चारठाणकर पुरस्काराच्या निमित्ताने

उरूस, 18 फेब्रुवारी 2020
(चारठाणकर पुरस्कार वितरण प्रसंगी डावीकडून सौ. वरुणा कुलकर्णी, सौ. वर्षा देशपांडे, प्रा. मधु जामकर, डॉ. जगन्नाथ दिक्षीत, अभिनेते गिरीश कुलकर्णी, पत्रकार धनंजय लांबे, ऍड. श्रीकांत वाईकर)

पैसे देवून पुरस्कार मिळविले जात असतानाच्या काळात सामाजिक कृतज्ञता नोंद म्हणून एक पुरस्कार स्वातंत्र्य सैनिकाच्या वतीने सुरू करण्यात येतो. 32 वर्षे हा उपक्रम उत्साहात चालवला जातो. स्वातंत्र्य सैतिकाच्या माघारीही यातील सातत्य कायम राहते ही एक मोठी महत्त्वाची आणि विलक्षण अशी घटना आहे.

सेलू येथील स्वातंत्र्य सैनिक कै. विनायकराव चारठाणकर यांनी त्यांच्या स्वनिधीतून आपल्या परिसरांतील विविध व्यक्तीमत्वांची दखल घेण्यासाठी या पुरस्काराची सुरवात केली. 1988 ला चारठाणकर प्रतिष्ठानची स्थापना झाली. आणि आजतागायत प्रतिष्ठानचे काम चालूच आहे.

या वर्षी अभिनेते गिरीष कुलकर्णी, आरोग्यतज्ज्ञ डॉ. जगन्नाथ दिक्षीत आणि ज्येष्ठ लेखक समीक्षक प्रा. मधु जामकर यांना हा पुरस्कार दै. पुढारीचे कार्यकारी संपादक धनंजय लांबे यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आले.
पुरस्काराच्या निमित्ताने काही मुद्द्यांचा गांभिर्याने विचार करण्याची वेळ आली आहे. विविध संस्थांद्वारे आजकाल पुरस्कार देण्याचे पेवच फुटले आहे. बरेच पुरस्कार हे प्रायोजीत स्वरूपाचे असतात. काही पुरस्कार माध्यमांनी सुरू केले असून त्यांद्वारे घावून सामाजिक प्रतिष्ठा पैसे घेवून विकली जाते. आणि अशा पुरस्कारांनी आपल्याला प्रतिष्ठा मिळते असाही काही लोकांचा समज आहे. या सगळ्या समजूतींना चारठाणकर पुरस्कार पूर्णपणे छेद देतो.

प्रत्येक गोष्टींचे व्यवसायीकरण करून काही एक मिळवता येते असा समज पसरला आहे. त्यामुळे आपणच पुरस्कार सन्मान यांची अवहेलना करतो आहोत हे लक्षातच येत नाही.

गावोगाव कित्येक वर्षांपासून जत्रा उत्सव उरूस भंडारे लोकांच्या उस्त्फुर्त योगदानातून अखंडपणे साजरे होत आले आहेत. यातून आपली सामाजिक सांस्कृतिक जाण आपण दाखवून देत असतो. आधुनिक काळात हाच जनसहभाग विविध सामाजिक सांस्कृतिक उपक्रमांमधून आवश्यक आहे. पण तेच आपण विसरून चाललो आहोत. सगळे काही सरकारनेच करावे या भूमिकेतून किमान क्षमता असलेला सामान्य माणूस हातावर हात धरून बसून राहतो.

चारठाणकर पुरस्काराने याच सामान्य माणसाच्या निष्क्रीयतेवर बोट ठेवले गेले आहे. सर्वसामान्य माणसे उत्स्फुर्तपणे एकत्र येवून काही करू शकतात हे परत एकदा समोर येण्याची गरज आहे. सेलू हे त्यासाठी इतरांना आदर्श ठरावे असे गाव आहे. अजूनही या गावात सामाजिक पुरूषार्थाची जपणून केली जाते. हरिभाऊ चारठाणकरांच्या नावाने भरणारा संगीत महोत्सव असो की विनायकराव चारठाणकर प्रतिष्ठानचा सामाजिक कृतज्ञता नोंद सोहळा असो कुठलेही झगमगीतपण टाळून साधेपणाने हे उपक्रम लोकसहभाग आणि लोगवर्गणीतून साजरे होतात हे अतिशय महत्त्वाचे आहे.

प्रत्येक गोष्ट सरकारी अनुदान, मोठे प्रायोजक, आमदार खासदारांचा निधी, कर्मचार्‍यांकडून सक्तिच्या कपातीतून साजरे होणारे उत्सव हे सगळं टाळून साधेपणाने स्वेच्छेने काटकसरीने सांस्कृतिक सामाजिक उपक्रम संपन्न होवू शकतात हे आदर्श समोर येण्याची नितांत गरज आहे.

एकेकाळी चांगली सभागृह, उत्तम ध्वनीव्यवस्था, चांगली प्रकाशव्यवस्था यांचा अभाव असतानाही कला जपल्या जायची. सामाजिक कामं देवा धर्माच्या नावावर का होईना केल्या जायची. आता स्वातंत्र्यानंतर अनुकुलता येत गेली तस तशी सर्वच सामाजिक सांस्कृतिक कामाचं एनजीओ करण होत गेलं. सर्वच कार्यकर्ते उत्स्फुर्तपणा विसरून अनुदान निधी सरकारी देणग्या परदेशी देणग्या याकडे आशाळभूतपणे पाहत बसून राहिले. परिणामी या कामांमधून सळसळता उत्साह निघून गेला आणि एक औपचारिकता यायला लागली. दहा वर्षांपूर्वी ठाण्याच्या साहित्य संमेलनाचा लेखाजोखा त्या आयोजक संस्थेने लोकांसमोर मांडला होता. एक कोटी दहा लाखांपैकी केवळ साडेचार लाखाचा निधी लेखकांच्या मनधनावर आणि पाचलाखाचा निधी स्मृतीचिन्हे वगैरेवर खर्च झाला होता. बाकी सर्व निधी इतर अनावश्यक बाबींवर खर्च झाला होता. 

आजकाल अगदी छोट्यातला छोटा सामाजिक सांस्कृतिक कार्यक्रम घ्यायचा म्हटलं तर प्रत्यक्ष कलाकार, वक्ते, पुरस्कारार्थी यांच्यावर खर्च झालेल्या रकमेच्या दसपट रक्कम इतर अनावश्यक बाबींवर खर्च झालेली आढळून येते.

संगीतरत्न हरिभाऊ चारठाणकर संगीत महोत्सव असो स्वातंत्र्य सैनिक विनायकराव चारठाणकर सामाजिक पुरस्कार सोहळा असो यांच्या निमित्ताने सेलूकरांनी एक आदर्श घालून दिला आहे. तो समोर ठेवून इतर सामाजिक सांस्कृतिक क्षेत्रात काम करणार्‍या संस्थांनी काही एक पायंडे नव्याने घालून दिले पाहिजेत. तरच समाजाला आवश्यक असणार्‍या सामाजिक सांस्कृतिक चळवळींना खर्‍या अर्थाने चालना मिळेल. या चळवळी सरकारी कारभारासारख्या अनुदानाच्या लाचारीत अडकून पडणं चांगलं नव्हे. साधेपणाने पण सातत्याने आणि मुख्य उद्देश न गामावता या चळवळी चालल्या पाहिजेत.

   श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ   

भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बरबाद झाली !

काव्यतरंग, दै. दिव्य मराठी. रविवार १६ फेबु २०२० 

दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले; दोन दु:खात गेले
हिशोब करतो आहे किती राहिलेत डोईवर उन्हाळे
शेकडोवेळा चंद्र आला तारे फुलले रात्र धुंद झाली
भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बरबाद झाली

हे हात माझे सर्वस्व; दारिद्र्याकडे गहाणच राहिले
कधी माना उंचावलेले, कधी कलम झालेले पाहिजे
हरघडी अश्रु वाळविले नाहीत; पण असेही क्षण आले
तेव्हा अश्रूच मित्र होऊन साहाय्यास धावून आले

दुनियेचा विचार हरघडी केला अगा जगमय झालो
दु:ख पेलावे कसे, पुन्हा जगावे कसे; याच शाळेत शिकलो
झोतभट्टीत शेकावे पोलाद तसे आयुष्य छान शेकले
दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले; दोन दु:खात गेले.
-नारायण सुर्वे

(ऐसा गा मी ब्रह्म, पॉप्युलर प्रकाशन)

कुठल्याही उत्कृष्ठ कलाकृतीच्या तळाशी अपार अशी वेदना असते. ही वेदना प्रकट करण्याचे कलात्मक माध्यम हे खुप संयत असते. काही वेळा वेदना इतकी तीव्र असते की संयतपणाच्या पदराआडूनही तीची धग जाणवते. किंबहुना जेवढा अविष्कार संयत तेवढी ही तीव्रता जास्तच जाणवते.

नारायण सुर्वे यांची बहुतांश कविता अशीच आहे. रस्त्यावरच्या सामान्य माणसाचे महानगरातील कामगाराचे दु:ख सुर्वे यांनी आपल्या कवितेत मांडले. त्यांची शैली कुठेही आक्रस्ताळी नाही, शब्दही अगदी साधे वापरले आहेत. पण आपण जसजशी ही कविता वाचत जातो तस तसे आतून हादरून जातो. 

‘झोत भट्टीत शेकावे पोलाद तसे आयुष्य छान शेकले’ अशी ओळ सहजपणे सुर्वे लिहून जातात. पण त्यातील वेदना जाणवून हा चटका वाचताना आपल्याला बसल्याशिवाय रहात नाही. हीच या लिखाणाची खरी ताकद आहे.

शेवटचा मुगल सम्राट बहादूरशहा जफरच्या उर्दू कवितेचा एक शेर सुर्वे यांना फार भावला. 

उम्र-ए-दराज से मांग के लाये थे चार दिन
दो आरजू मे कट गये दो इंतजार मे

या  ओळींपासून प्रेरणा घेवून पुढे सुर्वे यांनी ही कविता आख्खी स्वतंत्रपणे रचली. मुळच्या ओळीतील आरजू म्हणजेच इच्छा आकांक्षा हा शब्द बदलून सुर्वे यांनी दु:ख हा शब्द वापरला. 

कवितेची दुसरीच ओळ ‘हिशोब करतोय किती राहिलेत डोईवरतील उन्हाळे’ अशी आली आहे. इथूनच कविता वेगळे वळण घेते. एरव्ही पावसाळ्याचा हिशोब वय मोजताना आपण करतो पण सुर्वे उन्हाळ्यांचा आणि तोही राहिलेले उन्हाळे असा करतात आणि त्यांचे वेगळेपण जाणवते. बहादूरशहा जफर स्वत:ला बदनसीब म्हणवून घेत असला तरी राजमहालात राहणारा सम्राट होता. आणि सुर्वे म्हणजे अगदी रस्त्यावर सापडलेले अनाथ पोर. ‘दो गज जमी भी न मिले दफन के लिऐ’ अशी वेदना बहादूरशहाने लिहीली आहे. इथे तर सुर्वे जगायचाही किमान अवकाश न लाभणार्‍या सामान्य पिडीतांचे दु:ख उजागर करत आहेत आपल्या शब्दांमधून.

‘भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बरबाद झाली’ अशी एक वेगळी ओळ या कवितेत येते. महानोरांनी जोंधळ्याला चांदणे लखडून जावे अशी कल्पना मांडली आहे. त्याच्या नेमकी विरूद्ध ही प्रतिमा येते.
माणूस परिस्थितीनुसार घडत जातो असे आपण म्हणतो पण हे असं घडत जाताना त्याला मोठे घाव सोसावे लागतात आणि यासाठी ‘झोत भट्टीत शेकावे पोलाद’ अशी एक उपमा सुर्वे यांच्या कवितेत येते. परिस्थिती आपल्याला हवा तसा आकार देते. त्यासाठी मोठी किंमत आयुष्याची मोजावी लागते. हे सगळं दु:ख भोगून येणार्‍या शांतपणात सुर्वे लिहून जातात. 

सुर्वे कविता वाचनही अतिशय सुंदर करायचे. त्यांचा जाडसर आवाज, त्याला असलेला अप्रतिम असा नाद, त्या वाचनाची एक सुंदर गद्य लय यावर अरूण खोपकर यांनी आपल्या ‘चलत् चित्रव्यूह’ पुस्तकात एक सुंदर लेखच लिहीला आहे. खोपकर सुर्व्यांच्या कविता वाचनाबाबत लिहीतात, ‘सुर्व्यांची कविता ऐकणे हा एक विशेष अनुभव असायचा. ते कविता सादर करीत आहेत असे न वाटता, ते आपल्याशी बोलताहेत असे ऐकणार्‍याला वाटायचे. त्यांच्या वाचनात नाट्य आणि निवेदन असले तरी अभिनिवेश नसायचा. त्यांच्या आवाजाला खर्जाचे वजन होते. आवाजाचे जे चढउतार ऐकू यायचे त्यात कधी संताप असायचा, कधी करुणा असायची, कधी मिष्कीलपणा असायचा, तर कधी रोमांच असायचे, भावना कुठली का असेना, भाषा दैनंदिन व्यवहाराची असायची. मात्र राजच्या भाषेतला विस्कळीतपणा त्यांच्या वाचनात नसायचा. ते एक सुरीले, तालिये कवी होते. त्यांचे कवितावाचन किंवा गायन ह्याला एका उत्तम बांधलेल्या बंदिशीची शिस्त होती.’

सुर्वे यांचे कविता वाचन मला स्वत:ला बर्‍याचदा ऐकायला मिळाले हे माझे भाग्य. परभणीच्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्षच होते. त्यांच्या सहवासात तेंव्हा बराच काळ राहता आले. परभणीला होणार्‍या त्रैभाषिक कवि संमेलन मुशायर्‍यात ते बर्‍याचदा आमंत्रित असायचे. त्यांच्या कवितेची गद्य लय अजूनही कानात घुमते आहे. 

ही कविता तशी समजायला सोपी आहे. त्यामुळेच कदाचित तिचे सौंदर्य चटकन समजत नाही. आपण ते गृहीत धरूनच चालतो. सुर्वे यांच्या समग्र कविता एकत्र करून पॉप्युलर प्रकाशनाने सुंदर पुस्तक प्रसिद्ध केले आहे. सगळ्या मिळून दीडदोनशे कविता आहेत फक्त. इतका कमी पण फार महत्त्वाचा ठेवा सुर्वे मागे ठेवून गेले आहेत.

श्रीकांत उमरीकर  जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575

‘आप’च्या विजयात गांधी विचाराचा पराभव!

उरूस, 13 फेब्रुवारी 2020

भाजपच्या पराभवामुळे उत्साहात आलेले, कॉंग्रेसच्या संपूर्ण अपयशामुळे खुश होणारे आणि भाजपच्या तीनच्या आठ जागा झाल्यामुळे आनंदित झालेले सगळे समोर जो धोका येवू घातला आहे त्याकडे डोळेझाक करत आहेत. या खुशीच्या महापुरात अर्थशास्त्रातील साधे तत्त्व वाहून जात आहे हे लक्षातच घेतले जात नाही. कुठलीच गोष्ट फुकट नसते. त्याची किंमत कुणाला तरी कुठल्या तरी स्वरूपात मोजावीच लागते. महात्मा गांधींच्या स्वयंपूर्ण खेड्याच्या मांडणीला या केजरीवाल यांच्या फुकटा फुकटीने तडा जातो आहे. गांधींच्या दीडशेव्या जयंती वर्षातील आपचा विजय गांधी विचारांचा एक प्रकारे पराभवच मानावा लागेल.

25 वर्षांपूर्वी दिल्ली राजस्थान मध्यप्रदेशच्या निवडणुकांत भाजपचा पराभण कांदे बटाटे यांच्या भाववाढीमुळे झाला होता. असा अपप्रचार केला गेला आणि परिणामी या कृषीमालाचे भाव दाबून टाकणारी यंत्रणा गतिमान झाली. नंतर राज्यावर कुणीही आले तरी शेतकरी मारण्याचे हे धारेण बदलले नाही. शेतकरी आत्महत्येला मिळालेली गती पाहता या आत्महत्या नसून जाणीपूर्वक सरकारच्या शेतीधोरणाने केलेले खुन आहेत ही शेतकरी चळवळीची मांडणी आता सिद्ध होत चालली आहे.

संयुक्त पुरोगामी आघाडी सरकारने 2004 नंतर ज्या पद्धतीनं फुकटा फुकटीची धोरणं राबविली त्यातून आर्थिक नुकसान प्रचंड झाले. सरकारशाही बळकट झाली. याचे परिणाम अजून आपल्याला भोगावे लागत आहेत. आता केजरीवाल यांनी फुकट वीज, पाणी, मोफत दवाखाने, सरकारी फुकट शिक्षण यांचा असा काही देखावा उभा  केला आणि निवडणुका जिंकल्या आहेत की आता इतर कुठलाही पक्ष या झपटमध्ये आल्याशिवाय राहणार नाही. दक्षिणेतील फुकट तांदूळ, फुकट सायकल, फुकट टिव्ही, उत्तर प्रदेशातील फुकट लॅप टॉप, महाराष्ट्रातील 10 रूपयांतील शिवभोजन या सगळ्या उटपटांग बाबींना आता विनाकारण गती मिळणार आहे.

नेहरूंच्या समाजवादी अर्थवादाने देशाचे प्रचंड नुकसान केले हे आता अर्थशास्त्राचे अभ्यासक मान्य करत आहेत. आर्थिक गती कुंठीत झाली. सरकारी हस्तक्षेपामुळे विकास थांबतो. सरकारने किमान बाबींवरच लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. यात परराष्ट्र धोरण, संरक्षण, न्याय व्यवस्था, चलन, रस्ते-वीज-रेल्वे-पाणी या संरचनांशी संबंधीत बाबी पहाव्यात, पोलिस यंत्रणा सक्षम करावी. हे सोडून सरकार नको त्या गोष्टीत लक्ष घालते आणि त्याचे भयानक परिणाम देशाला सोसावे लागतात.

केजरीवाल यांच्या यशाने आता अगदी भाजपासगट सर्वच पक्ष अशा लोकानुयायी उथळ सवंग योजनांच्या नादी लागण्याचा मोठा धोका आहे. चांगला रस्ता तयार झाला, पिण्यासाठी पाणीपुरवठा करता आला, सिंचनाच्या सोयी झाल्या तर गरीबी लवकर हटते त्यासाठी गरिबांना फुकट धान्य देण्याचा आचरटपणा करण्याची गरज नसते. रोजगार निर्माण करणे हे सरकारचे काम नाही. चांगल्या संरचना, उद्योगांना पोषक वातावरण, शेतीची उपेक्षा थांबवणे यातून प्रचंड प्रमाणात रोजगार आपोआप निर्माण होतो. आरोग्य व्यवस्था हे सरकारचे काम नाही. फार तर सरकार प्राथमिक आरोग्य किंवा प्राथमिक शिक्षणाशी संबंधीत काही बाबी ठोसपणे करू शकते. बालवाडी पासून ते पदव्यूत्तर शिक्षणापर्यंत सरकारी हस्तक्षेप अनावश्यक आहे हे आपण कधी समजून घेणार आहोत?
इंग्रजांनी आधुनिक शिक्षण व्यवस्था सरकारी पातळीवर राबवायला सुरवात केली आणि आमच्या गावगाड्यातील शिक्षण व्यवस्था कोसळली हा आरोप कुण्या येरागबाळ्याने नाही तर पुरोगाम्यांचे सर्वात लाडके महात्मा गांधी यांनीच केला आहे. महात्मा गांधी अ-सरकारवादी होते हे आज सरकार समोर लाचार होवून धोरणं आखण्याचा आग्रह धरणारे पुरोगामी समजून घेणार की नाही?

तूम्ही गरिबांसाठी काहीच करू नका, आधी गरीबाच्या छातीवर बसला अहात ते उठा. गरिब त्याची सुधारणा करून घेईल. हे सांगणारे महात्मा गांधी आज कुणालाच नकोसे वाटत आहेत.

गांधींना स्वयंपूर्ण खेडी हवी होती. गांधींच्या खेड्यात न्यायव्यवस्था ग्राम पातळीवर असणार होती. इथे प्रत्येक गोष्ट राज्य किंवा केंद्र सरकार आपल्या हातात घट्ट धरून ठेवतं आहे. प्रत्येक गोष्टीत सरकार नाक खुपसत आहे आणि त्याचे समर्थन करत पुरोगामी विद्वान अशा सरकारची आरती करत आहेत.

आता सर्वत्रच सरकारी दवाखाने चांगले कसे आहेत, सरकारी शाळा चांगल्या कशा आहेत, शिक्षण कसे फुकटच भेटले पाहिजे, सरकारने पाणी कसे फुकटच दिले पाहिजे अशी मांडणी आता जोरकसपणे होणार. गरिबांच्या नावाखाली चालणारा हा सगळा आचरट उद्योग करून आपले खिसे भरण्याचा धंदा आता सगळेच परत जोमाने करायला लागतील हा धोका आहे.

मनरेगा योजना आली आणि मजूरांची ग्रामीण भागात काम करण्याची मानसिकताच संपून गेली. फुकटचा रोजगार, काम न करताही पैसे, फुकटचे रेशनचे धान्य, आता तर 10 रू मध्ये जेवण, कुणी फुकट कपडे वाटत आहे, फुकट घर भेटत आहे. याला पुरूषार्थाचे खच्चीकरण असा शब्द शरद जोशींनी वापरला होता. आणि अशा फुकटा फुकटीला नेहरूंच्या समाजवादी आर्थिक धोरणात मोठे स्थान होते. हे धोरण कॉंग्रेसने राबविणे आपण समजू शकतो. डाव्यांनी याचा आग्रह धरणे समजू शकतो. पण आता आप सारखे पक्षही यात वाहून जाणार असतील तर काय बोलणार? भाजपमध्येही आता या फुकटा फुकटीला ऊत येणार. आधीच गरिबांसाठीच्या योजना भाजप लोकप्रिय करण्यात गुंतला आहेच. दिल्लीच्या पराभवाने आता तेही अजून कडवेपणाने नेहरूंच्या या समाजवादी धोरणांचा अवलंब करतील.

जवाहरलाल नेहरू आणि तूमच्यातील नेमका वैचारिक विरोध कोणता असा प्रश्‍न एकदा पत्रकारांनी महात्मा गांधींना विचारला होता. त्याला महात्मा गांधींनी दिलेले उत्तर मोठे मार्मिक होते. त्याचा मराठी सारांश असा, ‘जवाहरची इच्छा आहे की इंग्रज येथून गेलेच पाहिजेत, त्यांची धोरणं राहिली तरी चालतील. पण मी मात्र इंग्रज राहिले तरी हरकत नाही पण इंग्रजांची धोरणं हद्दपार झाली पाहिजेत या मताचा आहे.’ महात्मा गांधींचा आम्ही सगळ्यांनी मिळून पराभव केला. गोरा इंग्रज गेला आणि काळा इंग्रज आला. शेतीच्या लुटीची धोरणं तीच राहिली. सरकारशाही बळकट झाली. कॉंग्रस असो, भाजप असो की आप सगळ्यांनाच सरकारशाहीचा फास सामान्यांच्या गळ्या भोवती आवळणे सोयीचे आणि आवडीचे वाटत आहे. महात्मा गांधींच्या दीडशेव्या जयंती वर्षात हा गांधी विचारांचा मोठा पराभव आम्ही घडवून आणतो आहोत.
             
   श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ   

गुलाम रसूल संगीत महोत्सव, परभणी वर्ष दूसरे !

उरूस, 11 फेब्रुवारी 2020

मराठवाड्यात स्वातंत्र्याच्या नंतर अगदी सुरवातीच्या काळात संगीत चळवळ रूजविणारी जी मोजकी नावे आहेत त्यापैकी एक म्हणजे परभणीचेा उस्ताद डॉ. गुलाम रसूल. परभणीला गायनाची कुठलीच पार्श्वभूमी नसलेल्या सामान्य कुटूंबात उस्तादजींचा जन्म 24 एप्रिल 1927 ला झाला. उस्तादजींनी स्वयंप्रेरणेने संगीताचे शिक्षण प्राप्त केले. 1974 मध्यं संगीताचार्य म्हणजेच डॉक्टरेट ही पदवी त्यांनी मिळवली. भारतभर परिक्षक म्हणून फिरत असताना विविध कलाकारांशी त्यांचा संपर्क आला. आग्रा ग्वाल्हेर घराण्याची गायकी त्यांच्या गळ्यावर प्रभाव टाकून गेली.

1965 च्या दरम्यान त्यांनी ललित कला मंडळाच्या माध्यमातून संगीत शिक्षणाची सुरवात परभणीस केली. त्या काळात असे संगीताचे शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण देणार्‍या संस्था आणि संगीतातील पदवी प्राप्त शिक्षक फार दुर्मिळ होते. मराठवाड्यातील अशा मोजक्याच लोकांपैकी डॉ. गुलाम रसूल. त्यांच्या आधीच्या पिढ्या या मौखिक परंपरेतून शिकलेल्या. यांच्यापेक्षा उस्तादींचे वेगळेपण त्यांच्या अभ्यासू व्यक्तीमत्वात शोधता येते. संगीत विषयक मासिकांमधून नियमितपणे लेख लिहीणारे त्यांच्यासारखे फारच थोडे विद्वान त्या काळात होवून गेले.
डॉ. गुलाम रसूल यांच्या स्मृती प्रित्यर्थ औरंगाबादेत त्यांचे शिष्य डॉ. पराग चौधरी गेली अकरा वर्षे संगीत महोत्सव भरवत आहेत. परभणीला त्यांच्या जन्म आणि कर्मभूमीत संगीत महोत्सव झाला पाहिजे अशी त्यांच्या शिष्यांची आणि चाहत्यांची इच्छा होती. त्या इच्छेला देवगिरी संगीत प्रतिष्ठान या शास्त्रीय संगीत चळवळीसाठी मराठवाडाभर काम करणार्‍या संस्थेने मूर्त रूप दिले. गेल्या वर्षीपासून हा संगीत महोत्सव परभणी शहरात भरवला जातो आहे.

या वर्षी 8-9 फेब्रुवारी रोजी हा महोत्सव संपन्न झाला. लोकवर्गणीतून हा महोत्सव साजरा करण्याचा पायंडा सेलू पाठोपाठ आता परभणीतही चांगलाच रूजला आहे. संगीत रसिक, शहरातील गायक वादक, संगीत शिकणारे विद्यार्थी, त्यांचे पालक, संगीत प्रेमी या सगळ्यांच्या सहकार्याने हा महोत्सव पार पाडला जातो. लोकसहभाग आणि लोकवर्गणी ही फार महत्त्वाची बाब या महोत्सवात घडून येत आहे. अशा प्रकारचे उत्सवच हळू हळू लोकमहोत्सव बनत टिकून राहतात. एरव्ही बहुतांश उपक्रमांचे आयुष्य फारसे नसते.

शास्त्रीय संगीतासाठी हे घडून येते आहे ही पण फार महत्त्वाची बाब आहे. अन्यथा इतर संगीत प्रकारांसाठी प्रायोजक मिळतात, आश्रयदाते तयार असतात. पण शुद्ध शास्त्रीय संगीतासाठी म्हणून काही उपक्रम करणं कठिण जातं. त्यासाठी येणार्‍या अडचणी विविध प्रकारच्या आहेत. सगळं जूळून आलं तरी समोर जाणकार श्रोते नसतील तरी ते श्रम सार्थकी लागत नाहीत. यासाठी श्रोत्यांचा कान तयार करण्याचे पण मोठे आव्हान संयोजकांसमोर असते.

मराठवाड्याच्या ग्रामीण भागात सर्वत्र संगीतविषयक अतिशय पोषक वातावरण आहे.

शारंगदेवाच्या संगीत रत्नाकर ग्रंथात गायन-वादन-नृत्य या तिन्हीला मिळून संगीत म्हटल्या गेलेलं आहे. मराठवाड्यात जास्त करून गायनाचेच कार्यक्रम होतात. त्या तूलनेनं वादन फारसे होत नाही. आणि नृत्य तर त्याहूनही कमी. जवळपास नाहीच. गुलाम रसूल संगीत महोत्सवात आवर्जून वाद्य संगीत आणि नृत्य यांचा समावेश करण्यात येतो. या वर्षी महागामी गुरूकुलाच्या श्रीया दिक्षीत आणि रसिका तळेकर या पार्वती दत्ता यांच्या शिष्यांनी अप्रतिम असा कथ्थक नृत्याचा आविष्कार सादर केला. उस्ताद शाहिद परवेझ यांचे शिष्य आणि पुत्र उस्ताद शाकिर खा यांनी राग जोग आणि पिलू रागातील धून वाजवली.

मराठवाड्यातील युवा कलावंत जालन्याची भक्ती पवार हीच्या आश्वासक सुरांनी मराठवाड्यात शास्त्रीय संगीताचे भवितव्य उज्वल असल्याची ग्वाही दिली. उस्ताद गुलाम रसूल यांचे शिष्य डॉ. पराग चौधरी यांनी पहिल्या दिवशी जो मारवा आळवला त्यात आर्तता तर होतीच पण सोबत गुलाम रसूल यांचा वारसा पुढे चालविण्याची ग्वाहीही होती.

विदूषी मंजिरी कर्वे आलेगांवकर आणि बेंगलुरूचे ज्येष्ठ गायक पं. परमेश्वर हेगडे ही मोठी नावं. मंजिरी ताईंचा नंद असो की परमेश्वरजींचा मारूबिहाग एकाचवेळी रसिकांना बांधून ठेवत होता  आणि गायन क्षेत्रातील जाणकारांना बौद्धिक मेजवानीही देवून जात होता.

महोत्सवाचे आयोजन अतिशय साध्या पद्धतीने करण्यात आले. कुठलाही अंगावर येणारा भपका नव्हता, आक्रस्ताळी सजावट नव्हती, असांगितिक लोकांचा अनावश्यक वावर नव्हता. कुठेही भाषणबाजी नव्हती. एखादे घरगुती कार्य असावे त्या निगूतीने आणि आपुलकीने कार्यकर्ते संगीतप्रेमी रसिक शिष्यवर्ग कार्यरत होता.
या महोत्सवाने एक वेगळा पायंडा पाडला आहे.

उस्ताद गुलाम रसूल सारख्यांनी अतिशय प्रतिकूल काळात संगीत चळवळ रूजवली. आज तंत्रज्ञानाची मोठी साथ असताना, आर्थिक दृष्ट्या सामान्य माणसे सुस्थितीत आली असताना कलाविषयक चळवळी मंदावल्या याची खंत आहे. चांगली सभागृहे, ध्वनी व्यवस्था, प्रवासाच्या निवासाच्या सोयी सगळ्यांचीच बर्‍यापैकी समृद्धी गुलाम रसूल यांच्या काळापेक्षा आता दिसून येते. पण कलाविषयक जाणीवा मात्र विस्तारताना दिसत नाहीत. यासाठी सर्वांनी प्रयत्न करणे भाग आहे. संगीत क्षेत्रातील सर्वांनी पुढाकार घेतला पाहिजे. त्याला इतरांनी साथ दिली पाहिजे. सामान्य रसिकांचा कान घडविण्यासाठी प्रयत्न झाले पाहिजेत.

देवगिरी संगीत प्रतिष्ठान यासाठी कटीबद्ध आहे. मराठवाड्यात ज्यांना कुणाला या उपक्रमात सहभागी होण्याची इच्छा आहे त्यांनी संपर्क करावा.
             
 श्रीकांत उमरीकर 9422878575

किशोरकुमारच्या दुर्मिळ चित्रपटाच्या दोन रीळ सापडल्या

उरूस 6 फेबु. 2020 

किशोरकुमार पडद्यावर दिसतो आहे नायक म्हणून पण गाणं जे चालू आहे ते इतर गायकांच्या आवाजात. हे दृश्य एक दोन नव्हे तर तब्बल 22 वेळा घडले आहे. अशी 22 गाणी सापडली आहे. एका गाण्याबाबत मात्र वाद चालू होता. 1957 ला ‘बेगुनाह’ नावाचा किशोर कुमारचा चित्रपट आला होता. हा चित्रपट डॅनी केच्या ‘नॉक ऑन वूड’ या इंग्रजी चित्रपटाची नक्कल होता. त्यामुळे त्याच्यावर मुळ इंग्रजी निर्मात्यांनी बंदी घालण्याची मागणी केली. न्यायालयाने ही मागणी मान्य केली आणि चित्रपट डब्यात गेला.

या चित्रपटात मुकेशच्या आवाजातील ‘ए प्यारे दिल बेजुबां’ हे गाणे किशोरकुमारवर चित्रीत झाले असे मानले जायचे. पण प्रत्यक्षात पुरावा काहीच नव्हता. हा चित्रपट पाहणार्‍यांनी हे गाणे संगीतकार जयकिशनवर चित्रित झाल्याचे सांगितले. इसाक मुजावर यांनी आपल्या ‘चित्रपट संगीताचा सुवर्ण काळ- 1931 ते 1960’ या पुस्तकात हे लिहून ठेवले आहे.

माझे वडिल अनंत उमरीकर हे हिंदी चित्रपट आणि गाण्यांचे प्रचंड दर्दी. त्यांनी हे गाणे जयकिशनवरचे आहे आणि त्याने पांढरा सुट घातला आहे असे त्यांनी ठामपणे सांगितले. मी त्यांना विचारले अहो या चित्रपटावर तर बंदी आली होती. तूम्ही केंव्हा बघितलात? ते म्हणाले बंदी आली पाचव्या दिवशी. मी तर पहिल्याच दिवशी चित्रपट पाहिला होता. ते तेंव्हा हैदराबादला शिकायला होते.

‘द हिंदू’ दैनिकाने या गाण्याची चित्रफित सापडल्याची बातमीच दिनांक 5 फेब्रुवारी 2020 च्या अंकात अगदी पहिल्या पानावर दिली आहे. या गाण्याच्या वेळेसचा फोटोही त्यांनी पहिल्याच पानावर छापला आहे. किशोर कुमारच्या चित्रपटांत त्याच्यासाठी इतर गायकांनी गाणी गायली आहेत हे बहुतेकांना माहित होत नाही. अशा किशोर कुमारच्या गाण्यांची यादी खाली जोडली आहे. ‘ए प्यारे दिल बेजुबान’ चा फोटो सौजन्य दै. द हिंदू. 

किशोर कुमार साठी इतर गातात तेंव्हा

1. बाप रे बाप (1955)- ओ.पी.नय्यर- जाने भी दे छोड ये बहाना-आशा
2. भागम भाग (1956)- ओ.पी.नय्यर- चले हो कहां करके जी बेकरार- रफी/आशा
3. भागम भाग (1956)- ओ.पी.नय्यर- आंखो को मिला यार से- रफी/बातीश
4. भागम भाग (1956)- ओ.पी.नय्यर- हमे कोई गम है- आशा रफी
5. भागम भाग (1956)- ओ.पी.नय्यर- हमे कोई गम है- आशा रफी
6. पैसा ही पैसा (1956)- अनिल विश्वास-  ले लो सोने का लड्उू - किशोर/रफी
(एक कडवे रफीचे किशोरवर चित्रित आहे)
7. बेगुनाह (1957)-शंकर जयकिशन-  दिन अलबेले प्यार का मौसम- मन्ना/लता
8. रागिणी (1958)- ओ.पी.नय्यर- मन मोरा बावरा- रफी
9. रागिणी (1958)- ओ.पी.नय्यर- छेड दिये दिल के तार - अमानत अली (उपशास्त्रीय)
10. शरारत (1959)- शंकर जयकिशन- अजब है दास्ता तेरी ए जिंदगी- रफी
11. शरारत (1959)- शंकर जयकिशन- लुस्का लुस्का लुई लुई शा तू मेरा कॉपी राईट- रफी/लता
12. करोडपती (1961)- शंकर जयकिशन-  पहले मुर्गी हुयी थी के अंडा- मन्ना
13. करोडपती (1961)- शंकर जयकिशन- आप हुये बलम मै तेरी हो गयी- मन्ना/लता
14. नॉटी बॉय (1962)- सचिन देव बर्मन - हो गयी श्याम दिल बदनाम-रफी/आशा
15. बागी शहजादा (1964)- बिपीन दत्त- मै इस मासुम चेहरे को- रफी/सुमन
16. अकलमंद (1966)- ओ.पी.नय्यर- जब दो दिल हो बेचैन- आशा/शमशाद
17. अकलमंद (1966)- ओ.पी.नय्यर- ओ बेखबर तुझे क्या खबर- दुर्रानी/महेंद्र/ भुपेंद्र
18. अकलमंद (1966) - ओ.पी.नय्यर बालमा साजना दुनिया भूला दी-आशा/उषा
19. दुनिया नाचेगी (1967) - की जो मै होता हवा का झोका-मन्ना/आशा
20. हाय मेरा दिल (1968)- उषा खन्ना- जानेमन जानेमन तूम-मन्ना/उषा खन्ना
21. हाय मेरा दिल (1968)- उषा खन्ना- काहे जिया की बात- मन्ना
22. प्यार दिवाने (1972)- लाला सत्तार- अपनी आदत है सबको सलाम- रफी

तळ्याकाठी निवारा शोधीत थकून आली शांतता !

काव्यतरंग, दै. दिव्य मराठी  २  फेबु २०२० .

अशा एखाद्या तळ्याच्या काठी बसून रहावे मला वाटते
जिथे शांतता स्वत:च निवारा शोधीत थकून आली असते
जळाआतला हिरवा गाळ निळ्याशी मिसळून असतो काही
गळून पडत असता पान मुळीच सळसळ करीत नाही
सावल्यांना भरवीत कापरे जलवलये उठवून देत
उगीच उसळी मारून मासळी मधूनच नसते वरती येत
पंख वाळवीत बदकांचा थवा वाळूत विसावा घेत असतो
दूर कोपर्‍यात एक बगळा ध्यानभंग होऊ देत नसतो
हृदयावरची विचारांची धूळ जिथे हळूहळू निवळत जाते
अशा एखाद्या तळ्याच्या काठी बसून रहावे मला वाटते
-अनिल
(दशपदी, मौज प्रकाशन)

खुप ताणाताणीचे व्यग्र असे (व्यग्र हा शब्द वापरायच्या ऐवजी आपण चुकीने सर्रास हिंदी अर्थाचा शब्द व्यस्त वापरतो. त्याचा मराठीतला अर्थ ‘सम’च्या विरूद्ध ते ‘व्यस्त’ असा आहे.) जीवन जगत असताना कधीतरी आपल्याला शांततेची तहान लागते. अशी जागा आपण शोधू पहातो तिथे कुठलेच आवाज नसतील. अशा जागी जो आवाज असतो त्याला शांततेचा आवाज म्हणतात. जंगलात एखाद्या तळ्याच्याकाठी अशी जागा आपल्याला सापडते.

कवी अनिलांनी याच भावनेला आपल्या कवितेत शब्दरूप दिले आहे. अनिलांच्या अकादमी पुरस्कार प्राप्त अतिशय प्रसिद्ध अशा ‘दशपदी’ कवितासंग्रहात ही कविता आहे. ‘दशपदी’तील सर्वच कविता या दहा ओळींच्या आहेत. त्यांची वैशिष्ट्ये समिक्षकांनी उलगडून दाखवली आहेत. नुकतेच अनिलांच्या समग्र कवितेचे पुस्तक श्याम धोंड यांनी मोठ्या कष्टाने संपादित करून प्रकाशीत केले आहे.

‘तळ्याकाठी’ या कवितेची लय अतिशय संथ उस्ताद अमीर खां यांचा विलंबीत ख्याल असावा अशी आहे. जवळ जवळ गद्य वाट्याव्या अशा ओळी यात आलेल्या आहेत. आपण ही कविता वाचत जातो तसं तसं आपल्या आत एक शांतता पसरत गेल्याचा विलक्षण अनुभव येत जातो. दुसर्‍याच ओळीत ‘शांतता स्वत:च निवारा शोधीत थकून आली असते’ असे शब्द येतात. म्हणजेच शांतते साठी जे काही इतर उपाय आपण करत असतो ते सगळे थकून गेले आहेत. त्यांना मर्यादा पडली आहे. आणि ही शांतता नेमकी मिळते कुठे तर वर्दळीपासून पूर्णत: दूर गेल्यावर जंगलातल्या एखाद्या अस्पर्श अशा तळ्याच्याकाठी. जिथे शेकडो वर्षांपासून प्राणी पक्षी वृक्ष यांचे सहजीवन अव्याहतपणे चालू आहे.  मानवी हस्तक्षेपापासून दूर असलेल्या जागी आपण जावून त्याच भावनेने शांत बसून राहिलो तरच आपल्याला ही शांतता अनुभवण्यास मिळणार आहे.

व्यंकटेश माडगुळकर यांचे ‘नागझिरा’ हे आख्खे पुस्तक म्हणजेच अनिलांच्या या कवितेचा गद्य विस्तार होय. ‘नागझिरा’ पुस्तकाच्या शेवटी माडगुळकरांनी असे लिहीले आहे की ‘..येताना सोबत जी मद्याची बाटली आणली होती ती बॅगेच्या तळाशी परत येताना तशीच पडून होती.’ त्यांना त्या नशेची कुठली गरजच पडली नाही इतकी नशा या निसर्गातील प्राणी पक्षी वृक्ष यांच्या सहवासात लाभली होती.

अनिलांच्या या कवितेतला सगळ्यात महत्त्वाचा भाग जो प्रत्यक्षपणे शब्दांत आलेला नाही तो म्हणजे या निसर्गाचा अनुभव घेण्यासाठी आपल्यालाही त्यात त्याच पद्धतीनं मिसळावं लागेल हा आहे. नसता निसर्गात जावून आपण जो धुडगुस घालतो, खाण्यापिण्याचा जो आचरटपणा करतो, आरडा ओरडा करून सगळं पाणी गढूळ करून टाकतो ते भयानक आहे. हे पूर्णत: टाळलं पाहिजे. पाणी गढूळ करून टाकतो हे केवळ पाण्याशी संबंधीत विधान नाही. आपण त्या निसर्गातील सगळं जगणंच गढूळ करून टाकतो. रणजीत देसाई यांची एक सुंदर कथा आहे. त्यात रात्रभर जंगलातील विविध आवाजांचे वर्णनं येत जातात. जंगलातील विलक्षण अनुभव देसाई रंगवत जातात. कथेच्या शेवटी असं वाक्य येतं, ‘... खट खट लाकडे तोडण्याचा आवाज येवू लागला. आणि जंगलात माणसांचा दिवस सुरू झाला.’या एकाच वाक्यात मानवी हिंसक वृत्तीची दखल रणजीत देसाईंनी नेमकी घेतली आहे.

व्यंकटेश माडगुळकरांनी नागझिरा तळ्याच्या काठी बसून रात्रभर चांदण्यात विविध आवाज कसे अनुभवायला आले याचे वर्णन केलं आहे. आणि शेवटी तेंदू पत्ता मजूर कसे येतात आणि आवाजाचा कलकलाट कसा सुरू होतो याचे वर्णन येतं. आत्तापर्यंत गढून न झालेलं पाणी पुरतं गढूळ होवून जातं.

निसर्गातील सर्व घटक या शांततेत समाजवून गेलेले असतात. कुणीच कुणाच्या शांततेचा भंग करत नाही. केवळ माणूस हा असा एकच प्राणी आहे की जो गोंगाट करून सगळं काही ढवळून टाकतो.

कवितेचा शेवट हृदयावरची विचारांची धूळ हळू हळू जिथे निवळत जाते असा केलेला आहे. विचार हे मानवी उत्क्रांतीचे एक महत्त्वाचे साधन आहे. बुद्धी आहे म्हणूनच तर माणूस इतर प्राण्यांपासून वेगळा आहे. पण याच विचारांची धूळ बनते आणि ती आपल्या हृदयावर साचून राहते तेंव्हाच आपण शांतता गमावून बसतो. ही धुळ झटकायची असेल तर आपल्यालाही प्राणी पक्षी झाडे यांच्यासारखाच निसर्गाचा एक अविभाज्य घटक बनून तळ्याच्या काठी बसून रहावे लागेल तेंव्हाच ती अनुभूती येईल.

धुळे जिल्ह्यात महाराष्ट्र गुजरात सीमेवर ‘बारीपाडा’ नावाचे सुंदर गाव आहे. या गावाने स्वत:चे जंगल राखले आहे. या जंगलातील तलावाकाठी बसून अनिलांच्या या कवितेचा अनुभव मला स्वत:ला घेता आला. उपस्थित सर्व मित्र मैत्रिणींना ही कविता मी म्हणून दाखवली आणि काही काळ शांत बसायला सांगितलं. सगळ्यांना एका विलक्षण अनुभूतीचा साक्षात्कार झाला. तूम्हीपण हा अनुभव जरूर घ्या.

श्रीकांत उमरीकर  जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575

त्या चंद्राचे या चंद्राचे मुळीच नाही काही नाते !

२६ जानेवारी २०२० काव्यतरंग, दै. दिव्य मराठी.
त्या चंद्राचे या चंद्राचे
मुळीच काही नाही नाते.
त्या चंद्रावर-
अंतरिक्षयानात बसोनी
माकड मानव कुत्रा यांना जाता येते
या चंद्राला वाटच नाही
एक नेमके ठिकाण नाही
हाहि नभाचा मानकरी पण-
लक्ष मनांच्या इंद्रगुहांतुनि
भटकत राही.

नटखट मोठा ढोंगीसोंगी
लिंबोणीच्या झाडामागे
केव्हा लपतो मुलाप्रमाणे
पीन स्तानांच्या दरेत केव्हा
चुरून जातो फुलाप्रमाणे
भग्न मंदिरावरी केधवा
बृहस्पतीसम करतो चिंतन
कधी बावळा तळ्यात बुडतो
थरथर कापत बघतो आतुन,
तटघुमटावर केव्हा चढतो
कधी विदूषक पाणवठ्यावर
घसरूनि पडतो
कुठे घराच्या कौलारांतुनि
उतरुनि खाली शेजेवरती
तिथे कुणाची कमलपापणी
हळूच उघडून नयनी शिरतो
कधी कुणाच्या मुक्त मनस्वी प्रतिभेसाठी
द्वारपाल होऊन जगाच्या
रहस्यतेचे दार उघडतो
अशा बिलंदर अनंतफंदी
या चंद्राचे त्या चंद्राशी कुठले नाते?

त्या चंद्रावर विज्ञानाची शिडी लावुनी
शास्त्रज्ञांना चढता येते
रसिक मनांना या चंद्राला
पळभर केंव्हा
जळात वा डोळ्यांतच केवळ धरता येते.
-कुसुमाग्रज
(हिमरेषा, कॉंटिनेंटल प्रकाशन)
(कवितेवरील चित्र जॉन मस्टोन, सौजन्य आंतरजाल)

कुसुमाग्रजांच्या कितीतरी प्रसिद्ध अशा कविता आहेत. पण ही कविता तशी फारशी पोचलेली नाही. ‘हिमरेषा’ या दुर्लक्षीत राहिलेल्या कवितासंग्रहातील ही कविता. मानवाने चंद्रावर पहिले पाऊल ठेवले त्या प्रसंगावरून कुसुमाग्रजांना ही कविता सुचली असावी. कारण हीचा कालखंड तोच आहे. (हिमरेषा 1 ली आवृत्ती 1964)
कला आणि जीवन यांतील एक अतिशय सुरेख असा संबंध कुसुमाग्रजांनी परत कलेच्याच नाजूक भाषेत समजावून सांगितला आहे. 1960 नंतर औद्योगिकीकरणाने जगभरात वेग पकडला. 1990 नंतरच्या जागतिकीकरणांतून बाजारपेठेचे तत्त्वज्ञान जोरकसपणे पुढे आले. त्याचा मोठ्या प्रमाणात स्वीकार जगभरात केला जावू लागला. 2000 नंतर संगणक आणि पुढे मोबाईलने अवघे विश्व व्यापले.

या सगळ्यांतून आपण परत त्याच मानवाने चंद्रावर पहिले पाऊल ठेवले या बिंदूपाशी येवून थांबतो. दगड माती खड्डे यांनी भरलेला चंद्र पाहताना कलाकारांनी लेखकांनी पाहिलेला चंद्र कुठे आहे? हा  प्रश्‍न जसा कुसुमाग्रजांना तेंव्हा पडला होता तसाच प्रश्‍न आज नवनविन शोध लागत असताना, तंत्रज्ञानाचा विस्फोट होत असताना मानवी मनाला पडतो आहे. माणसाच्या मुळच्या भावभावनांचे काय? हास्य, करूणा, शृंगार, वीर आदी नवरस सगळे अजूनही मनावर कब्जा करून बसलेले आहेतच ना. मानवी जीवन यंत्रांनी व्यापून टाकले तरी माणूस यंत्र नाही ना बनू शकत. आणि तो तसा बनत नाही यातच त्याचे माणूसपण आहे. हेच कोडे व्यवहारी दृष्टीच्या लोकांन उलगडत नाही. हे कोडे रसिक दृष्टीकोनातूनच समजून घेता येवू शकते.

कुसुमाग्रजांच्या कवितेत उलगडून दाखवावे असे काहीच नाही. तशी खुप सहज सोपी ही कविता आहे. तितकीच ती मुलभूत मानवी भावभावनांची दखल घेणारी सखोल कविता आहे. आपण एखाद्या पौणिमेच्या चांदण्या रात्री गच्चीवर किंवा उघड्या माळावर किंवा कोरड्या नदीच्या पात्रात पडून एकटक आकाशाकडे पाहिलं तर एका वेगळ्याच सौंदर्याची अनुभूती येते आणि या कवितेचा आशय उमगून येतो.  सभोवतीचे भौतिक जग त्या चांदण्यात असे काही अद्भूत वाटू लागते की जणू काही हे सगळं परिकथेतीलच आहे. अशी काय ताकद चांदण्यात असते की ती आपल्या मनाचा कब्जा घेते? हीच कलेची ताकद आहे. आणि कला समजून घ्यायची असेल तर तसेच कलासक्त मनही असावे लागते. रसिकतेची रसिकतेने करून दिलेली व्याख्या असेच या कवितेचे वर्णन करावे लागेल.  


श्रीकांत उमरीकर  जनशक्ती वाचक चळवळ,244-समर्थ नगर, औरंगाबाद 431-001. मो. 9422878575

10 रु.थाळीचे थोतांड कार्यकर्त्यांचे पोट भरण्यासाठी !

उरूस, 27 जानेवारी 2020

हा लेख वाचणार्‍या कुणालाही माझे आवाहन आहे. त्याने आपल्या आजूबाजूच्या गरजू काम करणार्‍या सामान्य मजूराला आपल्या घरचे शिल्लक अन्न देवून पहावे. बघा तो घेवून जातो का. जवळपास सगळ्यांचाच असा अनुभव आहे की कुणी अन्न न्यायला तयार नाही. औरंगाबाद सारख्या शहरात (महाराष्ट्रभर हीच परिस्थिती आहे.) शिल्लक अन्न हीच समस्या आहे. अन्न नाही ही समस्याच नाही. मग असं असताना 10 रूपयांत जेवण यांसारख्या भिकारड्या थोतांड माजवणार्‍या योजना का राबवल्या जातात?

आधी शाळेत मुलांना तांदूळ वाटप केला जाण्याची योजना आली. नंतर खिचडी वाटपाची योजना आली. तिची वाट लागल्यावर आता ही 10 रूपयांत ‘शीव थाळी’ योजना आली आहे.

1965 च्या हरितक्रांती नंतर जगभरांत अन्नधान्याचे उत्पादन प्रचंड वाढले. नंतर आलेल्या जैविक तंत्रज्ञान क्रांतीनंतर तर कमी जागेत जास्त अन्न तयार करण्याची तंत्रज्ञान क्रांती विकसित झाली आहे. लवकरच कमी जागेत जास्त अन्न पिकेल, आज जेवढी जागा लागते त्याच्या केवळ 30 टक्के जागेतच जास्त लोकसंख्येला लागणारे अन्न तयार होईल. मग आधी जी जमीन शेतीखाली होती ती रिकामी होईल. त्या जागेत इतर पिके घेता येतील किंवा त्या जागी जंगल वाढवता येईल. ही स्थिती पर्यावरणाच्या दृष्टीने फायदेशीर असेल.

या फुकटाच्या योजना सामान्यांचे पोट भरण्यासाठी कदापिही आखल्या जात नाहीत. तर कार्यकर्त्यांचे पोट भरण्यासाठी आखल्या जातात हे एक उघड गुपीत आहे. अशा योजना या पूर्वीही आल्या होत्या. 1 रूपयांत झुणका भाकर ही योजना युती सरकारने 1995 ला आणली होती. या झुणका भाकर केंद्राच्या जागा कार्यकर्त्यांनी ढापल्या. आता तिथे काय दुकानदारी चालते ते एकदा जावून तपासावे.

10 रूपयांत जेवण मिळू शकत नाही हे सगळ्यांना माहित आहे. यासाठी शासनाकडून सबसिडी मिळणार आहे. यातच सगळी गोम दडली आहे. खरं तर शासनाने यात पडायची काही गरजच नव्हती. जो कुणी भुकेला आहे त्याची काळजी घेण्यासाठी शेतकरी समर्थ आहे. त्यानं सगळ्या मानवप्राण्यांची भूक भागू शकेल इतके अन्नधान्य पिकवून ठेवले आहे. काही दुर्गम आदिवासी भागांत कुपोषणाने मुले मृत्युमुखी पडतात तेथे अन्नधान्य पोचविण्याची गरज आहे. अन्नधान्य उपलब्ध नाही असे नाही तर वितरणाची यंत्रणा काही ठिकाणी विस्कळीत आहे ही समस्या आहे. सरकारी गोदांमामध्ये प्रचंड प्रमाणात धान्य सडत आहे.

शीख पंथातील लंगर सारख्या योजना अखंडपणे प्रत्येक भूकेलेल्या अन्न पुरवण्याचे काम करतच आहेत. इस्कॉन सारख्या मोठ्या धार्मिक संस्था शाळांमधून सकस अन्न मोफत पुरवत आहेत.

ज्यांना कुणाला भुकेल्यांची दया येते त्यांनी अशा संस्थांना मदत करावी. त्यासाठी शासकीय पातळीवर 10 रूपयात थाळी सारखे थोतांड करायची गरज नाही. देवस्थानांच्या गावी अतिशय कमी किमतीत जेवण दिले जाते आहेच. शिर्डी काय किंवा शेगांव काय इथे अशा योजना वर्षानुवर्षे बीनबोभाट चालू आहेत. गरजू त्याचा लाभ घेतही आहेत.

शिवाय गावोगावी भंडारे होतात. तिथेही अन्न वाटपाचा मोठा कार्यक्रम मोठ्या उत्साहात पार पडतो.
शीख, क्रिश्‍चन आणि बौद्ध या धर्मांत भीकेला जराही स्थान नाही. परिणामी या धर्मियांत भिकारी आढळतच नाही. जो कुणी भीक मागेल त्याची खाण्याची सोय लावली जाते. तसेच ज्याला काम करायचे आहे त्याचीही सोय लावली जाते. परिणामी भिकारी आढळतच नाही. या उलट हिंदू, इस्लाम आणि जैन धर्मात भीकेचे मोठेच अवडंबर माजवल्या गेले आहे. भीक घालणे मोठे पुण्याचे काम समजले जाते. याचा परिणाम म्हणजे भीक मागण्यालाही एक मोठी प्रतिष्ठा प्राप्त झाली आहे. आढळून असे येते की भीक ही मागण्यार्‍यापेक्षा ती देणार्‍याची जास्त गरज आहे. परिणामी ही व्यवस्था अव्याहतपणे टिकून राहिली आहे. हीच गोष्ट अन्नदानाची. आता जास्तीचे अन्नधान्य उपलब्ध असल्याने ती वाटणार्‍याची गरज होवून बसली आहे न की खाणार्‍याची.

औरंगाबाद शहरात जास्तीचे अन्न गोळा करून वाटप करण्याचे काम दोन संस्था करतात. त्यांचे मो. क्र. खाली देत आहे. ज्या कुणाकडे जास्तीचे अन्न असेल त्यांनी यांच्याशी संपर्क साधावा. किमान औरंगाबाद शहरांत तरी भुकेला एकही माणूस असेल अशी शक्यता नाही. तेंव्हा 10 रूपयांत थाळी सारख्या योजनांचे थोतांड माजवल्या जावू नये. सरकारी पैशाची नासधुस अशा नको त्या गोष्टींवर करू नये. रस्ते वीज पाणी कचरा नालेसफाई अतिक्रमणं हे विषय आधी सरकारने मार्गी लावावेत.

सार्वजनिक वितरण व्यवस्था (रॅशन) पूर्णपणे सडून गेली आहे. त्यापेक्षा या सगळ्यांतून शासनाने बाजूला होवून दारिद्र्य रेषेखालील लोकांच्या खात्यात काही एक रक्कम जमा करण्याची सोय करावी. किंवा फुड कुपन्स सारख्या योजना राबवून त्यांना खुल्या बाजारातून धान्य खरेदी करण्याची सुविधा उपलब्ध करून द्यावी. पण धान्य वाटप किंवा शिजवलेले अन्न वाटप असा आचरटपणा करू नये. भ्रष्टाचारासाठी नविन कुरण तयार करू नये. 

(शिल्लक अन्ना आणि भुकेल्यांना अन्न देण्यासाठी संपर्क रॉबिनहूड आर्मी 9823399929, मानव सेवा ग्रुप 8983171289)
 
श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ   

उकिरड्यावर पडलेले होट्टलचे शिल्पवैभव

उरूस, 22 जानेवारी 2020

नांदेड जिल्ह्यात देगलूर तालूक्यात तेलंगणा सीमेवर होट्टल नावाचे गांव आहे. चालूक्यांची उप राजधानी असलेले हे गांव शिल्पवैभवाने अतिशय समृद्ध आहे. या गावांतील दोन मंदिरांचा जिर्णोद्धार करण्यात आला. आज याच मंदिरांच्या परिसरात होट्टल महोत्सवाचे आयोजन करण्यात येते आहे.  एक हजार वर्षांपूर्वीची ही अतिशय समृद्ध अशी नगरी. जूने भक्कम दगडी वाडे आजही गावात आहेत. परिसरांतील 22 गावे ज्यांच्या देशमुखीखाली होती अशा तालेवार देशमुखाची प्रचंड गढी या गावात आहे. गढीची पडझड झालेली असली तरी प्रवेशद्वार आणि त्या भोवतीची भक्कम भिंत जून्या वैभवाची साक्ष देते.

मुख्य महादेव मंदिराचे चिरे, नक्षीदार 20 खांब, बाह्यांगावरच्या सूरसूंदरींची शिल्पे, नृत्य गणेशाचे अप्रतिम शिल्प यांचा शोध घेवून मंदिराचे बांधकाम परत करण्यात आले. स्थानिक पाथरवटांचे सहकार्य घेत रिकाम्या जागी त्याच आकाराचे दगड कलात्मक रित्या बसविण्यात आले. राष्ट्रीय पातळीवर काम करणार्‍या इनटॅक्ट (इंडियन नॅशनल ट्रस्ट फॉर आर्ट ऍण्ड हेरिटेज) संस्थेच्या सहकार्याने गुरूतागद्दी सोहळ्याच्या निधीतून या कामासाठी काही निधी उपलब्ध करून देण्यात आला.

जिर्णाद्धार झालेली दोन मंदिरे पाहून एकीकडे पुरातन ठेव्याबद्दल अभिमान वाटत असतानाच समोर येते दुसरे भग्न मंदिर. जमिनीखाली अर्धे गाडले गेलेले हे मंदिर आपल्या शिल्पवैभवाने एकीकडे पाहणार्‍याचे डोळ्याचे पारणे फेडते आणि परिसराची दुर्दशा बघून डोळ्यात पाणीही आणते.

मंदिराच्या परिसरांत कित्येक शिल्पे विखुरलेली आहेत. काही शिल्पांभोवती उकिरडा साठला आहे. प्रातर्विधीसाठी लोक या जागेचा वापर करताना पाहून त्याच दगडांवर डोके आपटून घ्यावे अशी भावना दाटून येते. मंदिर परिसरांत दगडी बांधकाम असलेली बारव आहे. तिथे प्रचंड झाडी गवत वाढले आहे. पाण्याचा उपसा नसल्याने हिरवट शेवाळ्याचा थर साचला आहे. गाळ प्रचंड असल्याने पाण्याला दुर्गंधी येते आहे. निगराणी अभावी दगडी चिरे ढासळून गेले आहेत.

पुरातत्व विभाग काय करतो आहे? किंवा लोकप्रतिनिधी सरकारी अधिकारी काय करत आहेत? या सोबतच आधी सामान्य नागरिक म्हणून आपण या पुरातत्वीय महत्त्वाच्या ठेव्याची अशी अवहेलना का करतो आहोत? हा प्रश्‍न सतावतो. या मंदिराच्या परिसराची किमान साफसफाई, कुंपण घालून त्याचे संरक्षण इतकी साधी गोष्ट आपणाला का जमत नाही?

एक शिव-हरेश्वराची सुंदर मुर्ती गावात नालीच्या कडेला पडून आहे. हत्तीचे सुंदर शिल्प उकिरड्यावर लोळत आहे. होट्टल महोत्सव पाहण्यासाठी आलेला व्हिन्सेंट पास्किलीनी हा परदेशी फ्रेंच प्रवासी उपहासाने म्हणाला, ‘तूम्ही भारतीय इतके श्रीमंत अहात की अप्रतिम अशी शिल्पे तूम्ही उकिरड्यार फेकून देता.’ आता या उद्गारावर काय प्रतिक्रिया द्यावी?

ज्या मंदिराचा जिर्णोद्धार केला गेला आहे तेथपासून ते जमिनीत गाडल्या गेलेल्या दुसर्‍या मंदिरापर्यंत सरळ असा दगडी मार्ग असल्याचे अभ्यासक सांगतात. रस्त्यात असलेल्या मानवी वस्तीचे अतिक्रमण काढले तर हा संपूर्ण मार्ग दृष्टीपथास येवू शकतो.

आजही दगडी काम करणारे कारागीर येथे आहेत. त्यांची काम करण्याची तयारी आहे. त्यांचा तो पोटपाण्याचा उद्योग असल्याने गरजही आहे. मग या पाथरवटांच्या साहाय्याने ही कामं आपण का नाही मार्गी लावू शकत? निवेदनं द्या, प्रस्ताव तयार करा, मग सरकारी पातळीवर हालचाली होणार, सरकारी पातळीवरची उदासीनता हे सगळं असह्य आहे. आपल्या लोकप्रतिनिधींना याची जाण जेंव्हा येईल तेंव्हा येईल पण आधी किमान आपण स्थानिक पातळीवर शक्य होईल ते काम केले पाहिजे. त्यासाठी गावकर्‍यांनी आधी पुढाकार घेतला पाहिजे.
मंदिरांचा जिर्णोद्धार, परिसराची स्वच्छता, होट्टल पर्यंत येण्यासाठी पक्क्या चांगल्या रस्त्याचे निर्माण यातून मोठ्या प्रमाणात स्थानिक रोजगार निर्मिती होईल. केवळ चर्चा करण्यापेक्षा आपण कृती करू या.

होट्टल असो की चारठाणा की मराठवाड्यातील अजून इतरत्र असलेली जूनी मंदिरे आणि प्राचीन वारसा सांगणार्‍या वास्तू यांचे जतन करण्यासाठी आपण सगळे मिळून चळवळ उभारू या. ज्यांना ज्यांना या कामात सहभागी होण्यात रस आहे, इच्छा आहे, मदत करायची आहे, सुचना आहेत, जे अभ्यासक आहेत त्यांनी संपर्क साधावा. आपण सगळे मिळून मराठवाडा पातळीवर ऐतिहासिक वारसा जतन चळवळीची उभारणी करू या.

   श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ