाली लिहीलेले आहे. बोटीवरून जात असताना जे अफाट आभाळ आणि समुद्र असे निसर्गसौंदर्य सावरकरांना अनुभवायास मिळाले त्यातून ही कविता त्यांना स्फुरली.

या कवितेत कसला संदेश कविला द्यायचा नाही, कसली विशिष्ट भूमिका नाही, विशुद्ध अशी भावना या कवितेत सावरकरांनी मांडून आपल्यातील उच्च प्रतिभेचा पुरावा दिला आहे.

‘सुनील नभ’  असं म्हणत असताना त्या निळ्या रंगाचे एक वेगळेपण सांगितलं आहे. बोरकरांनी आपल्या निळ्या रंगाच्या कवितेत निळ्याच्या विविध छटा सांगितल्या आहेत

आभाळाच्या घुमटाचा एक गोलसर निळा
विसावल्या सागराचा एक ओलसर निळा

आता निळा हा रंग आहे मग तो गोल चौकोनी त्रिकोणी कसा असू शकेल? पण त्या निळ्याचे वेगळेपण सांगण्यासाठी हा शब्द येतो. तसेच सावरकर याला नुसता निळा न म्हणता ‘सुनील’ म्हणतात.
निळ्या रंगाचे वैशिष्ट्य सांगताना ‘असे नानागुणी निळे किती सांगू त्यांचे लळे, त्यांच्यामुळे नित्य नवे गडे तुझे माझे डोळे’ असंही बोरकर सांगून जातात. या निळ्या रंगाच्या अफाटपणामुळेच कदाचित या रंगाला देवाचा रंग समजला जातो.

नभात जल आणि जलात नभ संगमुनी जाते हे सांगताना समुद्राच्या प्रवासातील एक सुंदर असे दृश्य सावरकर वाचणार्‍यांच्या डोळ्यात ठसवतात. किनार्‍यापासून खुप आत मध्ये गेल्यावर अथांग पाणी आणि अपार नभ यांच्या निळाईशिवाय डोळ्यासमोर काहीच नसते. ही एक अतिशय सुंदर अशी अनुभूती आहे.

‘कोलंबसचे गर्वगीत’ नावाची एक कुसुमाग्रजांची कविता आहे. त्यात खलाश्यांचे शौर्याचे वर्णन आहे, त्यांना प्रोत्साहन देणार्‍या कोलंबसचे वीर रसात भिजलेले शब्द आहेत, धीर देणारे शब्द आहेत. पण त्याच कवितेत एक ओळ मात्र अशी काही येवून जाते

सहकार्‍यांनो, का ही खंती जन्म खलाशांचा
झुंझण्या अखंड संग्राम
नक्षत्रापरि असीम नीलामध्ये संचरावे
दिशांचे आम्हांला धाम

आपल्या शुर सहकार्‍यांना कोलंबस इतर सर्वकाही सांगत असताना नक्षत्रापरि असीम नीळ्या रंगात आपला संचार आहे अशी ओळ कुसुमाग्रज लिहून जातात.

ना.धो. महानोर यांच्या वही कविता संग्रहात समुद्राबाबत अशाच सुंदर ओळी आलेल्या आहेत.

गडद निळे आकाश उतरते गदड समुद्री निळ्या
क्षितीज कोठले वाटा कुठल्या दिशात रातांधळ्या
जशी भूलावण व्हावी अवघे  लीन असावे जिणे
शब्दांमधले अर्थांमधले  एकसंध चांदणे

सावरकरांच्या याच कवितेच्या पुढील तुकड्यांत खुप सुंदर कल्पना आल्या आहेत. हे तारे म्हणजे काय आहे, ‘थवे काजव्यांचे की नंदनवनिच्या चकचकले, तयांसि तारे म्हणूनि ज्यांतिषी भले भले चकले!’ किंवा अजून एक सुंदर कल्पना म्हणजे गौरीच्या गळ्यातील मोत्याचा हार हिसका बसून तुटला, ‘त्या हारातील मोती सैरा वैरा ओघळले, तयांसि तारे म्हणूनि ज्योतिषी भले भले चकले’ अशा काही कल्पना कवितेत पुढे आल्या आहेत.

सावरकरांचा अभ्यास करताना त्यांच्या कवितेचा विचार केला जात नाही ही खरी शोकांतिका आहे.

स्वत: सावरकरांनी पण जी भूमिका नंतर घेतली ‘लेखणी सोडून बंदूका हाती घ्या’ ही त्यांच्या विशुद्ध साहित्याला मारक ठरली. त्यांना समजून घेताना त्यांच्याच भूमिकेची अडचण येते हे पण लक्षात घेतले पाहिजे.
आपल्याकडे राजकीय नेत्यांच्या कलेविषयक भूमिकांना समजूनच घेतले जात नाही. ज्यांची जन्मशताब्दि चालू आहे ते माजी पंतप्रधान पी.व्हि. नरसिंहराव हे साहित्याचे चांगले रसिक अभ्यासक लेखक होते, समाजवादी नेते जॉर्ज फर्नांडिस यांचा शेक्सपिअरच्या नाटकांचा गाढा अभ्यास होता, समाजवादी नेते राम मनोहर लोहिया यांनी भारतीय संस्कृतीवर अतिशय सुंदर लिहून ठेवले आहे.

बाबासाहेब आंबेडकर डफ चांगला वाजवायचे असा उल्लेख त्यांच्या चरित्रात सापडतो. महात्मा गांधींची भाषा खादीच्या सुतासारखीच सरळ सोपी सुंदर होती. शेतकरी संघटनेचे नेते शरद जोशी यांनी आत्मचरित्रपर जे लिखाण केले, काही व्यक्तिरेखा लिहील्या त्या ‘अंगारमळा’ पुस्तकाला महाराष्ट्र शासनाचा उत्कृष्ठ वाङ्मय निर्मिती पुरस्कार लाभला आहे. यशवंतराव चव्हाण यांचे आत्मचरित्र मराठीतील उत्कृष्ट वाङ्मयीन नमुना आहे.
अशी बरीच उदाहरणे सांगता येतील. सावरकरांच्या या कवितेत एका राजकीय नेत्याच्या आतील खर्‍या प्रतिभावंत लेखकाचे दर्शन होते.

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575   

कुरुंदकरांच्या आरत्या, चिकित्सा आणि आपण

उरूस, 16 जूलै 2020 

काल (15 जूलै) महान विचारवंत लेखक नरहर कुरूंदकर यांची जयंती होती. त्यांच्या स्मृतीस विनम्र अभिवादन. कुरूंदकर हयात असते तर आज 88 वर्षांचे असले असते. त्यांच्या जयंती निमित्त समाज माध्यमांवर (सोशल मिडिया) दिवसभर त्यांच्यावर आरत्या ओवाळलेल्या पाहण्यात आल्या. न राहवून रात्री मी त्यावर एक पोस्ट टाकली, ‘आज दिवसभर कुरूंदकरांच्या आरत्या ओवाळणे चालू होते. त्यांच्या विचारांची कठोर चिकित्सा होणार कधी?’.

याने कुरूंदकर भक्त दुखावल्या गेले. आणि तशा प्रतिक्रिया मोठ्या प्रमाणात समाज माध्यमांवरच उमटल्या.
एक प्रा. संतोष शेलार यांचा अपवाद वगळता कुणीही कुरूंदकर गुरूजींच्या लिखाणाची चिकित्सा करणारे काही लिहीलेले काल माझ्या वाचनात आले नाही. हा नेमका काय प्रकार आहे?

कुरूंदकर हे ज्या वैचारिक परंपरेत येतात त्यात चिकित्सेला अतोनात महत्त्व आहे. इतरांच्या विचारांची चिकित्सा कुरूंदकरांनी केली आहे. स्वत: कुरूंदकरही आपल्या विचारांची चिकित्सा झाली पाहिजे याच मताचे होते.
त्यांच्या विचारांची चिकित्सा झाली पाहिजे असं म्हणणे म्हणजे त्यांचा अपमान अवहेलना होते असं मुळीच नाही. चिकित्सेने केवळ विचारांचे खंडन होते असेही नाही. त्यांनी दाखवलेल्या विचारांच्या दिशेने पुढचा प्रवास करून पुढचा टप्पा गाठण्यासाठीही चिकित्सा होणे गरजेचे असते.

कुरूंदकरांना बाबत जो अभिमान माझ्या प्रदेशात (मराठवाडा आणि त्यातही परत परभणी नांदेड जिल्हा) आहे तो आहेच. अगदी मलाही आहे. कुरूंदकरांवर काही जणांची श्रद्धा आहे. त्या श्रद्धेपोटी जयंत पुण्यतिथी साजरी होणे, त्यांच्या आठवणी जागवल्या जाणे, त्यांचे पुतळे उभारणे, स्मारक होणे हे सगळं घडतं. पण याचा कुरूंदकरांच्या वैचारिकतेही  काहीच संबंध नाही.

जागजागो ग्रामदैवतं असतात तशी ही साहित्यिक सांस्कृतिक दैवतं असू शकतात. भारतीय मानसिकता याला पोषक आहे. (आम्हीही परभणीला बी. रघुनाथ यांच्या स्मृतीत याच पद्धतीनं कार्यक्रम करतो. बी. रघुनाथ यांचे एक भव्य स्मारकही उभारल्या गेले आहे.) पण त्यामुळे त्यांच्या विचारांची चिकित्सा करण्याचा विचार पुढे आला तर त्यावर टीका का केली जाते?

खरं तर आपल्या विचारांची पुरेशी चिकित्सा होत नाही हे पाहून स्वत: कुरूंदकरच अस्वस्थ झाले असते. आरती ओवाळणे हा जो शब्द मी वापरला तो नेमका चिकित्सेच्या उलट आहे. श्रद्धा असते तिथे आरती ओवाळली जाते. आणि श्रद्धा बाजूला ठेवून तर्ककठोर विचार असतो तिथेच चिकित्सा होवू शकते.

म्हणजे मुळात या दोन भिन्न गोष्टी आहेत हे आधी लक्षात घेतले पाहिजे. ज्यांना नरहर कुरूंदकर यांना दैवत बनवून त्यांची आरती ओवाळायची आहे, आठवणींची पोथी लिहून ठेवायची आहे, तिची पारायणे करायची आहेत तो एक स्वतंत्र श्रद्धेशी निगडित प्रकार आहे. ही ज्यांची भावनिक गरज आहे त्यांनी ते करावे. पण जे वैचारिक श्रेत्रातील आहेत, ज्यांना विचारांचे आणि त्या अनुषंगाने होणार्‍या चिकित्सेचे महत्त्व आहे त्यांच्यासाठी हा आरतीचा कार्यक्रम अनावश्यक आहे.

इंद्रजीत भालेराव यांनी आरती आणि चिकित्सा सोबत असु शकते असं एक समतोल वाक्य वापरलं आहे. ते खरं आहे. खंत आहे ती अशी की केवळ आरतीच होते आहे. त्या मानाने चिकित्सा होत नाही.

उदा. म्हणून कुरूंदकरांचे एक पुस्तक आपण घेवू. त्याचे नाव आहे, ‘हैदराबाद : विमोचन आणि विसर्जन’. हे पुस्तक  1985 मध्ये म्हणजेच कुरूंदकर गुरूजींच्या मृत्यूनंतर प्रकाशीत झाले. हे पुस्तक म्हणजे वेळोवेळी गुरूजींनी लिहीलेले लेख (कुरूंदकर ‘गुरूजी’ याच संबोधनाने आमच्या मराठवाड्यात आजही परिचित आहेत) आणि सेलू येथे भांगडिया व्याख्यान मालेतील तीन व्याख्याने यांचा समावेश असलेला संग्रह आहे.

या पुस्तकाची 13 वर्षांनी दुसरी आवृत्ती प्रकाशीत झाली 1998 मध्ये. अपेक्षीत असे होते की या पुस्तकाला सविस्तर अशी प्रस्तावना जोडली जावी. जागजागो टीपा देण्यात याव्यात. काही नविन संदर्भ उपलब्ध झाले त्यांचा उल्लेख व्हावा. तशी अपेक्षा संपादक द.पं.जोशी यांनी व्यक्त केलेली आहे. पण असं काहीच घडलं नाही. या दुसर्‍या आवृत्तीलाही आता 22 वर्षे उलटून गेली आहेत. आपण गुरूजींच्या नावाने नुसतेच गळे काढत आहोत. पण या पुस्तकाची चिकित्सक प्रस्तावना, टीपांसह नविन आवृत्ती काढायला तयार नाहीत ही खंत आहे.

अनंत भालेराव यांनी उतारवयात मोठी मेहनत घेवून ‘हैदराबादचा मुक्तिसंग्राम आणि मराठवाडा’ हे पुस्तक 1987 मध्ये सिद्ध केले. या पुस्तकांत जागजागी टीपा दिल्या आहेत. संदर्भ ग्रंथांची यादी जोडली आहे. संशोधनाची शिस्त सांभाळत हा ग्रंथ सिद्ध झाला आहे. मग हीच बाब गुरूजींच्या विचारांचे अभ्यासक, चाहते का करत नाहीत?

शेषराव मोरे यांनी गुरूजींचे आशिर्वाद घेतले आणि आयुष्य सावरकर, मुस्लिम प्रश्‍न याच्या अभ्यासावर खर्च केले. आपल्या चिकित्सक अभ्यासातून मोठे ग्रंथ सिद्ध केले. या पद्धतीचे काम हीच खरी गुरूजींना श्रद्धांजली असू शकते. बाकी आपण जे काही कर्मकांड दरवर्षी पुण्यतिथी जयंतीला करत आहोत तो वेगळा भाग आहे. त्यावर मला काही टिका करायची नाही. अशा समारंभांमध्ये मीही सहभागी झालो आहे. माझ्या वैयक्तिक श्रद्धेचा तो भाग आहे. पण म्हणून वैचारिक पातळीवर होत असलेली हानी न पाहता समाधान व्यक्त करत कसे काय स्वस्थ बसून राहू?

असे काही प्रश्‍न उपस्थित केले की लगेच प्रतिक्रिया उमटते. तूम्हाला कुणी रोकले आहे? तूम्ही करा काय करायचे ते. आमच्या आरत्या ओवाळणे आम्ही करत राहू. जो काही उरूस भरवायचा आहे, संदल काढायचा आहे तो आम्ही काढत राहू. जी काही ‘कुरूंदकर जत्रा’ भरवायची आहे ती भरवत राहू.

आता असल्या पोरकट वादाला काही उत्तर नसते. स्वत: गुरूजी वैचारिक क्षेत्रातील खंडन मंडन मानणारे होते. त्यांनाही त्यांच्या विचारांचे ‘भजन’ वैचारिक पातळीवरच अपेक्षीत होते. असले कर्मकांडवाले ‘भजन’ आपली खरी वैचारिक प्रतिमा ‘भंजन’ करू शकते याची त्यांनाही नक्कीच जाणीव असणार.

महाभारतावर इरावती कर्वे, दुर्गा भागवत, आनंद साधले, दाजी पणशीकर यांच्या सोबतच कुरूंदकरांनीही ‘व्यासांचे शिल्प’ नावाचे पुस्तक लिहीले आहे. पण त्यांनी मांडले त्याच्या पुढे जावून नंतर रविंद्र गोडबोले, विश्वास दांडेकर यांनी लिहीले आहे आणि गुरूजींचे प्रकाशक असलेल्या देशमुख आणि कंपनीनेच ती पुस्तके  प्रकाशित केले आहे. खुद्द नांदेडातच अनंत महाराज आठवले यांनी ‘महाभारताचे वास्तव दर्शन’ सारखा अप्रतिम ग्रंथ पूर्वासूरींना खोडून काढणारा प्रतिवाद करणारा लिहीला आहे. कुरूंदकर हयात असले असते तर त्यांनी या ग्रंथाची योग्यता आपल्याच शब्दांत मांडली असती.

कुरूंदकरांनी समाजवादावर केलेले भाष्य, नेहरूंच्या विचारांची केलेली मांडणी आजच्या काळात तपासून पाहण्याची गरज आहे. स.रा. गाडगिळांच्या ‘लोकायत’ला लिहीलेली प्रस्तावना- नंतर झालेल्या संशोधनांत अजून हा विषय पुढे गेलेला आहे. अशी काही वैचारिकतेच्या क्षेत्रातील चिकित्सेची चांगली उदाहरणे सांगता येतील. हे सगळं सकोप निरोगी वैचारिक वातवरणाला पोषक असं लिखाण कुरूंदकरांना आवडले असते.

आज ‘आरती’ संप्रदायापासून कुरूंदकरांना वाचवायची गरज निर्माण झाली आहे असे मला प्रमाणिकपणे वाटते. कुरूंदकरांचे कुटूंबिय, मराठवाड्यातील त्यांचे चाहते, शिष्य यांच्याशी माझे वैयक्तिक पातळीवर अतिशय चंागले संबंध आहेत. गुरूजींच्या प्रखर बुद्धीमत्तेबद्दल प्रतिभेबाबत माझ्या मनात कुठलीच शंका नाही म्हणूनच त्यांच्या विचारांची चिकित्सा झाली पाहिजे असं मी म्हणून शकतो. किमान वैचारिक पाया असणारे हे समजून घेतील याची खात्री आहे.

माझ्या शब्दांनी ज्यांच्या भावना दुखावल्या असतील त्या सर्वांची मी मनापासून दिलगिरी व्यक्त करतो.

          श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

पिंजर्‍यातील वाघाचा स्वतंत्र बाणा !

उरूस, 14 जूलै 2020 

झुंझार पत्रकार अनंत भालेराव यांनी यशवंतराव चव्हाण वसंतदादा पाटील यांच्यावर एक फर्मास अग्रलेख लिहीला होता. त्याचे शिर्षक होते, ‘घोड्यांचा खरारा करणारे अश्वमेधाचा घोडा अडवणार कसा?’. दिल्ली श्रेष्ठींच्या समोर महाराष्ट्रातील कॉंग्रेस नेते कसे लाचार होतात यावर हा टोला होता.

आताच्या काळात भाउ तोरसेकर वगळता महाराष्ट्रातील पत्रकार असं काही लिहीत नाहीत. सत्ताधार्‍यांवर टीका करणं म्हणजे कर्णकर्कश्शपणा वाटून ते सत्ताधार्‍यांची स्तूतीच करत चालले आहेत. ही स्तूती जरूर करावी पण ती किमान वस्तुनिष्ठ तरी असावी. आपल्या समतोल लिखाणासाठी प्रसिद्ध असलेल्या ज्येष्ठ पत्रकार प्रवीण बर्दापुरकर यांनी मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांच्यावर एक लेख लिहीला, ‘उद्धव अन कळसुत्री बाहुले? मुळीच नाही’ (त्यांच्या ब्लॉगवर आणि अक्षरनामा या पोर्टलवर हा लेख उपलब्ध आहे). त्यांचा हा लेख वाचून माझ्यासारख्या त्यांच्या नियमित वाचकाला धक्काच बसला.

बर्दापुरकरांच्या अक्षरांवरची शाई वाळलीही नव्हती की तितक्यात बातमी आली 10 पैकी 9 पोलिस अधिकार्‍यांच्या बदल्या रद्द झाल्या होत्या त्या परत करण्यात आल्या आहेत. यातील 6 जणांची तर आधी केली होती त्याच जागी बदली करण्यात आली आहे. शिवाय हा लेख लिहीला त्याच्या दुसर्‍याच दिवशी अजीतदादा पवार यांनी पुण्यातील पाच उच्च पदस्थ अधिकार्‍यांच्या बदल्या केल्या.

मग आता ह्या बदल्या-रद्द बदल्या- परत बदल्या नेमक्या कसला पुरावा आहेत? उद्धव ठाकरे यांची प्रशासनावर पकड असल्याचे हे लक्षण आहे का?

कोरोनाला भिउन उद्धव ठाकरे मातोश्रीवर दडी मारून बसले आहेत. मुख्यमंत्र्याचे सरकारी निवासस्थान असलेला ‘वर्षा’ बंगला त्यांनी निवासासाठी स्विकारलाच नाही. शिवाय ते मंत्रालयातही जात नाहीत. परिणामी ‘मातोश्री’ हेच मंत्रालय होवून बसले आहे. मग स्वाभाविकच शरद पवारांना तिथेच चकरा माराव्या लागतात. शरद पवारांना मातोश्रीवर जावे लागते यातून उद्धव ठाकरे यांचे मोठेपण बर्दापुरकर सुचवतात. मग त्यांनी याचे उत्तर द्यावे की सरकार स्थापन करताना किंवा त्यानंतर कोरोना भितीने मातोश्रीच्या गुहेत दडी मारून बसेपर्यंत उद्धव ठाकरे यांनाच का बरे शरद पवारांच्या ‘सिल्व्हर ओक’ वर चकरा माराव्या लागत होत्या? सत्तेत अर्धा वाटा मिळण्यासाठी ठाम असलेले आता सत्तेच्या चतकोर तुकड्यावर संतुष्ट होतात हा काय प्रकार आहे?

त्या काळात एकदाही शरद पवार मातोश्रीवर फिरकले नाहीत. अमित शहा किंवा देवेंद्र फडणवीस यांनी सत्तेत अर्धावाटा द्यावा, शिवाय मातोश्रीवर चकरा माराव्यात अशा अटी घालणारे उद्धव ठाकरे शरद पवारांच्या सिल्व्हर ओकचे उंबरठे झिजवत राहिले हे कोणत्या स्वाभिमानाचे लक्षण होते?

उद्धव ठाकरे हे एकमेव असे नेते आहेत ज्यांच्या खासगी सचिवाचे नाव उभ्या महाराष्ट्राला ठळकपणे माहित आहे. चहापेक्षा किटली गरम असे जे वर्णन नितिन गडकरी यांनी केलेले आहे ते सगळ्यात जास्त मिलिंद नार्वेकर यांनाच लागू पडते. सामनाचे संपादकपद रश्मी ठाकरे यांना उद्धव ठाकरे यांनी मुख्यमंत्री झाल्यावर बहाल केले. तसेही ठाकरेंचे निर्णय ‘आतल्या स्वारी’च्या प्रभावाने होतात हे उघड गुपित आहे. युवराज आदित्य यांचे हट्ट उद्धवजींना काय काय करायला लावतात हे पण सर्वांना माहित आहेच. या शिवाय निवृत्त मुख्य सचिव अजोय मेहता यांना ठाकरेंनी आपला प्रशासकीय सचिव म्हणून नेमले. म्हणजेच आधीच या चौकडीत उद्धवजी बंदिस्त आहेत. ही चार बोटे कमी पडली म्हणून की काय काकांचा ‘अंगठा’ पण यांना लागतोच. अशा पाच बोटांवर नाचणारे हे नेतृत्व नेमके कुठल्या अंगाने ‘कळसुत्री बाहुले नाही’ असे बर्दापुरकरांना वाटते? खरं तर मला अशीही शंका येते आहे की बर्दापुरकर हे उपहासाने तर लिहीत नाहीत ना?

उद्धव ठाकरे फोन उचलत नाहीत ही देवेंद्र फडणवीस यांचीच तक्रार असली असती तर त्याकडे राजकारण म्हणून दुर्लक्ष करता येईल. पण त्यांचेच मंत्रीमंडळातील सहकारी ही तक्रार करतात, प्रत्यक्ष शिवसैनिकच तक्रार करतात याचे काय करायचे? कोरोना काळात शिवसैनिकांचेच मृत्यू होत आहेत अगदी शिवसेनेचा गढ असलेल्या मुंबईत आणि त्यांच्या घरच्यांना एक दिवसा नंतर कळवले जाते हा नेमका कशाचा पुरावा आहे?

विरोधी पक्ष नेते देवेंद्र फडणवीस कोरोनाचा धोका असतानाही संपूर्ण महाराष्ट्रात फिरून परिस्थितीचा आढावा घेत आहेत. आवश्यक त्या सुचना करत आहेत. आणि या काळात कळसुत्री बाहुले नसलेले स्वतंत्र बाण्याचे मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे काय करत आहेत? मातोश्रीवर बसून कोमट पाणी पीत आहेत. डिझास्टर टूरिझम (आपत्ती पर्यटन) म्हणून युवराज आदित्य ठाकरे हे देवेंेद्र फडणवीस आणि प्रवीण दरेकर यांना उडवून लावू शकतील. कारण ‘नया है वह’. पण उद्धव ठाकरे पण असंच समजत आहेत का?

कोरोना संकटाच्या काळातील मुंबईत प्रवासी मजदुरांच्या रेल्वे प्रवासावरून उडालेला प्रचंड गोंधळ, पालघर येथील पोलिसांच्या उपस्थितीत दोन साधुंचा जमावाने घेतलेला बळी, वाधवान प्रश्‍नी सरकारची झालेली प्रचंड नामुष्की, अर्णब गोस्वामी प्रकरणांत दाखल करण्यात आलेले खोटे एफआयआर आणि त्यावर न्यायालयाने निकालात मारलेली थप्पड, मुुंबईमध्ये कोरोना बाधितांच्या हाताळणी मृतदेहांची झालेली हेळसांड या सर्व नजिकच्या काळात घडलेल्या घटना आहेत. या सगळ्यांतून उद्धव ठाकरे यांची नेमकी कुठली प्रशासनिक पकड दिसून येते?

आपल्या लेखात बर्दापुकर असं लिहीतात, ‘...इतकी अवहेलना आणि अनेकदा तर अपमानास्पद भाषा वाट्याला आलेले उद्धव ठाकरे हे महाराष्ट्राच्या समकालीन राजकारणातले एकमेव नेते आहेत.’ हा लेख वाचणार्‍या कुणाही वाचकाने गेल्या पाच वर्षांतली समाज माध्यमांवरची भाषा बघितली तर देवेंद्र फडणवीस यांना जातीवरून, पत्नीवरून आणि देहावरून  ज्या घाणेरड्या पद्धतीनं ट्रोल केल्या गेले तेवढे कुणालाच केल्या गेले नाही हे सहज लक्षात येते. अगदी हेलीकॉप्टरच्या अपघातात ते बचावले तर ‘टरबुज्या मेला का नाही’ असेही बोलल्या गेले. मग हे ढळढळीत समोर असताना बर्दापुरकरांना खोटे का लिहावे वाटते?

उद्धव ठाकरे यांचे जे काही गुण असतील त्यावर जरूर लिहावे पण नसलेल्या गोष्टी त्यांना चिटकवून काय होणार आहे? उद्धव ठाकरेंनी शिवसेना ग्रामीण भागात पोचवली असं एक विधान बर्दापुरकर करतात हे एकवेळ ठीक. पण त्यापुढे जावून ‘... या काळात शेतकर्‍यांचे प्रश्‍न राजकीय पटलावर विविध मार्गांनी उचलून धरणारा शिवसेना हा एकमेव राजकीय पक्ष महाराष्ट्रात दिसत होता.’ असं लिहीलं आहे. फार खोलात न जाता मी केवळ एकच विचारू इच्छितो, उद्धव ठाकरे किंवा शिवसेनेच्या कुठल्याही प्रमुख नेत्याने शेतकर्‍यांची ‘कर्जमुक्ती’ आणि ‘कर्जमाफी’ या दोन शब्दांतला फरक समजावून सांगावा. खरीप आणि रब्बीच्या पाच पाच पिकांची नावे सांगून त्यांच्यासाठी काय धोरण असावे हे किमान शब्दांत अगदी ढोंबळपणे मांडून दाखवावे. साखर उद्योग, त्यावरचे नियंत्रण, उसाच्या उपपदार्थांची विक्री आणि त्याचे धोरण याबाबत अगदी ढोबळ वाटावी अशी 200 शब्दांत मांडणी करून दाखवावी.

उद्धव ठाकरे ज्या शिवसेनेचे सर्वेसर्वा आहेत त्या शिवसेनेच्या शाखा 1988 च्या दरम्यान आमच्या औरंगाबादेत (शिवसैनिकांच्या भाषेत संभाजीनगरात) सुरू झाल्या तेंव्हा न त्यांचा कुणी आमदार होता न मंत्री होता ना खासदार होता. सगळ्यात जास्त नगरसेवक निवडुन येवून त्यांचा कुणी महापौरही झाला नव्हता. पण त्यांच्या शाखा गल्लो गल्ली निघाल्या होत्या. त्यावर भगवा झेंडा आणि  डरकाळी फोडणार्‍या वाघाचे चित्र ठळकपणे असायचे. त्याची एक दहशत सर्वत्र होती.  महाविद्यालयातील विद्यार्थी गाड्यांमध्ये भरभरून जावून शिवसेनेसाठी बोगस मतदान करायचे. तेंव्हा तर धनुष्यबाण हे चिन्हही सेनेच्या उमेदवाराला मिळाले नव्हते. मोरेश्वर सावे हे मशाल चिन्हावर पहिल्यांदा खासदार बनले. पण त्या मशालीची धग प्रचंड होती.

आजचा शिवसेनेचा वाघ हा सर्कशीतला वाघ बनला आहे. तो बारामतीच्या रिंगमास्टरच्या तालावर नाचतो. आणि खेळ संपला की पिंजर्‍यात (मातोश्री) जावून बसतो. शिकार करायचे विसरून आयते कुणी आणून दिलेले मटण खातो.

बर्दापुरकर ज्या मराठवाड्यात आहेत तिथे मोहरमचे ताबुत बसवले जातात. आणि त्या मिरवणूकीत कागदी वाघ नाचवले जातात. तसा हा मोहरमचा कागदी वाघ आहे.

          श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

कॉंग्रेसचा पोपट मेला आहे !

उरूस, 13 जूलै 2020   

राजस्थानमध्ये गंभीर राजकीय संक़टाची छाया पसरली आहे. अशोक गेहलोत सरकार जाण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. पण या निमित्ताने जी चर्चा चालू आहे वाहिन्यांवर ती पाहिली की अकबराची एक गोष्ट आठवते. अकबराचा लाडका पोपट मरण पावतो. पण ते बादहशाला सांगायचे कसे? कारण बादशहा आपल्यालाच शिक्षा करेल. मग पंख कसे मिटले आहे, तोंड वासले आहे, डोळे पांढरे पडले आहेत, श्‍वास कसा बंद आहे, मान टाकली आहे असं सगळे सांगत राहतात. पण कुणी कबुल करत नाही की पोपट मेला आहे. मग वास सुटतो आणि पोपट मेल्याचे सत्य समोर येतेच.

कॉंग्रेस पक्षाची अवस्था तशीच झाली आहे. कर्नाटक, मध्यप्रदेश आणि आता राजस्थान. एक संयुक्त आघाडी सरकार (कर्नाटक), एक बहुमत नसलेले पण अपक्षांच्या पाठिंब्यावरचे सरकार (मध्य प्रदेश) आणि आता एक पूर्ण बहुमताचे  स्थिर सरकार (राजस्थान) पत्त्याचा बंगला कोसळावा तसे कोसळत चालले आहेत. याची कुठलीच वस्तुनिष्ठ कारणमिमांसा कॉंग्रेसवाले किंवा त्यांचे हितचिंतक जमात-ए-पुरोगामी करायला तयार नाहीत ही खरी शोकांतिका आहे.

राजस्थान सरकार मधील असंतोष ही काही नविन गोष्ट नाही. सचिन पायलट प्रदेश कॉंग्रेसचे अध्यक्ष होते, त्यांनी निवडणुक प्रचारात भरपूर मेहनत घेतली होती, त्यांना मुख्यमंत्री पदाचे आश्वासन देण्यात आले होते. पण प्रत्यक्षात मात्र अशोक गेहलोत यांना मुख्यमंत्री करण्यात आले. हाच प्रकार मध्यप्रदेशातही करण्यात आला. तिथेही ज्योतिरादित्य शिंदे यांना डावलून कमलनाथ यांना मुख्यमंत्री केल्या गेले.

दिल्लीत बसलेली पक्षश्रेष्ठी नावाची संस्था मख्ख बसून राहते आपले काही ऐकत नाही ही तक्रार कित्येक वर्षांपासून सातत्याने केली गेली आहे. कंटाळून काही तरूण नेत्यांनी बाहेरचा रस्ता पकडला. राज्या राज्यांतील तरूण नेत्यांना भेटण्या बोलण्याऐवजी राहूल गांधी आपल्या कुत्र्याला बिस्कीटं खावू घालणं पसंद करतात ही वस्तुस्थिती आहे. हा आरोप कुण्या सामान्य माणसाने किंवा राजकीय विरोधकाने केला नव्हता. तर हेमंत बिस्वशर्मा या असम मधील तरूण कॉंग्रेस नेत्यानेच केला होता. शेवटी त्याने कॉंग्रेसचा त्याग केला. परिणामी असम मधून कॉंग्रेसची सत्ता गेली. भाजपला स्वत:च्या बळावर बहुमत तिथे मिळाले. याच असम राज्यांतून माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग हे राज्यसभेवर निवडुन जायचे. त्यांचा तो रस्ताही बंद झाला. आणि हे घडलं ते केवळ माणसं सोडून कुत्र्याला महत्व देणार्‍या नेतृत्वामुळे.

टी. अंजय्या हे आंध्र प्रदेशचे मुख्यमंत्री होते. राजीव गांधी तेंव्हा कॉंग्रेस पक्षाचे सरचिटणीस होते. इंदिरा गांधी पंतप्रधान असतानाची ही गोष्ट. हैदराबादच्या विमानतळावर टी. अंजय्या यांनी राजीव गांधी यांच्या चपला उचलल्या. राजीव गांधी त्यांना काहीतरी अपमानास्पद बोलले होते. ही बातमी इतकी वार्‍यासारखी पसरली आंध्रप्रदेशांत की पुढे केवळ 9 महिन्यात तेलगु अस्मितेच्या नावाखाली एन.टी.रामाराव यांनी तेलगु देसम पक्षाची स्थापना करून कॉंग्रेसचा पराभव घडवून आणला व एन.टी. रामाराव आंध्राचे मुख्यमंत्री बनले.

पण यापासून काही शिकेल ती कॉंग्रेस कुठली. पुढे चालून ज्या कॉंग्रेस नेत्याने चंद्राबाबूंच्या हातातून मेहनत करून राज्यभर फिरून सत्ता हिसकावून घेतली त्याचे नाव वाय.एस. राजशेखर रेड्डी (वायएसआर नावाने ते लोकप्रिय होते). याच रेड्डी यांचा मुलगा म्हणजे जगन मोहन रेड्डी. त्यानेही असेच कॉंग्रेस पक्षश्रेष्ठींशी सतत संपर्क करायचा प्रयत्न केला. रेड्डी यांच्या निधनानंतर त्याला मुख्यमंत्री करा अशी आमदारांची मागणी होती. पण सोनिया गांधी- राहूल गांधी आपल्याच मस्तीत राहिले. उलट त्याच्या मागे चौकशीचा ससेमिरा लावला. त्याला तुरूंगातही जावे लागले. अहमद पटेल, गुलाम नबी आझाद यांच्यासारखे दरबारी राजकारणी त्यांना सतत घेरा घालून बसलेले. परिणामी जगनमोहन रेड्डीला पक्षातून बाहेर पडावे लागले. त्याने वेगळा पक्ष स्थापन केला आणि आंध्रप्रदेशांतून तेलगु देसमचा नाही तर कॉंग्रेसचा समुळ नायनाट करून दाखवला.

पश्चिम बंगाल मध्ये ममता बॅनर्जी यांचेही उदाहरण असेच आहे. जनतेचे समर्थन असणार्‍या तरूण लोकनेत्यांची उपेक्षा करणे हा कॉंग्रेसचा एक कलमी कार्यक्रम राहिला. समोर सक्षम पर्याय नव्हता तो पर्यंत सत्तेच्या लोभाने कॉंग्रसची सर्कस कशीबशी चालू राहिली. पण हळू हळू स्थानिक पातळीवर प्रादेशीक पक्षांचे पर्याय उभे राहत गेले, देश पातळीवर भाजप सारखा सक्षम पर्याय उभा राहिला आणि कॉंग्रेसचा किल्ला ढासळायला सुरवात झाली. आता तर धक्का मारायचीही गरज उरलेली नाही. एखाद्या पावसात भक्कम गढीची मातीची भिंत कोसळावी तशी अवस्था झालेली आहे.

राजस्थानमध्ये बाहेरून कुणीही हे सरकार पाडण्याचे प्रयत्न केलेले नाहीत. सचिन पायलट यांना जास्तीचे दुखावण्याचे काहीच कारण नव्हते. त्यांच्याकडून पक्षाध्यक्षपद काढून घ्यायची हालचाल अशोक गेहलोत यांनी का सुरू केली? सरकारविरोधी कारवाया केला म्हणून आपल्याच पक्षाच्या उपमुख्यमंत्र्यावर पक्ष अध्यक्षावर देशद्रोहाचे कलम लावावे हे नेमके काय धोरण आहे?

कॉंग्रेसचे प्रवक्ते ज्या प्रतिक्रिया देत आहेत त्याला भाउ तोरसेकर यांनी नेमके नाव दिले आहे, ‘बोलसेनारो व्हायरस बाधा’. म्हणजे असा रोग ज्यात रोगी आपल्याला रेाग आहे हेच कबुल करत नाही. आपलं सगळं ठीकच चालू आहे असंच कॉंग्रेसवाले सांगत राहतात. कॉंग्रेसचे जे हितचिंतक आहेत ते सर्व जमात-ए-पुरोगामी हे भाजपला आंधळा विरोध करत कॉंग्रेसची पाठराखण करत आहेत. त्यांना भाजप नको म्हणू कॉंग्रेस हवी आहे. पण तेही कॉंग्रेसच्या समस्येचे नेमके रोगनिदान करायला तयार नाहीत.

खरं तर कॉंग्रेसचा आणि त्यातही सोनिया-राहूल-प्रियंका या गांधी घराण्याच्या नेतृत्वाचा पोपट मेला आहे आणि हे कबुल करण्याची कुणाची हिंमत नाही. कॉंग्रेस प्रवक्ते संजय झा यांनी आत्मचिंतनाचा आवाज उठवला की लगेच त्यांना पक्ष प्रवक्तेपदावरून हटवले. काल माजी मंत्री व राज्यसभेतील खासदार कपिल सिब्बल यांनी ट्विट करून पक्षाविषयी चिंता जाहिर केली. तबेल्यातून सर्व घोडे पळून गेल्यावर आम्ही जागे होणार का? इतक्या दाहक शब्दांत नेतृत्वावर टीका केली. पण हे ऐकणार कोण?

आता दोनच पर्याय शिल्लक राहतात. एक तर राहूल-सोनिया-प्रियंका यांना बाजूला सारून इतर कर्तबगार कॉंग्रेस नेत्यांनी (असे कुणी आहे का? हाच प्रश्‍नच आहे) पुढे यावे. यांना बाजूला सारून पक्ष हाती घ्यावा. सगळी सुरवात पहिल्यापासून करावी. तळापासून पक्षसंघटना बांधत यावे. पक्षातून बाहेर गेलेल्या सर्व प्रमुख नेत्यांना परत पक्षात आणावे. उदा. शरद पवार, जगन मोहन रेड्डी, ममता बॅनर्जी इ. लोक चळवळ असलेल्या कॉंग्रेसचे मुळ स्वरूप परत प्रकट करावे. त्याला एक  वर्ग निश्‍चितच प्रतिसाद देईल.

याच्या उलट कॉंग्रेसला पूर्णत: बाजूला सारून देशपातळीवर भाजपेतर पक्षांची एक स्वतंत्र आघाडी तयार करण्यात यावी. त्या आघाडीने प्रादेशिक पक्षांना सोबत घेताना देशपातळीवर एक पर्याय उभा करावा. यासाठी कॉंग्रेसमधून बाहेर पडलेले आणि आताही बाहेर पडू पाहणार्‍या सर्वांना सोबत घ्यावे. आत्तापासून प्रयत्न केले तर 2024 च्या निवडणुकांत एक राजकीय आव्हान उभे करता येईल.

ही चर्चा कितीही केली तरी ती कुणी कॉंग्रेसवाले मनावर घेणार नाहीत याची मला खात्री आहे. पण राजकीय क्षेत्रात काम करू पाहणारे जे कुणी नविन तरूण कार्यकर्ते असतील त्यांनी लक्षात घ्यावे की राहूल सोनिया प्रियंका यांच्या नेतृत्वाखालील कॉंग्रेसमध्ये काम करणे म्हणजे राजकीय आत्महत्या आहे. त्यापेक्षा दुसरा कुठलाही मार्ग अवलंबावा. अगदी स्थानिक पातळीवर स्वत:पुरता एखादा गट स्थापन करून काम केलं तरी फायदा मिळेल. पण कॉंग्रेसमध्ये जाण्याचा फायदा नाही.

राजस्थान मध्ये काही तडजोडी होवून सचिन पायलट परतले किंवा त्यांना आता कॉंग्रेसने मुख्यमंत्री बनवले तरी हा प्रश्‍न सुटणार नाही. कारण या दुखण्याचे मुळ दिल्लीत 24 अकबर रोड (कॉंग्रेसपक्षाचे मुख्यालय) इथे राहूल प्रियंका सोनिया यांच्यापाशी आहे. अंगठी जंगलात हरवली आहे. सोयीसाठी आपल्या घरच्या अंगणात कितीही शोधली तरी सापडणार नाही. 

          श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575