दै. लोकसत्ता 3 जानेवारी 2021 (विशेष पुरवणी)
(सावित्रीबाई फुले महिला एकात्म समाज संस्थेच्या वतीने देण्यात येणारा डॉ. भीमराव गस्ती प्रबोधन पुरस्कार पार्वती दत्ता यांना आज औरंगाबाद येथे प्रदान करण्यात येतो आहे.)
कलाकारांच्या चारित्र्यात नेहमी आढळणारी बाब म्हणजे त्यांनी मेहनतीने कला कशी आत्मसात केली. गुरूकडे राहून कष्टाने ज्ञान मिळवले. प्रचंड रियाझ केला. आणि त्यांच्या कलेला रसिकांनी कसा प्रचंड प्रतिसाद दिला. विविध पुरस्कार कसे प्राप्त झाले. पण आपल्या वैयक्तिक कर्तृत्वासोबतच कलेबाबत प्रशिक्षण देणारी, डोळसपणे अभ्यास करणारी, या क्षेत्रातील विद्वानांना सन्मानाने आमंत्रित करून त्यांच्या ज्ञानाचे भांडार रसिकांसाठी अभ्यासकांसाठी खुले करणारी एखादी संस्था स्थापन करणे आणि ती चिवटपणे दीर्घकाळ चालवणे ही फार दुर्मिळ गोष्ट आहे.
औरंगाबाद येथील महात्मा गांधी मिशन शिक्षण संस्थेत असा प्रयोग ‘महागामी’ गुरूकुलाच्या रूपाने सुप्रसिद्ध नृत्यांगना पार्वती दत्ता गेली 23 वर्षे चालवित आहेत.
मुळच्या पश्चिम बंगालच्या असलेल्या पार्वती दिदी (त्यांना त्यांच्या शिष्या आणि या गुरूकुलाशी संबंधीत सर्व याच नावाने ओळखतात) वडिलांच्या नौकरीनिमित्त भोपाळला आल्या. भोपाळच्या वास्तव्यात एक फार चांगली गोष्ट त्यांच्या बाबतीत घडली. त्यांची हिंदी भाषा अतिशय वळणदार, शुद्ध, माधुर्यपूर्ण बनली. अन्यथा बंगाली भाषिक किंवा हिंदी खेरीज अन्य भाषिकांची हिंदी कानाला इतकी गोड वाटत नाही. सुप्रसिद्ध नर्तक पद्मविभुषण गुरू केलूचरण महापात्रा यांच्याकडून त्या ओडिसी आणि नर्तक गुरू पं. बिरजू महाराज यांच्याकडून त्या कथ्थक शिकल्या.
वयाच्या अगदी 3 वर्षांपासून दिदींच्या नृत्यशिक्षणाला सुरवात झाली. दहाव्या वर्षी त्यांना पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या समोर नृत्य सादर करण्याची संधी प्राप्त झाली. त्यांच्या नृत्याविष्काराने इंदिरा गांधी इतक्या प्रभावीत झाल्या की या छोट्या मुलीला त्यांनी दूसर्‍या दिवशी सकाळी आपल्या निवासस्थानी बोलावले. तिचे कौतुक केले. प्रेमाचा हात पाठीवरून फिरवला.
नृत्य शिक्षणासोबत संस्कृत गणित विज्ञान या विषयांतही दिदींना गोडी राहिलेली आहे. मॅथ्स टूडे साठी त्यांनी नियमित लेखनही केलं आहे. नृत्यासोबतच सतार व तबला यांचीही तालिम त्यांनी घेतली हे विशेष.
कथ्थक आणि ऑडिसी यांतील पदव्युत्तर शिक्षणासोबतच विज्ञानांत त्यांनी पदव्युत्तर शिक्षण प्राविण्यासह प्राप्त केले आहे. दिल्लीतील आपल्या नृत्यशिक्षणांत त्यांनी सर्वोच्च यश प्राप्त केले. पद्मविभुषण डॉ. कपिला वात्सायन यांच्या नेतृत्वाखालील संशोधन प्रकल्पांत त्यांनी सहायक म्हणूनही काम केले.
विविध 40 देशांत पार्वती दिदींनी दौरा करून संगीत विषयक प्रचार प्रसार तर केलाच पण आपल्या सांस्कृतिक वारश्याबद्दल जगभरांत जागृती घडवून आणण्यात योगदान दिले.
आपले शिक्षण चालू असतांनाच त्यांच्या मनात संगीत शिक्षण देणारी आगळी वेगळी संस्था असावी असे विचार चालू झाले. संगीताचे आद्य ग्रंथ अभ्यासत असताना त्यांच्या हातात शारंगदेवाचा ग्रंथ ‘संगीत रत्नाकर’ लागला. मुळचे कश्मिरचे असलेले शारंगदेव देवगिरीच्या यादवांच्या दरबारात संगीतज्ज्ञ म्हणून होते. देवगिरी किल्ल्यावर या ग्रंथाची रचना झाली. या परिसरांतील वेरूळ, अजिंठा लेण्यांमधील मूर्तींच्या नृत्यमुद्रा पार्वती दिदींना मोहवत होत्याच. औरंगाबाद शहराला लागून विद्यापीठ परिसरात ज्या लेण्या आहेत त्यात आम्रपालीचे नृत्य-वादन-गायन असे एक शिल्प आहे. भारतातातील नृत्य-गायन-वादनाचा हा सगळ्यात जूना शिल्पांकित पुरावा मानला जातो. हा जवळपास दोन हजार वर्षांपूर्वीचा आहे.
या सगळ्या वातावरणांने भारून जावून पार्वती दिदींना असे वाटले की ज्या परिसरात गेली दोन हजार वर्षे संगीताचे वातावरण राहिलेले आहे, जिथली सांगितीक परंपरा खुप समृद्ध आहे त्याच परिसरात संगीत शिक्षण देणारे आगळे वेगळे गुरूकुल स्थापन केले पाहिजे. त्या अनुषंगाने त्यांनी चाचपणी सुरू केली. महात्मा गांधी मिशन शिक्षण संस्थेच्या अंकुशराव कदम यांना त्यांचा प्रस्ताव पसंत पडला. त्यांच्या परिसरात त्यांनी ‘महागामी’ गुरूकुलाला जागा दिली शिवाय सर्व सहाय्य केले.
वारली चित्रांनी सजलेल्या आकर्षक भिंती, उंचच उंच वाढलेल्या वृक्षांची घनदाट छाया, प्लास्टिक सारख्या कृत्रिम वस्तुंचा वापर न करता लाकुड, धातू यांपासून तयार केलेले फर्निचर, नृत्य करतांना वापरावयाची सुती वस्त्रे, जून्या परंपरेतील दागिने, केशभुषेचे अस्सल भारतीय बाज अशा कितीतरी बाबींतून या गुरूकुलाचे वैशिष्ट्य न सांगताही पाहणार्‍यांच्या डोळ्यात मनांत ठसते. इथल्या विद्यार्थ्यांची सुंदर संस्कृत मिश्रीत शुद्ध हिंदी हे पण एक वैशिष्ट्यच आहे.
ओडिसी आणि कथ्थक शिकवत असतांना केवळ नृत्यच नाही तर एकूणच वागण्यांत सुसंस्कृतपणा रूजविण्यात दिदींचा कल असतो. या परिसरांत एक बंदिस्त आणि एक खुले असे दोन रंगमंच आहेत. जेंव्हा रसिकांना कार्यक्रमासाठी आमंत्रित केले जाते तेंव्हा सगळ्या परिसरात पणत्या पेटवल्या जातात. दगडी बाकांवर सुती सतरंज्या अंथरल्या जातात. पुरूषांसाठी कपाळाला गंध आणि स्त्रियांसाठी फुलांचे गजरे यांची व्यवस्था केली जाते. मंचावर कधीही कुठलेही भडक बॅनर पाठीमागे लावले जात नाही. नृत्याच्या मोठ्या कार्यक्रमांसाठी रेकॉडेड संगीत न वापरता वादकांना खास आंमंत्रित केले जाते. कथ्थकसाठी सारंगी-तबला तर ओडिसी साठी बांसरी-पखावज वादकांना सन्मानाने बोलावून प्रत्यक्ष वादनाचा आस्वाद रसिकांना नृत्यासोबत दिला जातो.
केवळ मनोजरंजनाच्या हेतूने अथवा शृंगाराचा उद्देश समोर ठेवून सादर केल्या जाणार्‍या कलांना आणि कलाकारांना इथे बोलाविले जात नाही. तर आपल्या प्रदीर्घ तपश्चर्येने रियाझाने ज्यांनी कलेची जोपासना केली आहे, अभ्यास केला आहे अशा कलाकारांनाच ‘शारंग देव समारोहा’त आमंत्रित केले जाते. मग यात बाऊल संगीतासाठी आयुष्य वाहून घेतलेल्या पार्वती बाऊल असो, की दुर्मिळ अशा वीणा वाजविणार्‍या ज्योती हेगडे असो की मार्गनाट्यसारखा हजार वर्षापूर्वीचा कलाप्रकार जपणारे पियल भट्टाचार्य असो.
पार्वती दिदींनी स्वत:चा कलात्मक विकास करत असताना या परिसरांतील कलेचा जो अभ्यास सुरू ठेवला आहे तो पण फार महत्त्वपूर्ण आहे. ओडिसा आणि महाराष्ट्र यांच्यात हजारो किमी चे अंतर. पण वेरूळमधील शिल्पांत मूर्त्यांमध्ये ज्या मुद्रा आहेत त्या ओडिसी नृत्य प्रकारातील मुद्रांशी कशा जूळतात याचा त्या बारकाईने अभ्यास करत आहेत. या दोन ठिकाणच्या राजवटींतील कलाकारांमध्ये आदानप्रदान होत असणार असे त्यांचे प्रतिपादन आहे.
जगप्रसिद्ध कैलास लेण्यात शिवाची नटराज मुर्ती आहे. ही मूर्ती सर्वत्र पूजल्या जाणार्‍या तंजावरच्या ‘उल्लोलीतपाद नटराज’ मुर्तीपेक्षा जूनी आहे. ही मुर्ती ‘लोलीतपाद’ नटराज असून आपण याचीच पुजा कलेच्या सादरीकरणापूर्वी कशी केली पाहिजे. अशा बाबी त्या अभ्यासाने अग्रहपूर्वक ठासून सांगतात तेंव्हा त्यांचा या प्रदेशाबद्दलचा अभिमान जाणवत राहतो.
शिष्यांना ओडिसी व कथ्थक शिकविण्याची त्यांची पद्धतही अभिनव अशीच आहे. पहिल्यांदा आलेल्या सर्व विद्यार्थ्यांची परिक्षा घेवून त्यांतून त्यांची निवड केली जाते. त्यांना काय शिकवायचे कथ्थक की ओडिसी याचा निर्णय गुरूकुलाच्यावतीनेच घेतला जातो. गुरूपौर्णिमेला या गुरूकुलाच्या शैक्षणिक वर्षाची सुरवात होते. वर्षभर शिष्यांना शिकवत असताना पालक सभा म्हणून पालकांसमोर त्यांना सादरीकरण करायला सांगितले जाते. स्वत: पार्वती दिदी प्रत्येक शिष्याचे नृत्य पाहून पालकांसमोरच सुचना करतात. उणिवा दाखवून देतात. पालकांनाही आपण वर्षभर काय आणि कसे शिकवले हे समजावून सांगतात. त्या स्वत: उत्कृष्ट नृत्यांगना आहेतच पण शिष्यांना शिकवताना त्या ज्या पद्धतीनं स्वत: मुद्रा करून दाखवतात ते फारच परिणामकारक ठरते. शिवाय वर्षांतून किमान दोन तरी मोठे वाटणारे सादरीकरण त्या आमंत्रित हजारो रसिकांसमोर करून एक वस्तुपाठच शिष्यांसमोर ठेवतात.
शारंगदेव समारोहात 2018 मध्ये त्यांनी ‘धृपदांगी कथ्थक’ हा अभ्यासुन स्वत: विकसित केलेला नृत्य प्रकार सादर करून रसिकांना अभ्यासकांना आणि शिष्यांना चकित केले. कथ्थक हे केवळ मोगलांच्या दरबारातून पुढे आले विकसित झाले असे नसुन त्याचे धागे पूर्वीच्या ग्रंथांत परंपरात कसे सापडतात, इतकेच नाही तर महाभारत कालीन संदर्भही कथ्थकचे कसे आहेत हेही त्यांनी अभ्यासातून उलगडून दाखवले आहेत.
लोककलांच्या बाबतीतही दिदी जागरूक आहेत. शारंगदेवाच्या संगीत रत्नाकर मध्ये उल्लेख असलेल्या ‘किन्नरी विणा’ या वाद्याचा शोध घेत त्यांनी तेलंगणातील एकमेव कलाकार शोधून काढला. त्याचे सादरीकरण रसिकांसमोर करण्यात आले. याच पद्धतीनं डवरी गोसावी वाजवतो त्या छोट्या सारंगीचा शोध या गुरूकुलाला नुकताच लागला आहे. त्याचेही सादरीकरण इथे आता होणार आहे.
संगीत नाटक नृत्य कलाविषयक चित्रपट ध्वनीमुद्रक प्रकाश योजनाकार आदी या क्षेत्रातील विविध अभ्यासक, ज्येष्ठ कलाकार, समीक्षक यांना शारंगदेव समारोहात आमंत्रीत करून ही जागा संगीत विषयक सर्वांग चर्चा करण्याचे सादरीकरणाचे एक प्रगल्भ व्यासपीठ आहे हेच सिद्ध केले आहे. हा समारोह गेली 12 वर्षे अव्याहतपणे चालू आहे. चार दिवस सकाळी चर्चासत्रं, दुपारी कार्यशाळा आणि रात्री सादरीकरण असा भरगच्च कार्यक्रम इथे आखलेला असतो.
संगीत परंपरा डोळसपणे अभ्यासत असताना आपल्या या परंपरांचा प्रभाव इतरांवर कसा पडतो याचाही शोध पार्वतीदिदी घेतात. चीनमध्ये भरतनाट्यम शिकवणार्‍या इशा दिदी (जीन शान शान) यांच्या परदेशी छोट्या शिष्यांचे भरतनाट्यमचे सादरीकरण या गुरूकुलात झाले आहे. मलेशियाचे ओडिसी नर्तक रामली इब्राहीम यांनी 2018 मध्ये त्यांची कला शारंगदेव महोत्सवात सादर केली आणि दुसर्‍याच दिवशी त्यांना भारत सरकारने पद्मश्री जाहिर केले. देश परदेशांत आपल्या संगीत परंपरेचा धागा गुंफत जागतिक पातळीवर एक कलात्मक वस्त्र विणण्याचे मोठे कामही पार्वती दिदी करत आहेत. स्वत:ची कला जपताना विकसित करताना याच कलेचा सम्यक विचार करत प्रत्यक्ष कृती करण्यातही शक्ति खर्च करावी ही वृत्ती खरेच गौरवास्पद आहे.
विद्यारण्य नावाने एक शाळा औरंगाबाद शहरालगत गांधेली गावा जवळ पार्वती दत्ता यांनी सुरू केली आहे. अतिशय वेगळ्या पद्धतीने शिक्षणविषयक दृष्टीकोन बाळगून ही शाळा चालवली जाते. रविंद्रनाथ टागोरांच्या शांतिनिकेतनचा आदर्श हा शिक्षण विषयक उपक्रम चालवताना समोर ठेवल्या गेला आहे.
आज मान्यवरांच्या उपस्थितीत पार्वती दत्ता यांना डॉ. भीमराव गस्ती प्रबोधन पुरस्कार सन्मानपूर्वक प्रदान करण्यात येत आहे. त्यांचे मन:पूर्वक अभिनंदन. !
(सा. विवेक फेब्रुवारी 2018 मध्ये प्रकाशीत झालेल्या लेखात वाढ करून हा लेख तयार करण्यात आला आहे.)
(छायाचित्र सौजन्य महागामी गुरुकुल)
श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575
