कशाळकरांनी उभारला "जोगकंस" स्वरकैलास

उरूस, २८ फेब्रुवारी, २०२०

सत्तरी ओलांडलेला बुजूर्ग गायक मंचावर येतो तेंव्हा रात्रीचे ९ वाजलेले असतात. कार्यक्रम उशीरा सुरू होणे, आधीच्या कलाकाराचे सादरीकरण लांबणे यातून कमी अवधी या बुजूर्गासाठी शिल्लक राहीलेले असतात. ध्वनी व्यवस्था, वाद्य जुळवणे, सुरवातीला आवाज लागणे स्थिरावणे यात अजून २० मिनीटे निघून जातात. समोर बसलेल्या जाणकार रसिकांचे चेहरे चिंताक्रांत होवून जातात. आज पदरी काही पडणार का? बघता बघता आवाज स्थिर होवून असा काही लागतो, असा काही तापतो की आख्खा मंडप त्या प्रभावाखाली डोलायला लागतो.

हा काही कल्पनेतला प्रसंग नाही. नांदेडला २७ फेब्रुवारीला संगीत शंकर दरबार कार्यक्रमात प्रत्यक्ष पद्मश्री पंडित उल्हास कशाळकरांच्या बाबत हे घडलं.

पं. जग्गनाथबुवा पुरोहीत यांचा म्हणून ओळखला जाणारा "जोगकंस" कशाळकरांनी आळवायला सुरवात केली. आळवायला म्हणायचे कारण एक लडिवाळपणा त्यांच्या सुरात होता. आणि काही मिनीटातच रसिकांच्या काळजाचा ताबा बुवांनी घेतला. 

फ्युजनच्या नावाखाली वाट्टेल तो स्वरगोंधळ घालत सांगितिक आतंकवाद माजवला जात असताना कशाळकरांनी घरंदाज गायकीचे, शंभर वर्षांपूर्वीच्या अस्सल बंदिशीचे अशा काही नजाकतीने सामर्थ्याने दर्शन घडवले की नाल्यावर अतिक्रमण करून बांधलेल्या बेढव इमारतीपुढे एकाच दगडात घडवलेले कलात्मक कैलास लेणे. 

कैलास लेण्याची उपमा देण्याचे एक कारण म्हणजे जसं हे लेणे पिढ्यान् पिढ्या घडत होते तसेच शास्त्रीय संगीतही घडत आले आहे. आता कशाळकरांनी आळवलेल्या जोगकंसाचाच विचार केला तर जग्गनाथबुवा पुरोहीत यांच्यापासून पं. जितेंद्र अभिषेकी यांच्या पर्यंत आणि तिथून कशाळकरांपर्यंत हा जोगकंसचा प्रवास चालू आहे.

पंडितजींना साथ करायला मागे तेवढाच तोलामोलाचा त्यांचा ज्येष्ठ शिष्य शशांक मक्तेदार होता. त्याचाही आवाज अप्रतिम लागलेला. घराणेदार चीज सर्वांसमक्ष बुवा पुढच्या पिढीपर्यंत पोचवत होते. 

या कार्यक्रमात अजून एक योग जूळून आला. पंडितजींच्या साथीला मक्तेदारांशिवाय अगदी पंचेविशीतला तरूण तडफदार गायक पं. अजय चक्रवर्तींचा शिष्य अभिजीत अपस्तंभ होता. कशाळकरांना धरून शास्त्रीय संगीतातल्या तीन पिढ्या रसिकांसमोर एकाचवेळी गात होत्या. 

सुघर बरपा ही जग्गनाथबुबांची बंदिश गाताना तिघांचेही आवाज समेवर यायचे तेंव्हा एक वेगळीच सौंदर्य अनुभूती रसिकांना होत होती. तीन सांगितीक पिढ्यांचा सुंदर तिपेडी गोफ बनून त्याचे वळसेदार सुत्र तयार व्हायचे. पंडितजींचा आवाज विलक्षण सामर्थ्याने सर्व सप्तकांत फिरत होता. तबल्यावर भरत कामत आणि संवादिनीवर मिलींद कुलकर्णी मोजक्याच जागी आपले कौशल्य दाखवत या बुजूर्ग खानदानी गाण्याची आब राखत होते.  

सुघर बरपा या विलंबीत बंदिशीतून पीर परायी या दृत मध्ये प्रवेश करताना गाडीने रूळ बदलताना खडखड करावी असं एरवी बहूतांश कलाकारांच्या बाबत अनुभवयाला येतं तसं इथे घडलं नाही. मजबूत, कलात्मक पाया भिंती तयार झाल्यावर त्यावर कळसाचे काम सुरू व्हावं अशी अभुतपूर्व अनुभव रसिकांना आला. पाउणतासात बुवांनी जोगकंसच्या मंदिराचे सांगितीक बांधकाम संपवले तेंव्हा रसिकांच्या डोळ्यासमोर पीर पराईचा सोनेरी कळस झळाळत होता. 

सध्याच्या दूषित सांगितीक वातावरणाबद्दल कुठला शब्दही जास्तीचा न बोलता पंडितजींनी सणसणीत कृतीशील उत्तर दिले. 

भारतीय संगीताचे काय होणार? म्हणून आंबट चेहर्‍याने प्रश्न विचारणार्‍यां समोर जग्गनाथबुवा, अभिषेकी, स्वत: कशाळकर, मक्तेदार आणि अपस्तंभ या पाच पिढ्यांनी जोगकंसचा स्वरकैलास उभारून दाखवला. 

कार्यक्रम वेळेत सुरू झाला असता तर पंडितजींना अजून वेळ मिळाला असतो. रसिकांना पोट भरून ऐकता आले असते. भरल्या ताटावरून अर्धपोटी उठावे लागले नसते. 

नांदेड शहरात संगीताच्या क्षेत्रात काम करणारी भरपूर व्यक्तीमत्वं आहेत. त्यांचे विद्यार्थी आणि त्या विद्यार्थ्यांचे पालक असा विचार केला तर ही संख्या फार मोठी होते. मग असं असताना अर्धा मंडप रिकामा कसा? हा नतद्रष्टपणा का? 

आज हयात असणार्‍या आणि मंचावर गावू शकणार्‍या चार दोन बुजूर्ग गायकांतले एक नाव म्हणजे पंडित उल्हास कशाळकर. त्यांना ऐकायला बाहेरगावातून रसिक धडपडत येतात. आणि नांदेडकर घरात बसून रहातात याला काय म्हणावे? 

आयोजकाने त्याचे काम केल्यावर रसिकांची किमान जबाबदारी म्हणजे उपस्थित राहणे. सांगितिक कार्यक्रमाची सगळ्यात मोठी अडचण म्हणजे तिचे "कान" असणार्‍यांचीच गर्दी असावी लागते. फापट पसारा तिथे येवून भागत नाही. आणि कशाळकरांसारखा घराणेदार माणूस गातो तेंव्हा तर रसिकांची जबाबदारी अजूनच वाढलेली असते.  आपण ती पार पडताना दिसत नसू तर ते आपलेच दूर्देव! 

एक अप्रतिम स्वराविष्कार उपस्थित रसिकांना अनुभवायला मिळाला. त्यासाठी संयोजक अशोक चव्हाण, डि.पी. सावंत यांचे आभार. त्यांच्या सर्व सहकार्‍यांना धन्यवाद. संजय जोशी यांच्या सारख्या गायक कलाकारांनी महोत्सवाची सांगितिक नियोजनाची बाजू सांभाळली. त्यांचे मन:पूर्वक आभार. 

श्रीकांत उमरीकर, औरंंगाबाद, ९४२२८७८५७५
(छायाचित्र सौजन्य होकर्णे बंधु, नांदेड)

संगीत परंपरेला शिवी देणाऱ्या वृत्तीचा जाहिर निषेध !

उरूस, 24 फेब्रुवारी 2020

या लेखाच्या सुरवातीला वापरलेला फोटो कुणाल गायकवाड या तरूण मित्राच्या फेसबुकवरचा आहे. ही पोस्ट त्याने ‘पॉवरफुल’ असा शेरा लिहून आपल्या फेसबुक पेजवर टाकली आहे (ता. 22 फेब्रुवारी 2020).

पेटीवरचे बाबासाहेब आणि बुद्ध यांची छायाचित्रे आणि खाली लिहीलेला जयभीम सिद्ध करतो की हा कलाकार आंबेडकरी चळवळीची गाणी गाणारा रस्त्यावरचा कलाकार आहे. याचा गौरव करताना किंवा त्याच्या विपन्नावस्थेवर अस्वस्थ होवून शिवी देताना कुणाल गायकवाड काहीच कारण नसताना ‘फक युअर क्लासिकल, फक युअर गुरूज’ अशी वाह्यात उठवळ टीका करून जातो. यातील ‘फक युअर कॉन्सर्ट’ मी एकवेळ समजू शकतो. (पूर्वी त्याने सवाई गंधर्व महोत्सवावर टीका केली होती. ती योग्य होती.)  अतिशय महान जगाला अभिमान वाटावी अशी परंपरा असताना आणि त्याचाही बहुतांश भाग अबाह्मणी लोकांनीच टीकवलेला असताना शास्त्रीय संगीताला शिवी देण्याचे काय कारण? संगीतात शिक्षण हे गुरूमुखातूनच घेतले जाते. आणि हा गुरू कुठल्या जाती धर्माचा आहे हे कधीच पाहिल्या गेलं नाही.

‘भरतनाट्यम’ सारखी नृत्यकला तर केवळ आणि केवळ देवदासींच्या नृत्यावरून अगदी अलीकडच्या काळात नावारूपाला आली. ओडिसी नृत्याचाच एक प्रकार असलेले गोटीपुआ नृत्य हे तृतीयपंथी लहान मुलांना घेवून केले जाते. कलकत्त्यात बाऊल गायन वादन नृत्याची जी परंपरा किमान एक हजार वर्षांपासून चालू आहे तिच्यात कुणीच उच्चवर्णीय नाही.

हे सगळे लोक आपल्या गुरूंबद्दल आजही प्रचंड आदर बाळगून आहेत. आजही ते हजारो वर्षांपासून चालत आलेले कलेचे नियम सांभाळतात. अगदी महाराष्ट्रात आणि कुणाल गायकवाड ज्या भागांतून आला आहे (परभणी जिल्हा) कोल्हाटी, मांग, पूर्वाश्रमीचे महार यांच्या घरांत चर्मवाद्य वाजविण्याची नृत्याची परंपरा आहे. ते सगळे त्यांच्या गुरूंबाबत काय आणि कशी भावना बाळगून असतात हे मी वेगळं सांगायची गरज नाही. उस्ताद गुलाम रसूल यांच्या स्मृती प्रित्यर्थ गेली दोन वर्षे आम्ही संगीत महोत्सव भरवीत आहोत. त्याची वर्गणी देताना उच्च विद्याविभुषीत डॉक्टर असलेल्या दलित भगिनीने  निधी देवून झाल्यावर आमच्या पायावर डोकं ठेवलं. कारण तिच्या गुरूसाठी आम्ही कार्यक्रम करत आहोत म्हणून.

टीका करताना आपण नेमकी कशावर करतो आहोत याचे तर भान ठेवावे. शास्त्रीय संगीतातील कितीतरी महान गायक वादक हे अब्राह्मणी राहिले आहेत. काही जणांना तर उलट ब्राह्मणी चौकटीचाच जाच सहज न झाल्याने त्यांनी इस्लामचा स्विकार केला. (जयपुर घराण्याचे महान गायक उस्ताद अल्लादिया खां यांचे उदाहरण ज्वलंत आहे.) अब्दूल करीम खां साहंबांची अनौरस संतती म्हणून हिराबाई बडोदेकर यांना अतिशय खडतर संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. गंगुबाई हनगल, मोगुबाई कुर्डीकर, केसरबाई केरकर, मल्लिकार्जून मन्सूर, कुमार गंधर्व आणि कितीतरी मुस्लिम गायक वादक हे अब्राह्मणी आहेत. त्यांनी कधीच त्यांच्या गुरूंबाबत  आणि संगीत परंपरेबाबत अनादर दाखवला नाही. भिमसेन जोशी ब्राह्मण होते म्हणून त्यांना कुठलीच सवलत गुरूकडून मिळाली नाही. अगदी आत्ताच्या गायकांमध्ये प्रभाकर कारेकर, विजय कोपरकर, राजशेखर मन्सूर, मुकुल शिवपुत्र, एम. व्यंकटेशकुमार, कैवल्यकुमार, यादवराज फड वादकांमध्ये मुकेश जाधव, उद्धवबापु आपेगांवकर, कल्याण अपार हे सगळे अब्राह्मणी आहेत.

लोककलांच्या बाबतीत तर जवळ जवळ 100 टक्के कलाकार अब्राह्मणी आहेत. कुणाल गायकवाडच्याच जवळ गोंधळ महर्षी राजारामभाऊ कदम आणि गवळणी गाणार्‍या लोकगायिका गोदावरी बाई मुंढे ही दोन मोठी उदाहरणं आहेत. या सगळ्यांनी गुरूबाबत आणि परंपरेबाबत कधी अपशब्द काढले आहेत का?

आंबेडकरी चळवळीत गाणार्‍या कडूबाई खरात यांना लोकांनी सन्मानाने मोठी व्यासपीठं अगदी अलीकडच्या काळात त्यांच्या आवाजावर खुश होवून मिळवून दिलीच ना? दारोदारी एकतारी घेवून फिरणार्‍या कडूबाई यांचे कार्यक्रम आता जाहिर भव्य मंचावरून होत आहेत ना? त्यांच्याही रस्त्यावरच्या गाण्याचा आता भव्य ‘कॉन्सोर्ट’ झालाच ना?

शारंगदेवाच्या संगीत रत्नाकर ग्रंथात वर्णन केलेले किन्नरी वीणा जीला किंगरी म्हणतात ती केवळ मांग समाजातील कलाकारच वाजवतात. या कलाकाराला भव्य मंचावर सन्मानाने निमंत्रीत करून पुरस्कृत करणारे कोण आणि कुठल्या जातीचे पाठीराखे होते? सुंदरी हे अतिशय छोटे वाद्य (सनईची छोटी बहिण) वाजवणारे सोलापुरचे कपिल जाधव कोणत्या जातीचे आहेत? त्यांना सन्मानाने आमंत्रित करणारी व्यासपीठं कोणती आहेत?

अभिजात परंपरेला शिव्या देताना दलित अदिवासी बहुजन इतर मागास यांच्या संघटना व्यक्ती संस्था यांनी किती व्यासपीठं बहुजनांच्या कलेसाठी उभी केली आणि सातत्याने चालविली? तमाशा मधील लावणीला भारतीय नृत्य परंपरेत स्थान मिळावं म्हणून कुणी प्रयत्न केले? लावणी नृत्यातील मुद्रा, हावभाव, यांची एक सांगितिक परिभाषा कायम करण्यासाठी काय प्रयत्न झाले?

गेली दहा वर्षे औरंगाबादमध्ये महागामी गुरूकुल (ही संस्था ब्राह्मणांची नाही.) शारंगदेव समारोह साजरा करतं आहे. या समारंभात देशभरांतील लोककलांचे सादरीकरण, त्यांच्यावर अभ्यास करणार्‍यांची व्याख्यानं, चर्चासत्र यांचे आयोजन केलं जाते आहे. याच वर्षी गुजरात, केरळ, मणिपूर, आसाम, तिबेट येथील लोककलांचे अप्रतिम सादरीकरण झाले. बुद्ध धर्मातील भिख्खुंना सन्मानाने आमंत्रित करून त्यांच्या धर्मविषयक विधींतील सांगितिक योगदानाची चर्चा आणि सादरीकरण झाले. याची किती कल्पना तथाकथित  अभिजातला ‘फक यु’ म्हणून शिव्या देणार्‍यांना आहे? किमान औरंगाबाद शहरांतील दलित चळवळीतील किती कार्यकर्ते हे समजून घ्यायला उपस्थित होते?

द हिंदू सारख्या वृत्तपत्रांनी या महोत्सवावर देशपातळीवरील त्यांच्या पुरवणीत स्थान दिले. आवर्जून दखल घेतली. मग ही ‘फक यु’ गँग इकडे का नाही फिरकली?

केवळ फेसबुकी चर्चा करण्यात मला रस नाही. मी कुणाल गायकवाड आणि त्याच्या पोस्टला लाईक करणार्‍या सर्वांना आवाहन करतो. त्यांना माहित असलेले ताला सुरात गाणारे वाजवणारे किमान दहा आंबेडकरी जलसा कलाकारांची नावे सांगा. त्यांचा संपूर्ण महोत्सव करण्याची जबाबदारी आम्ही औरंगाबाद शहरात घेतो.  आणि इतकेच नाही तर हा महोत्सव दरवर्षी होईल याचीही हमी देतो. सांगित परंपरेत जी काही कला या जाती जमातींनी जपली आहे त्याची दखल घेण्याची त्याला प्रोत्साहन देण्याची आमची पूर्ण तयारी आहे. शास्त्रीय संगीतात जे कुणी ब्राह्मणेतर कलाकार आहेत त्यांना आम्ही आवर्जून सन्मान देत आलेलोच आहोत.
 
 श्रीकांत उमरीकर 9422878575

शिवाजी नावाच्या पोलादावर फुटली औरंगजेब नावाची काच !

काव्यतरंग रविवार २३ फेब्रुवारी २०२० दै. दिव्य मराठी 


या जमिनीवर
या जमिनीवर असेल तेव्हा
प्रिय माझ्या त्या शककर्त्याचे
पडले पाउल
या भूमीच्या सुगंधसिंचित
धूलिकणांना
या भिंतीवर रुळझुळणार्‍या
गर्भरेशमी आवरणांना
या मंचांतिल रत्नमण्यांच्या
चंचल गर्वोद्धत किरणांना
सह्याद्रीवर अवतरलेल्या
ऊर्जस्वल स्वातंत्र्य उषेची
इथे लागली
पहिली चाहुल.

याच ठिकाणी-
मावळखोर्‍यामधले वादळ
इंद्रसीेवर या आदळले
कृष्णेचे बळ खडकांमधले
यमुनेच्या श्रीमंत तटावर
येथे वळले
इथे तमाच्या अधिराज्याला
तेजाचे बळ प्रथमच कळले.

येथ रुजाम्यावरी जरीच्या
असतिल कुजबुजल्या तलवारी
थरथरले शिरताच हिर्‍यांचे
असतिल श्रवुनी ती ललकारी
संगमरवरी चिर्‍यांत झाले
असेल स्पंदन
शिवनेरीच्या वनराजाचे
होता दर्शन!

या स्तंभातुनि असेल घुमली
ती शिववाणी
या दगडांवर असेल थिजले
त्या शब्दांतिल अभिमानाचे
जळते पाणी
मखमाली गाद्यांवर सळसळ
संतापाची असेल उठली
माळ करांतिल या तख्तावर
असेल तुटली
काच बिलोरी ऐश्वर्याची
पोलादाच्या त्या तुकड्यावर
इथेंच फुटली.

-कुसुमाग्रज
(स्वगत, पृ. क्र दहा, कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन, पुणे)

19 फेब्रुवारीला शिवजयंती होवून गेली आहे. कुसुमाग्रजांचा जन्मदिवस 27 फेब्रवारी मराठी राजभाषा दिन म्हणून साजरा केला जातो आहे. या दोन्ही जयंत्यांच्या निमित्ताने ही कविता आठवणीतून झळाळून वर आली. .

आग्र्याच्या किल्ल्यात कुसुमाग्रज गेले असताना त्यांना ही कविता सुचली. वाचताना असे लक्षात येते की एखाद्या नाटकाच्या स्वगतासारखी ही कविता लिहीली गेली आहे. शब्दांची योजना, वाक्यांची रचना तशाच पल्लेदार पद्धतीनं केलेली आहे. एखादा नट आवेशात मंचावरून संवाद फेकतो आहे आणि अंधारात बसलेले हजारो प्रेक्षक प्राण कानात घेवून ते ऐकत आहेत. असेच वाटत राहते. 

शिवाजी महाराजांबद्दलचा मराठी माणसाला असलेला अभिमान या कवितेच्या शब्दांशब्दांत ओसंडून वाहतो आहे.  उत्तरेत मोगल कालखंडांतील प्रचंड मोठ्या नाजूक नक्षीकाम केलेल्या इमारती, त्यांच्यावरची बारीक कलाकुसर, लाल दगडात  पांढर्‍या संगमरवरांत केलेली बांधकामे, त्यांची भव्यता पाहताना आपण हरखून जातो. परत महाराष्ट्रात येवून पाहतो तर महाराजांच्या आधीची वाकाटक राष्ट्रकुट चालूक्य यादवांच्या काळातील आणि महाराजांच्या नंतरच्या अहिल्याबाईंच्या काळातील काळ्या पाषाणांतील घडीव दगडी चिर्‍यांमधील मंदिरे लेण्या किल्ले घाट बारवा आदिंचे अस्सल राकट सौंदर्य आपल्याला मोहवून टाकते. 

या पार्श्वभूमीवर कुसुमाग्रजांची ही कविता आणि तिचे सौंदर्य उठून दिसते. मोडेन पण वाकणार नाही हा बाणा, काटक कणखर चिवट वृत्ती आणि सोबतच ‘भव्य हिमालय तुमचा आमचा केवळ माझा सह्यकडा, गौरी शंकर उभ्या जगाचे मनात पुजीन रायगडा’ ही बापटांनी वर्णन केलेली भावना मराठी माणसाच्या मनात असते. 

या कवितेत शब्दकळेसोबतच मांडणीचेही वेगळेपण आहे. वृत्तांच्या बंधनांना जरासे मोकळे करत सुंदर यमकांचा अनुप्रासाचा वापर करत पण मुक्त रचना करण्याची ही एक वेगळीच शैली त्यांनी विकसित केली आहे. असा वापर  इंदिरा संतांनी पण त्यांच्या कवितेत केला आहे. अलिकडच्या काळात अनुराधा पाटील यांच्याही कवितांत असा मुक्त यमकांचा शैलीदार वापर आढळून येतो.
यमुना ही बारामाही वाहणारी मोठी नदी. तिचे विस्तीर्ण पात्र. त्याच्याशी तुलना करताना ‘कृष्णेचे जळ खडकांमधले’ अशी शब्दयोजना कुसुमाग्रज करतात. ही काही केवळ दोन नद्यांची तुलना नाही. ही दोन मानसिकतेमधील तुलना आहे.  इंद्रजीत भालेराव यांनी 

बारोमास खळाळणार्‍या बांधांमधुन
आम्ही उकललो नाही
केळीच्या गाभ्यासारखे
आम्ही वाढलो वर्षानुवर्षे
आवर्षणग्रस्त भागातील
झुडुपांसारखे. 

पण खबरदार
आम्हाला खुरटे म्हणाल तर
आम्ही तुमच्यापेक्षा
जास्त उन्हाळे पावसाळे
पाहिले आहेत.

या कवितेत जे भाव व्यक्त केले आहेत ते याच ओळींशी मेळ खातात.

आग्र्याच्या दरबारात महाराज उभे असताना तिथली परिस्थिती काय असेल हे नोंदवताना तेंव्हाच्या आख्ख्या भारताचीच काय मानसिकता होती हे कुसुमाग्रज लिहून जातात. 

कवितेचा शेवट करताना ‘काच बिलोरी एैश्‍वर्याची पोलादाच्या त्या तुकड्यावर इथेच फुटली’ असं लिहीतानाही एक मोठेच तत्त्व साध्या वाटणार्‍या शब्दांतून समोर येते. मोगल साम्राज्याला काचेची उपमा देताना त्यावर शिवाजी महाराजांनी दगड भिरकावला असं लिहीलेलं नाही. दगड भिरकावणे ही केवळ तात्कालीक प्रतिक्रिया असते. (फँड्रि चित्रपटात असा दगड शेवटी उगारला गेला आहे.) पण पोलादाची उपमा देताना लोखंडाची ताकद, तेंव्हाच्या शस्त्रांमध्ये होणारा लोखंडाचा वापर (ढाल, तलवार, भाले) याचा विचार इथे केलेला आहे. महाराजांची ताकद ही शस्त्र वापरणारे सामन्य मावळे ही होती. हत्ती घोडे उंट तोफा ही महाराजांची ताकद नव्हती. दिमाखदार इमारती हे स्वराज्याचे भुषण नव्हते. तर उपयुक्त मजबुत भक्कम डोंगरी किल्ले म्हणजे स्वराज्याची ताकद होती. शिवाजी महाराजांच्या माघारी तब्बल 27 वर्षे जनता औरंगजेबाशी लढत होती. आजपर्यंतच्या इतिहासात सैन्य सैन्याशी लढले. पण शिवाजी हा असा एकमेव राजा आहे की त्याच्यासाठी सामान्य लोक लढले. नरहर कुरूंदकरांनी शिवाजी महाराजांचे नोंदवलेले हे वेगळेपण कुसुमाग्रजांच्या शब्दांतून कलात्मक रूप घेवून येते.

मध्ययुगील कालखंडात महाबलाढ्य मोगल साम्राज्याशी टक्कर देणारे शिवाजी महाराज केवळ मोजक्या शब्दांतून कुसुमाग्रज उभे करतात ही या कवितेची ताकद आहे.

श्रीकांत उमरीकर  जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575

भारतीय संगीताने छेडल्या फ्रेंच हृदयाच्या तारा!

(छायाचित्रात डावीकडून पं. नाथ नेरळकर, डॉ. प्रसन्न कालगांवकर, सम्राट पंडित, श्रीकांत उमरीकर, व्हिन्सेंट पास्कीलिनी. खालच्या छायाचित्रात सम्राट पंडित गाताना. तबला सागर पटोकार, संवादिनी अभिषेक सिनकर )

उरूस, 22 फेब्रुवारी 2020

प्रसंग तसा जरा हटकेच आहे. औरंगाबाद शहरात गेली 4 वर्षे व्हिन्सेंट पास्किलीनी हा फ्रेंच तरूण शाश्‍वत पर्यटनासाठी प्रयत्न करतो आहे. तो वर्षातील काही दिवस भारतात आणि त्यातही औरंगाबाद परिसरात येवून राहतो. येथील मंदिरे, लेण्या, संस्कृती, संगीत, शिल्प, इतिहास, सण, उत्सव, परंपरा याबाबत माहिती गोळा करतो. फ्रान्समध्ये जावून तेथील पर्यटकांना ही माहिती देतो आणि त्यांना भारतात येण्यासाठी निमंत्रीत करतो. शाश्‍वत पर्यटन हा अतिशय वेगळा विषय तो हाताळतो आहे. त्याचे सरकार त्यासाठी त्याला प्रोत्साहन देते.
औरंगाबाद परिसरात शाश्‍वत पर्यटन वाढावे म्हणून आम्ही काही लोक व्हिन्सेंट ला मदत करतो. त्याला विविध सांस्कृतिके कार्यक्रमांसाठी आवर्जून आमंत्रित करतो. तोही त्या काळात शहरात असलेल्या परदेशी पर्यटकांना घेवून कार्यक्रमासाठी येतो.

शुक्रवार 21 फेब्रुवारी रोजी संगीतमहर्षी डॉ. अण्णासाहेब गुंजकर संगीत महोत्सवाचे आयोजन पं. नाथ नेरलकर फाउंडेशनच्या वतीने करण्यात आले होते. या कार्यक्रमात पतियाळा घराण्याचे गायक सम्राट पंडित यांचे गायन सादर झाले. व्हिन्सेंट एक रसिक प्रेक्षक म्हणून समोर बसून गाण्याचा आस्वाद घेत होता. कार्यक्रम संपल्यावर मी त्याची ओळख सम्राट पंडित यांच्याशी करून दिली. व्हिन्सेंट फ्रेंच आहे हे कळल्याबरोबर सम्राट पंडित यांनी सरळ फ्रेंच भाषेतच बोलायला सुरवात केली.

व्हिन्सेंटला हा आश्चर्याचा आनंदाचा धक्काच होता. आपल्या मातृभूमीपासून दूर कुणी आपल्या भाषेत संवाद साधतंय याचा हा आनंद होता. सम्राट पंडित यांच्या बोलण्यातून खुलासा झाला की त्यांची पत्नी फ्रेंच आहे. तेही बर्‍याचवेळा पॅरिसलाच असतात. दोन महिन्यांनी ते तिकडे जाणार आहेत. व्हिन्सेंटही मार्चच्या शेवटी फ्रान्सला परतणार आहे. मे महिन्यात पर्यटकांसाठी भारतविषयक सांस्कृतिक महोत्सव आयोजीत करण्याचे आश्वासन व्हिन्सेंट याने सम्राट पंडित यांना दिले. सम्राट यांनीही आपले सासूरवाडीचे फ्रेंच नातेवाईक सगळी मदत करतील असे सांगितले.

गांधींच्या विचारांनी भारून व्हिन्सेंट पूर्णत: शाकाहारी आणि त्यातही व्हेगन (प्राण्यांना त्रास देवून तयार झालेले कुठलेही पदार्थ खायचे नाहीत, वस्तु परिधान करायच्या नाहीत. दुध दही तेल तुप वर्ज्य शिवाय कातड्याच्या वस्तुही वापरायच्या नाहीत.) बनला. गांधींच्या या दिडशेव्या जयंती वर्षात असे व्रत कुणी परदेशी नागरिक पाळतो आहे हे खरेच आपल्याला खुप अभिमानास्पद आहे.

महागामी गुरूकुलात नृत्याचे कार्यक्रम सतत होत असतात. त्यांनाही व्हिन्सेंट परदेशी मित्रांना घेवून हजेरी लावतो. पुढच्या महिन्यात तो फ्रान्सला परत जाणार आहे. या परिसराचे सुंदर सुंदर छायाचित्र त्याने स्वत: फिरून काढली आहेत. चारठाण्या सारख्या गावाला हेरिटेज व्हिलेज म्हणून मान्यता मिळावी यासाठी आपल्यापेक्षा जास्त त्याची तळमळ आहे. 12 जानेवारीला चारठाणा गावात एक हेरिटेज वॉकचे आयोजन व्हिन्सेंटच्या पुढाकाराने करण्यात आले होते. त्यासाठी रोटरीच्या योजनेत भारतात आलेले परदेशी तरूण मुलं मुलीही या हेरिटेज वॉकमध्ये सहभागी झाली होती.

आपण भारतीय म्हणून इतकीच अपेक्षा आहे की आपण अशा कुणाच्या तळमळीसाठी आपले किमान योगदान दिले पाहिजे. निदान आपण जे उपक्रम घेतो आहोत त्यात अशा समर्पित वृत्तीच्या माणसांना समाविष्ट करून घेतलं पाहिजे. त्यांच्या उपक्रमाला मदत हातील अशा चार गोष्टी केल्या पाहिजेत.

भारतीय संगीत, कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास शतकानुशतके इतरांना आकर्षित करून घेत आला आहे. आपण हे गांभिर्याने समजून घेतलं पाहिजे. किमान आस्था अशा उपक्रमांबाबत बाळगली पाहिजे.

 श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ   

बेसूरांनो बंद व्हा !

उरूस, 19 फेब्रुवारी 2020

‘सूर नवा ध्यास नवा’ या कार्यक्रमात गायक महेश काळे यांनी ‘हे सूरांनो चंद्र व्हा’ हे नाट्यगीत पाश्चात्य संगीताच्या चौकटीत वेगळ्या पद्धतीनं सादर केलं आणि त्यावर मोठ्या प्रमाणात समाज माध्यमातून ट्रोलिंग सुरू झालं.

वास्तविक महेश काळे हे पं. जितेंद्र अभिषेकी यांच्याकडून तालिम घेतलेले घराणेबाज कलाकार आहेत. त्यांचा आवाज चांगला आहे आणि ‘कट्यार काळजात घुसली’ चित्रपटाच्या यशानंतर त्यांना भरपूर लोकप्रियता लाभली आहे. त्यामुळेच त्यांच्याकडून अपेक्षा वाढल्या. 

भारतीय संगीतात विविध प्रयोग कित्येक शतकांपासून चालू आहेतच. डबक्यात साचलेलं पाणी असावं तसं हे संगीत नाही. अगदी अलिकडच्या काळात पं. रवीशंकर यांच्यासारख्या दिग्गजांनी जागतिक पातळीवर आपलं संगीत नेवून त्यात विविध प्रयोग यहुदी मेहुनिन सारख्या जगदविख्यात व्हायोलीन वादकासोबत केले आहेत. रवीशंकर यांची मुलगी अनुष्का शंकर ही पण असे प्रयोग करत आहे.

तेंव्हा महेश काळे यांनी ‘हे सूरांनो चंद्र व्हा’ पाश्चात्य शैलीत सादर केलं यात तसा आक्षेप घेण्यासारखं काही नाही. या लेखाचे शिर्षक चिन्मय दातार (पुणे) याला सुचलं त्यातील ‘बेसूर’ हा शब्द फार महत्त्वाचा आहे. महेश काळे हे बेसूर गायले असा तो मोठा आक्षेप आहे. आणि त्यावर चर्चा झाली पाहिजे.

पु.ल. देशपांडे यांच्या ‘रावसाहेब’मध्ये एक फार उत्तम प्रसंग आहे. बालगंधर्वांच्या चाली एक हौशी गायक संगीतकार बदलून गातो. त्यावर रावसाहेब उखडतात. त्या गायकाचा ‘मग आम्ही बदलू नयेत का?’ अशा प्रश्‍न आल्यावर रावसाहेबांचे उत्तर फार महत्त्वाचं पुलंनी नोंदवलं आहे. ‘बदल की रे. ते दिनानाथ मंगेशकर बदललं आमची हिंमत झाली का त्याला विचारायची. त्याची ताकदच ती.’

संगीतात प्रयोग करायचे असतील तर ते ताकदीने झाले पाहिजे. ते रूजवता आले पाहिजेत. हिंदी चित्रपट संगीतात कितीतरी पाश्‍चिमात्य वाद्यं वाद्यमेळ संकल्पना यांचा सुंदर उपयोग करत प्रतिभावंत संगीतकारांनी (सी. रामचंद्र, शंकर जयकिशन, ओ.पी.नय्यर, एस.डी. आणि आर.डी. बर्मन, सलील चौधरी आदी..) हिंदी चित्रपट संगीताचा प्रदेश समृद्ध केला. शास्त्रीय संगीतातही व्हायोलीन, मेंडोलीन सारखी वाद्ये आपल्याकडे पूर्णत: रूजल्या गेली. विश्व मोहन भट (सुरवातील ब्रिजभुषण काबरा यांनी) यांनी गिटारला ‘मोहन वीणा’ असे नाव देवून तिला भारतीय शास्त्रीय संगीतात समर्थपणे रूजवली.

महेश काळे यांनी हा प्रयोग करताना सूर सोडला हा आक्षेप गंभीर आहे. त्यांना साथ देणारे पार्श्वगायक तर काय गात होते कोण जाणे. त्यामुळे ‘बेसूरांनो बंद व्हा’ अशी प्रतिक्रिया उमटली. सोबतच ‘गिटार काळजात घुसली’ असंही ट्रोल केल्या जात आहे. ( श्रेय यशवंत पाटील परभणी)

मुळातच नाट्यगीतांवर विनय हर्डीकर सारख्या संगीत समीक्षकांनी गंभीर आरोप केले आहेत. नाट्यगीतांमुळे न नाटकाचा भलं झालं न संगीताचे. असे ते प्रतिपादन करतात. अलीकडच्या काळात पं. जितेंद्र अभिषेकी बुवांचा अपवाद वगळला तर नाट्यसंगीतात कुठलीच उल्लेखनीय कामगिरी कुणा संगीतकाराला दाखविता आली नाही. नाटकाच्या दृष्टीनेही उल्लेखनीय अशी भर संगीत नाटकांनी अलीकडच्या काळात घातलेली नाही.

संगीत नाटक तर जवळ जवळ बंदच पडले आहे. जून्या नाटकांच्या नाट्यगीतांच्या नॉस्टेलजियाला वापरून कट्यार सारखी कलाकृती चित्रपटांतून परत समोर आणली जाते. जून्याच संगीताला नव्याने साज चढविला जातो. आणि नविन ऐकणार्‍यांची एक पिढी काही प्रमाणात तिकडे खेचली जाते. पण यामुळे परत संगीत नाटकांची चलती सुरू होते असे काही दिसत नाहीये.

दहा वर्षांपूर्वी प्रथमेश लघाटे सारखा ‘लिटल चॅम्प’ मधला गायक ‘मी आता नाट्यसंगीतातच करिअर करणार आहे’ असं आश्वासक बोलतो आणि सगळ्यांना वाटतं की नाट्यसंगीताला बरे दिवस आले आहेत. पण तसं काही होताना दिसत नाही. नाट्यगीतं गायली जातात ती शास्त्रीय संगीताच्या मैफिलीत उत्तरार्धात मैफल संपवताना. किंवा सुगम संगीताच्या कार्यक्रमाचा एक भाग म्हणून एक दोन जूनी नाट्यगीतं गायली जातात तेवढंच.

मराठी नाटक स्वतंत्रपणे वाटचाल करत आहे आणि भारतीय शास्त्रीय संगीतपण स्वतंत्रपणे पुढे जात आहे. मराठी चित्रपटही आपल्या आपल्या गतीनं पुढे जात आहेत. जून्या नाटकांतलं गाणं चित्रपटात घेवून त्याचा वापर परत रिऍलिटी शो मध्ये करून प्रेक्षकांना खेचून घ्यावं लागतं ही एक प्रकारची मजबूरीच आहे. नविन तेवढ्या ताकदीचं आम्ही काही देवू शकत नाही हा पराभव मान्य करण्यासारखंच आहे.

महेश काळे यांच्यावरच्या ट्रोलिंग मधून विचार करण्यासारखा एक मुद्दा पुढे येतो आहे. जे काही प्रयोग करायचे असतील ते जरूर करा पण मुळचा सुरेलपणा सोडू नका. भारतीय संगीताची समृद्धी प्रचंड मोठी आहे. तिने कित्येक बदल गेल्या सात आठशे वर्षांत पचवले आहेत (सात आठशे म्हणण्याचे कारण शारंगदेवाचा संगीत रत्नाकर हा ग्रंथ आणि अमीर खुस्रो याचा कालखंड हा ज्ञात इतिहास). तेंव्हा ‘हे सूरांनो चंद्र व्हा’ पाश्चात्य पद्धतीनं म्हटल्यानं काही आभाळ कोसळत नाही. पण ते सूरात गायले पाहिजे या बद्दल मात्र दुमत होण्याचे काही कारण नाही. गिटारही सुरातच वाजली पाहिजे. पार्श्वगायन (कोरस) करणार्‍यांचाही सूर चांगला लागला पाहिजे याला कुठलाच पर्याय नाही. संगीतात शॉर्टकट नाही.

   श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ   

चारठाणकर पुरस्काराच्या निमित्ताने

उरूस, 18 फेब्रुवारी 2020
(चारठाणकर पुरस्कार वितरण प्रसंगी डावीकडून सौ. वरुणा कुलकर्णी, सौ. वर्षा देशपांडे, प्रा. मधु जामकर, डॉ. जगन्नाथ दिक्षीत, अभिनेते गिरीश कुलकर्णी, पत्रकार धनंजय लांबे, ऍड. श्रीकांत वाईकर)

पैसे देवून पुरस्कार मिळविले जात असतानाच्या काळात सामाजिक कृतज्ञता नोंद म्हणून एक पुरस्कार स्वातंत्र्य सैनिकाच्या वतीने सुरू करण्यात येतो. 32 वर्षे हा उपक्रम उत्साहात चालवला जातो. स्वातंत्र्य सैतिकाच्या माघारीही यातील सातत्य कायम राहते ही एक मोठी महत्त्वाची आणि विलक्षण अशी घटना आहे.

सेलू येथील स्वातंत्र्य सैनिक कै. विनायकराव चारठाणकर यांनी त्यांच्या स्वनिधीतून आपल्या परिसरांतील विविध व्यक्तीमत्वांची दखल घेण्यासाठी या पुरस्काराची सुरवात केली. 1988 ला चारठाणकर प्रतिष्ठानची स्थापना झाली. आणि आजतागायत प्रतिष्ठानचे काम चालूच आहे.

या वर्षी अभिनेते गिरीष कुलकर्णी, आरोग्यतज्ज्ञ डॉ. जगन्नाथ दिक्षीत आणि ज्येष्ठ लेखक समीक्षक प्रा. मधु जामकर यांना हा पुरस्कार दै. पुढारीचे कार्यकारी संपादक धनंजय लांबे यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आले.
पुरस्काराच्या निमित्ताने काही मुद्द्यांचा गांभिर्याने विचार करण्याची वेळ आली आहे. विविध संस्थांद्वारे आजकाल पुरस्कार देण्याचे पेवच फुटले आहे. बरेच पुरस्कार हे प्रायोजीत स्वरूपाचे असतात. काही पुरस्कार माध्यमांनी सुरू केले असून त्यांद्वारे घावून सामाजिक प्रतिष्ठा पैसे घेवून विकली जाते. आणि अशा पुरस्कारांनी आपल्याला प्रतिष्ठा मिळते असाही काही लोकांचा समज आहे. या सगळ्या समजूतींना चारठाणकर पुरस्कार पूर्णपणे छेद देतो.

प्रत्येक गोष्टींचे व्यवसायीकरण करून काही एक मिळवता येते असा समज पसरला आहे. त्यामुळे आपणच पुरस्कार सन्मान यांची अवहेलना करतो आहोत हे लक्षातच येत नाही.

गावोगाव कित्येक वर्षांपासून जत्रा उत्सव उरूस भंडारे लोकांच्या उस्त्फुर्त योगदानातून अखंडपणे साजरे होत आले आहेत. यातून आपली सामाजिक सांस्कृतिक जाण आपण दाखवून देत असतो. आधुनिक काळात हाच जनसहभाग विविध सामाजिक सांस्कृतिक उपक्रमांमधून आवश्यक आहे. पण तेच आपण विसरून चाललो आहोत. सगळे काही सरकारनेच करावे या भूमिकेतून किमान क्षमता असलेला सामान्य माणूस हातावर हात धरून बसून राहतो.

चारठाणकर पुरस्काराने याच सामान्य माणसाच्या निष्क्रीयतेवर बोट ठेवले गेले आहे. सर्वसामान्य माणसे उत्स्फुर्तपणे एकत्र येवून काही करू शकतात हे परत एकदा समोर येण्याची गरज आहे. सेलू हे त्यासाठी इतरांना आदर्श ठरावे असे गाव आहे. अजूनही या गावात सामाजिक पुरूषार्थाची जपणून केली जाते. हरिभाऊ चारठाणकरांच्या नावाने भरणारा संगीत महोत्सव असो की विनायकराव चारठाणकर प्रतिष्ठानचा सामाजिक कृतज्ञता नोंद सोहळा असो कुठलेही झगमगीतपण टाळून साधेपणाने हे उपक्रम लोकसहभाग आणि लोगवर्गणीतून साजरे होतात हे अतिशय महत्त्वाचे आहे.

प्रत्येक गोष्ट सरकारी अनुदान, मोठे प्रायोजक, आमदार खासदारांचा निधी, कर्मचार्‍यांकडून सक्तिच्या कपातीतून साजरे होणारे उत्सव हे सगळं टाळून साधेपणाने स्वेच्छेने काटकसरीने सांस्कृतिक सामाजिक उपक्रम संपन्न होवू शकतात हे आदर्श समोर येण्याची नितांत गरज आहे.

एकेकाळी चांगली सभागृह, उत्तम ध्वनीव्यवस्था, चांगली प्रकाशव्यवस्था यांचा अभाव असतानाही कला जपल्या जायची. सामाजिक कामं देवा धर्माच्या नावावर का होईना केल्या जायची. आता स्वातंत्र्यानंतर अनुकुलता येत गेली तस तशी सर्वच सामाजिक सांस्कृतिक कामाचं एनजीओ करण होत गेलं. सर्वच कार्यकर्ते उत्स्फुर्तपणा विसरून अनुदान निधी सरकारी देणग्या परदेशी देणग्या याकडे आशाळभूतपणे पाहत बसून राहिले. परिणामी या कामांमधून सळसळता उत्साह निघून गेला आणि एक औपचारिकता यायला लागली. दहा वर्षांपूर्वी ठाण्याच्या साहित्य संमेलनाचा लेखाजोखा त्या आयोजक संस्थेने लोकांसमोर मांडला होता. एक कोटी दहा लाखांपैकी केवळ साडेचार लाखाचा निधी लेखकांच्या मनधनावर आणि पाचलाखाचा निधी स्मृतीचिन्हे वगैरेवर खर्च झाला होता. बाकी सर्व निधी इतर अनावश्यक बाबींवर खर्च झाला होता. 

आजकाल अगदी छोट्यातला छोटा सामाजिक सांस्कृतिक कार्यक्रम घ्यायचा म्हटलं तर प्रत्यक्ष कलाकार, वक्ते, पुरस्कारार्थी यांच्यावर खर्च झालेल्या रकमेच्या दसपट रक्कम इतर अनावश्यक बाबींवर खर्च झालेली आढळून येते.

संगीतरत्न हरिभाऊ चारठाणकर संगीत महोत्सव असो स्वातंत्र्य सैनिक विनायकराव चारठाणकर सामाजिक पुरस्कार सोहळा असो यांच्या निमित्ताने सेलूकरांनी एक आदर्श घालून दिला आहे. तो समोर ठेवून इतर सामाजिक सांस्कृतिक क्षेत्रात काम करणार्‍या संस्थांनी काही एक पायंडे नव्याने घालून दिले पाहिजेत. तरच समाजाला आवश्यक असणार्‍या सामाजिक सांस्कृतिक चळवळींना खर्‍या अर्थाने चालना मिळेल. या चळवळी सरकारी कारभारासारख्या अनुदानाच्या लाचारीत अडकून पडणं चांगलं नव्हे. साधेपणाने पण सातत्याने आणि मुख्य उद्देश न गामावता या चळवळी चालल्या पाहिजेत.

   श्रीकांत उमरीकर 9422878575


ˆˆ   

भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बरबाद झाली !

काव्यतरंग, दै. दिव्य मराठी. रविवार १६ फेबु २०२० 

दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले; दोन दु:खात गेले
हिशोब करतो आहे किती राहिलेत डोईवर उन्हाळे
शेकडोवेळा चंद्र आला तारे फुलले रात्र धुंद झाली
भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बरबाद झाली

हे हात माझे सर्वस्व; दारिद्र्याकडे गहाणच राहिले
कधी माना उंचावलेले, कधी कलम झालेले पाहिजे
हरघडी अश्रु वाळविले नाहीत; पण असेही क्षण आले
तेव्हा अश्रूच मित्र होऊन साहाय्यास धावून आले

दुनियेचा विचार हरघडी केला अगा जगमय झालो
दु:ख पेलावे कसे, पुन्हा जगावे कसे; याच शाळेत शिकलो
झोतभट्टीत शेकावे पोलाद तसे आयुष्य छान शेकले
दोन दिवस वाट पाहण्यात गेले; दोन दु:खात गेले.
-नारायण सुर्वे

(ऐसा गा मी ब्रह्म, पॉप्युलर प्रकाशन)

कुठल्याही उत्कृष्ठ कलाकृतीच्या तळाशी अपार अशी वेदना असते. ही वेदना प्रकट करण्याचे कलात्मक माध्यम हे खुप संयत असते. काही वेळा वेदना इतकी तीव्र असते की संयतपणाच्या पदराआडूनही तीची धग जाणवते. किंबहुना जेवढा अविष्कार संयत तेवढी ही तीव्रता जास्तच जाणवते.

नारायण सुर्वे यांची बहुतांश कविता अशीच आहे. रस्त्यावरच्या सामान्य माणसाचे महानगरातील कामगाराचे दु:ख सुर्वे यांनी आपल्या कवितेत मांडले. त्यांची शैली कुठेही आक्रस्ताळी नाही, शब्दही अगदी साधे वापरले आहेत. पण आपण जसजशी ही कविता वाचत जातो तस तसे आतून हादरून जातो. 

‘झोत भट्टीत शेकावे पोलाद तसे आयुष्य छान शेकले’ अशी ओळ सहजपणे सुर्वे लिहून जातात. पण त्यातील वेदना जाणवून हा चटका वाचताना आपल्याला बसल्याशिवाय रहात नाही. हीच या लिखाणाची खरी ताकद आहे.

शेवटचा मुगल सम्राट बहादूरशहा जफरच्या उर्दू कवितेचा एक शेर सुर्वे यांना फार भावला. 

उम्र-ए-दराज से मांग के लाये थे चार दिन
दो आरजू मे कट गये दो इंतजार मे

या  ओळींपासून प्रेरणा घेवून पुढे सुर्वे यांनी ही कविता आख्खी स्वतंत्रपणे रचली. मुळच्या ओळीतील आरजू म्हणजेच इच्छा आकांक्षा हा शब्द बदलून सुर्वे यांनी दु:ख हा शब्द वापरला. 

कवितेची दुसरीच ओळ ‘हिशोब करतोय किती राहिलेत डोईवरतील उन्हाळे’ अशी आली आहे. इथूनच कविता वेगळे वळण घेते. एरव्ही पावसाळ्याचा हिशोब वय मोजताना आपण करतो पण सुर्वे उन्हाळ्यांचा आणि तोही राहिलेले उन्हाळे असा करतात आणि त्यांचे वेगळेपण जाणवते. बहादूरशहा जफर स्वत:ला बदनसीब म्हणवून घेत असला तरी राजमहालात राहणारा सम्राट होता. आणि सुर्वे म्हणजे अगदी रस्त्यावर सापडलेले अनाथ पोर. ‘दो गज जमी भी न मिले दफन के लिऐ’ अशी वेदना बहादूरशहाने लिहीली आहे. इथे तर सुर्वे जगायचाही किमान अवकाश न लाभणार्‍या सामान्य पिडीतांचे दु:ख उजागर करत आहेत आपल्या शब्दांमधून.

‘भाकरीचा चंद्र शोधण्यातच जिंदगी बरबाद झाली’ अशी एक वेगळी ओळ या कवितेत येते. महानोरांनी जोंधळ्याला चांदणे लखडून जावे अशी कल्पना मांडली आहे. त्याच्या नेमकी विरूद्ध ही प्रतिमा येते.
माणूस परिस्थितीनुसार घडत जातो असे आपण म्हणतो पण हे असं घडत जाताना त्याला मोठे घाव सोसावे लागतात आणि यासाठी ‘झोत भट्टीत शेकावे पोलाद’ अशी एक उपमा सुर्वे यांच्या कवितेत येते. परिस्थिती आपल्याला हवा तसा आकार देते. त्यासाठी मोठी किंमत आयुष्याची मोजावी लागते. हे सगळं दु:ख भोगून येणार्‍या शांतपणात सुर्वे लिहून जातात. 

सुर्वे कविता वाचनही अतिशय सुंदर करायचे. त्यांचा जाडसर आवाज, त्याला असलेला अप्रतिम असा नाद, त्या वाचनाची एक सुंदर गद्य लय यावर अरूण खोपकर यांनी आपल्या ‘चलत् चित्रव्यूह’ पुस्तकात एक सुंदर लेखच लिहीला आहे. खोपकर सुर्व्यांच्या कविता वाचनाबाबत लिहीतात, ‘सुर्व्यांची कविता ऐकणे हा एक विशेष अनुभव असायचा. ते कविता सादर करीत आहेत असे न वाटता, ते आपल्याशी बोलताहेत असे ऐकणार्‍याला वाटायचे. त्यांच्या वाचनात नाट्य आणि निवेदन असले तरी अभिनिवेश नसायचा. त्यांच्या आवाजाला खर्जाचे वजन होते. आवाजाचे जे चढउतार ऐकू यायचे त्यात कधी संताप असायचा, कधी करुणा असायची, कधी मिष्कीलपणा असायचा, तर कधी रोमांच असायचे, भावना कुठली का असेना, भाषा दैनंदिन व्यवहाराची असायची. मात्र राजच्या भाषेतला विस्कळीतपणा त्यांच्या वाचनात नसायचा. ते एक सुरीले, तालिये कवी होते. त्यांचे कवितावाचन किंवा गायन ह्याला एका उत्तम बांधलेल्या बंदिशीची शिस्त होती.’

सुर्वे यांचे कविता वाचन मला स्वत:ला बर्‍याचदा ऐकायला मिळाले हे माझे भाग्य. परभणीच्या अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्षच होते. त्यांच्या सहवासात तेंव्हा बराच काळ राहता आले. परभणीला होणार्‍या त्रैभाषिक कवि संमेलन मुशायर्‍यात ते बर्‍याचदा आमंत्रित असायचे. त्यांच्या कवितेची गद्य लय अजूनही कानात घुमते आहे. 

ही कविता तशी समजायला सोपी आहे. त्यामुळेच कदाचित तिचे सौंदर्य चटकन समजत नाही. आपण ते गृहीत धरूनच चालतो. सुर्वे यांच्या समग्र कविता एकत्र करून पॉप्युलर प्रकाशनाने सुंदर पुस्तक प्रसिद्ध केले आहे. सगळ्या मिळून दीडदोनशे कविता आहेत फक्त. इतका कमी पण फार महत्त्वाचा ठेवा सुर्वे मागे ठेवून गेले आहेत.

श्रीकांत उमरीकर  जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575