पुलित्झर फोटोमागचे दाहक सत्य!

उरूस, 13 मे 2020

पुलित्झर पुरस्काराचे रामायण सुरू असताना आता अजून काही बाबी स्पष्टपणे समोर येत चालल्या आहेत. जमात-ए-पुरोगामींचा हा भारत विरोधी कट आहे हे आता लपून राहिलं नाहीये. याला मानावाधिकार, कलेचे स्वातंत्र्य असे कितीही गोंडस नाव दिले तरी सत्य लपत नाही.

पार्थ परिहार या प्रिन्सटन विद्यापीठातील पीएच.डि. करणार्‍या (पॉलिटीकल इकॉनॉमी अँड गेम थिअरी) भारतीय विद्यार्थ्याने पुलित्झरचे कटू सत्य बाहेर आणायला सुरवात केली आहे. त्याने एक मोठा लेखच यावर लिहीला आहे.

लेखात वापरलेला फोटो आपण उदा. म्हणून समजून घेवू. 11 वर्षीय आतिफ मीर या मुलाच्या शवाभोवती शोक करणारे कश्मिरी यात आपल्याला दिसत आहेत. दार यासिन याच्या या फोटोतून असा संदेश जातो की बघा भारतीय सेना किती क्रुर आहे. कोवळ्या 11 वर्षीय मुलाचा बळी यांनी घेतला. यावर तारीख आहे 22 मार्च 2019. या गावाचे नाव आहे  हाजिन. श्रीनगरच्या उत्तरेला हे गांव असून हे ‘इंडियन कंट्रोल्ड कश्मिर’ मध्ये आहे. असा उल्लेख या फोटो खाली आहे.

जमात-ए-पुरोगामींचे पितळ उघड पडायला सुरवात होते ती या घटनेच्या तारखेपासून. आधी सांगितलं गेलं होतं की 370 हटवल्यानंतर कश्मिरात जनजिवन विस्कळीत झाले, सेनेने मुस्कटदाबी केली, इंटरनेट बंद केले वगैरे वगैरे. सामान्य कश्मिरी नागरिक खुप अस्वस्थ, प्रचंड ताणाखाली आहेत.

370 हटवले ती तारीख कोणती होती? 5 ऑगस्ट 2019. पण हा फोटो तर 22 मार्चचा आहे. मग या दिवशी नेमकी काय घटना घडली होती? कुणाला असे सहज वाटू शकेल की सैन्याने केलेल्या गोळीबारात हा निष्पाप मुलगा मारला गेला.

लष्कर-ए-तोयबा च्या आतंकवाद्यांनी आतिफ आणि त्याचा काका अब्दूल हमीद यांना त्यांच्याच घरात ओलिस ठेवले होते. सुरक्षा दलाच्या जवानांवर गोळीबार करताना आतंकवाद्यांनी या घराचा आश्रय घेतला. आणि या दोघांना बांधून ठेवले. सुरक्षा दलांनी त्यांच्यावर हल्ला करू नये म्हणून या निष्पाप कश्मिरी नागरिकांना वेठीस धरले होते. कसा बसा अब्दूल हमीद या कैदेतून सुटका करून पळून जाण्यात यशस्वी ठरला. पण हा कोवळा पोरगा आतिफ मीर मात्र तसाच आतंकवाद्यांच्या ताब्यात अडकून पडला. सुरक्षा दलाच्या जवांनानी आतिफची आई आणि इतर कुटूंबियांना आणि गावकर्‍यांना विनंती केली की तूम्ही आतंकवाद्यांना आतिफला सोडून द्यायला सांगा. या गोळाबारीत निष्पाप लोकांचा बळी जायला नको. दोन दिवस सुरक्षा दलाच्या जवानांनी वाट पाहिली. आतंकवाद्यांनी आतिफला सोडण्याची तयारी दाखवली नाही. सुरक्षा दलांनी ते घर स्फोटात उडवून दिले. तीन वेळा झालेल्या गोळाबारीत 5 आतंकवाद्यांचा खात्मा झाला पण सोबतच हा कोवळा पोरगा मारला गेला.

ही सगळी कथा आपल्याला समजावून सांगितली जात नाही. केवळ वरचा फोटो दाखवून असा समज करून दिला जातो की सैन्यदल कशा प्रकारे निष्पाप लोकांचे बळी घेत आहेत.

असा एक प्रकारे बुद्धिभेद सामान्य भारतीयांचा केला जातो आहे. असे चित्र उभे केले जात आहे की कश्मिरचा सामान्य माणूस शांततेच्या मार्गाने त्यांचे स्वातंत्र्य आंदोलन चालवत आहे. आणि त्यांच्यावर भारतीय लष्कराकडून प्रचंड अत्याचार केले जात आहेत. टुकडे टुकडे गँगचा पोस्टर बॉय कन्हैय्या कुमार याने असा आरोपच केला आहे की सैनिक कश्मिरात सामान्य जनतेवर आत्याचार करत आहेत.

आता दुसरा फोटो बघू. एक कश्मिरी नागरिक हातात दगड घेवून पोलिसांच्या गाडीवर फेकत आहे शिवाय लाथ मारत आहे. या फोटोचे वैशिष्ट्य रंगवताना जमात-ए-पुरोगामी असं सांगतात की सामान्यांना चिरडून टाकणार्‍या सुरक्षा दलांच्या वाहनांवर सामान्य नागरिक आपला संताप व्यक्त करत आहेत.

आता या फोटोखालची तारखी पहा. ती आहे 31 मे 2019. या दिवशी नेमके काय घडले होते? या दिवशी हिजबुल मुजाहिदीनच्या दोन आतंकवाद्यांचा खात्मा सुरक्षा दलांनी केला होता. त्याच्या विरोधात भारतविरोधी भावना उचंबळून आली व लोकांनी पोलिसांच्या वाहनांवर दगडफेक केली. या वाहनाच्या समोरचे चाक जरा वळलेले आहे. यात चालक दिसत नाही. याचा अर्थ ही काही चालू असलेली गाडी नाही. ही बंद पडलेली किंवा एका जागी उभी असलेली गाडी आहे. शिवाय गाडीच्या पलीकडे अजून दोन पाय दिसत आहेत. म्हणजेच एकट्या दुकट्या सामान्य नागरिकांना चिरडणारी गाडी आणि तिच्यावर संतापून दगड फेकणारा सामान्य नागरिक असं हे चित्र नाही. तर हिजबुल मुजाहिदीनच्या आतंकवाद्यांचा खात्मा केला म्हणून पोलिस दलाच्या उभ्या असलेल्या बंद गाडीवर दगड फेकणारा क्रुर जमाव असे हे चित्र आहे. बागी जमाव पाठीमागे असणार हा समोर आलेला केवळ एक नागरिक आहे.

परत या तारखेकडे लक्ष द्या. 31 मे म्हणजे याचा 370 हटविल्याशी काहीही संबंध नाही. जाणीवपूर्वक बुद्धिभेद करण्यासाठी या फोटोंचे कौतूक केले जात आहे.

पार्थ परिहार यांचा लेख डोळ्यात अंजन घालणारा आहे. या लेखाची लिंक खाली देत आहे. तो जरूर वाचा. मी यातील केवळ 10 टक्के भागच सांगितला आहे. पुलित्झर पुरस्कारामागचे बाकी राजकारण खुप मोठे आहे.

https://medium.com/@parihar.parth/the-pulitzer-is-a-portal-b157bc0f6850
   
श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

संघद्वेषी जयदेव डोळेंचा वैचारिक आंधळेपणा !

उरूस, 12 मे 2020

सराईत गुन्हेगार गुन्हा केल्या शिवाय राहूच शकत नाहीत किंवा पट्टीचा व्यसनी माणूस व्यसनाशिवाय राहू शकत नाही. तसेच प्रा. जयदेव डोळे यांचे वैचारिक पातळीवर झालेले दिसत आहे. मोदी-संघ-अमितशहा-भाजप या एम.एस.ए.बी. ला शिव्या दिल्या शिवाय यांना राहवतच नाही. एकदा का ही वैचारिक गरळ अधून मधून ओकली की यांची तबियत बहुतेक चांगली रहात असावी.

लॉकडाउन च्या गंभीर परिस्थितीत कामगारांची स्थिती फारच भयानक झाली आहे. अस्वस्थेतून हे कामगार आपल्या गावी परत जावू पहात आहेत. वाहतूक व्यवस्था बंद असल्यामुळे काही पेचप्रसंग उभे रहात आहेत. त्यातून मार्ग काढण्यासाठी केंद्र सरकार, राज्य सरकार, स्थानिक प्रशासन यंत्रणा, स्वयंसेवी संस्था सगळेच प्रमाणिकपणे प्रयत्न करत आहेत. काही ठिकाणी हे प्रयत्न अपुरे पडतात आणि जालन्या जवळ करमाडला घडली तशी दुर्घटना घडते. मजूरांचा रेल्वेखाली जीव जातो. हा अपघात आहे.  यात कुठला पक्ष संघटना व्यक्ती यांच्यावर टीका करण्याचे काहीच कारण नाही. पण शांत बसतील ते जयदेव डोळे कसले.

‘अक्षरनामा’ नावाच्या पोर्टलवर त्यांनी 11 मे 2020 रोजी एक लेख लिहीला. त्याचे शिर्षक आहे, ‘ते अटळ विहारी पायी पायी, हे सुखी निलाजरे भाजपाई’.

अटल बिहारी वाजपेयी यांच्या नावांतील शब्दांचा वापर करत असला शाब्दिक खेळ त्यांनी केला आहे. मुळात हे कामगार जे बिचारे पायी पायी निघाले आहेत त्यांची वेदना अपार आहे. या त्यांच्या चालण्याला  डोळे ‘विहार’ कसे काय म्हणू शकतात? एम.एस.ए.बी. वर टीका करताना कामगारांच्या वेदनेचा उपहास कशासाठी?

या कामगारांचा मृत्यू झाला त्या स्थळी जालन्याचे खासदार असलेले केंद्रिय मंत्री रावसाहेब दानवे का नाही गेले असा ‘खडा’ सवाल करणारे डोळे याच जालन्याचे राज्य मंत्रीमंडळात मंत्री असलेले राजेश टोपे यांना मात्र सोयीस्करपणे विसरून जातात. म्हणजेच यांचा आंधळेपणा विशिष्ट लोकांसाठीच आहे का? बाकी यांना काही दिसतच नाही? केंद्रावर टिका करताना कुठेच राज्य सरकारचा उल्लेख नाही. जसं काही जालना जिल्हा सरळ दिल्लीला जोडला आहे. मध्ये महाराष्ट्र राज्य नावाची काही यंत्रणा अस्तित्वातच नाही. (पत्रकार मित्र सारंग टाकळकर यांनी लेख लिहील्यावर माहिती पुरवली की रावसाहेब दानवे अपघातस्थळी गेले होते. डोळे यांच्या खोटारडेपणाचा अजून एक पुरावा.)

डोळेंच्या लेखावर टीका करण्याचे तसे काही कारण नव्हते. पण  वैचारिक भ्रष्टाचाराचे पुरावे लेखात असल्याने त्याची दखल घेणे भाग पडले. सदसद्विवेक बुद्धीने विचार करणारा जो वाचक वर्ग आहे त्याच्या समोर हा भ्रष्टाचार येणे मला आवश्यक वाटते. बाकी डोळे आणि जमात-ए-पुरोगामी यांच्याशी मला काही कर्तव्य नाही.

डोळे लिहून जातात, ‘श्रमामधून संपत्ती निर्माण होते हा सिद्धांत संघ मानत नाही.’ आता मुळात डोळे हा आरोप कशाचा जोरावर करतात? डोळे यांचा हाच लेख नाही तर त्यांचे इतरही संघद्वेषी लिखाण वाचून आम्ही हा प्रश्‍न विचारतो आहोत. यात अजून एक वैचारिक भ्रष्टपणा आहे. कारखान्यात मजूरांच्या श्रमाचे शोषण होते व त्यातून नफा निर्माण होतो हा मार्क्सचा सिद्धांत मांडत असताना डोळे मुळात कारखाना कुणाच्या शोषणातून उभा राहिला? त्यासाठी शेतकर्‍यांची बचत लुटल्या गेली हे लपवून ठेवतात.

मुळात संपत्तीची निर्मिती केवळ आणि केवळ शेतीतच होते. एका दाण्याचे हजार दाणे होण्याचा चमत्कार फक्त शेतीतच होतो. बाकी ठिकाणी फक्त स्वरूप बदलते किंवा सेवा देवून त्याचे मुल्य घेतले जाते. पण मार्क्सची मर्यादा दाखवणार्‍या शेतकरी चळवळीतील या वैचारिक मांडणीकडे डोळे डोळेझाक करतात.

शेतीची उपेक्षा झाली म्हणून तर शेतीमधून मनुष्यबळ शहराकडे स्थलांतरीत होत गेले. आणि शेतीची ही उपेक्षा करणारे डोळेंचे लाडके समाजवादी नियोजनाचे कट्टर पुरस्कर्ते जवाहरलाल नेहरू हे होते. डोळेंना हे सगळं झाकून ठेवायचं असतं.

संघाला हे मान्य नाही हे म्हणत असताना डोळे गोळवळकर गुरूजींच्या ‘बंच ऑफ थॉट्स’ या एकमेव पुस्तकाचा आधार घेतात. वस्तूत: या पुस्तकांतील अप्रत्यक्ष चातुर्वर्ण्य समर्थक वाटणारा उल्लेख आम्ही अमान्य करतो आहोत असे सरसंघचालक मोहन भागवत यांनी स्पष्टपणे पत्रकार परिषद घेवून दिल्लीत विज्ञान भवन येथे सांगितले.  (मोदी पत्रकार परिषद घेत नाहीत म्हणून ओरडणारे सगळे जमात-ए-पुरोगामी मोहन भागवतांच्या पत्रकार परिषदांकडे सोयीस्करपणे डोळेझाक करतात) पण डोळे मात्र त्याचाच आधार घेवून आपला बडावा बडवीचा  वैचारिक उपद्व्याप करत राहतात. अमान्य केलेल्या अथवा नाकारलेल्या विचारांचा आधार प्रतिवादासाठी घेता येत नाही हे आपल्या दार्शनिक परंपरेतील महत्त्वाचे गृहीतक डोळेंच्या गावीही नाही. यालाच वैचारिक भ्रष्टाचार म्हणतात.

डोळेंचा राग उत्तर प्रदेश आणि गुजरात सरकारने कामगार कायद्यात केलेल्या बदलांवर आहे. मुळात कामगार कायदे बदलायला केंव्हा सुरवात झाली? भारतात जागतिकीकरणाच्या पार्श्वभूमीवर हे सगळे कायदे नियम बदलायला सुरवात झाली. तंत्रज्ञान क्रांतीमुळे कामगारांच्या कामाचे स्वरूप बदलत गेले. हे सगळे ज्यांच्या काळात झाले तेंव्हा पंतप्रधान पदावर कोणता निलाजरा भाजपायी होता? नरसिंहराव व त्यांचे अर्थमंत्री मनमोहनसिंग, देवेगौडा, गुजराल आणि पंतप्रधान म्हणून मनमोहनसिंग यात कोण निलाजरा भाजपेयी आहे?

डोळेंचा वैचारिक भ्रष्टाचार उघड होतो तो इथे.

वैचारिक भ्रष्टाचारासोबत डोळे खोटारडेपणा करतात. डोळे बिनधास्त लिहून जातात, ‘कॉंग्रेसने रेल्वेचे भाडे चुकते करण्यापासून आरंभ केलेलाय.’ कुठेही रेल्वेची तिकीटे मजूरांसाठी ज्या गाड्या सोडल्या त्यात विकली गेली नाहीत. या तिकीटाचा 85 टक्के हिस्सा केंद्र सरकारने व 15 टक्के हिस्सा राज्य सरकारने उचलला आहे. यात कुठल्याही पक्ष संघटना व्यक्ती यांचा संबंधच नाही. ही सगळ्यात जमात-ए-पुरोगामीची मोडस ऑपरेंडी होवून बसली आहे. आत्ताही मोठ्या उद्योगपतींचे 65 हजार करोड रूपयांचे कर्ज माफ केले असा खोटा आरोप असो की मौलाना साद बाबतीतल्या इंडियन एक्सप्रेसने छापलेल्या खोट्या बातम्या असो. यांचे पितळ काही काळातच उघडे पडले आहे.

या कामगारांचे वर्णन करताना डोळे काय लिहीतात ते बघा...

रस्त्यारस्त्यांवरून चालत निघालेल्या त्या लाखो भारतीयांना समजा एक काळी टोपी घातली. चॉकलेटी पँट आणि पांढरा शर्ट घालून तीत खोचला. काळ्या रंगाचे कातडी बूट आणि हातात एक दंडही दिला. कसे दिसतील सगळे कष्टकरी त्या गणवेशात? राष्ट्रवादी वाटतील की राष्ट्रसेवक? शिस्तीत घरांकडे निघालेले राष्ट्रवीर स्वयंसेवक की, या हिंदूराष्ट्राची उभारणी करणारे श्रमिक? पण स्वयंसेवक असा रिकामपोटी, भकास चेहऱ्याने अन हजारो किलोमीटर्सची फालतू पायपीट करणारा कसा असेल? तो तर गोबरे गाल, तकाकलेले शरीर, छोटीशी ढेरी, तेल लावून चोपलेले केस, त्या आधी सुस्नात होऊन कपाळावर गंध लावलेले आणि हिंदूराष्ट्राचे भव्य स्वप्न पुरे केल्याचे तुपकट समाधान तरळणारा चेहरा घेऊन हिंडणारा पराक्रमी पुरुष! हायवेवर काय काम त्याचे? अजून हायवे शाखा क्रमांक १०१ निघालेल्या नाहीत…

द्वेषाने आंधळे झालेल्या नजरेला हे असेच दिसणार.

विरोधाभास असा आहे की डोळेंच्या डोळ्यात झणझणीत अंजन घालणार्‍या घटना घडत आहेत. सरकार शिवाय लॉकडाउनच्या काळात सर्वात जास्त सेवाकार्य ‘तुपकट चेहर्‍याच्या गोबरे गालाच्या छोट्या ढेरीच्या’ संघ कार्यकर्त्यांकडूनच चालविले जात आहे.

(संवैधानिक इशारा : एम.एस.ए.बी. (मोदी-संघ-अमितशहा-भाजप) द्वेषाने पछाडलेल्या डोळेंसारख्या असहिष्णू जमात-ए-पुरोगामी लोकांनी हे वाचू नये. त्यांच्या रोगावर आमच्याकडे इलाज नाही. ट्रंपमुळे यांना आता अमेरिकेतही जायची सोय नाही. रशिया तर यांचा उरलाच नाही. चीनचा आसरा होता पण आता जा म्हटले तरी हे जाणार नाही. जमात-ए-पुरोगामींनी अंदमानवर जावून रहावं असा सल्ला दिला तर तो रोगापेक्षा भयंकर. कारण अंदमान म्हटलं की सावरकर आठवतात. आणि मग तर यांची वेदना दुप्पट वाढते. तेंव्हा जमात-ए-पुरोगामींनो माफ करा. सध्या काहीच उपाय नाही. बरं मोदी पंतप्रधान झाल्यावर देश सोडणारे कुठे गेले तेही कळेना. मोदी पहिल्यांदा पंतप्रधान झाल्यावर  बाटलेली या देशाची भूमी मोदी दुसर्‍यांदा पंतप्रधान झाल्यावर जमात-ए-पुरोगामींसाठी पावन झाली असेल तर मला कल्पना नाही.)

लॉकडाउनच्या काळात हा मूळ लेख वाचून स्वत:वर अत्याचार करून घेण्याची काडीचीही गरज नाही. ज्यांना स्वत:चा आनंद सुख समाधान धोक्यात घालायचे आहे त्यांच्यासाठी लेखाची लिंक खाली देत आहोत.

https://www.aksharnama.com/client/article_detail/4255
 

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

पुलित्झर पुरस्कार- कलात्मक नक्षलवादाचा अविष्कार!

उरूस, 7 मे 2020

जंगल भागात सशस्त्र क्रांतीने व्यवस्थेविरूद्ध लढणारी चळवळ म्हणजे नक्षलवाद. या नक्षलवादाला गेली दहा वर्षे सुरक्षा यंत्रणांनी बर्‍यापैकी नियंत्रणात आणले आहे. नाकेबंदी झाल्यावर हाच नक्षलवाद शहरी भागात सामाजिक चळवळींच्या माध्यमांतून पसरविण्यात आला. याला शहरी नक्षलवाद असे संबोधले जाते. कायद्याचा मजबूत फास आता या शहरी  नक्षलवाद्यांच्या गळ्याशी आवळला गेला आहे. नुकतेच अटक करण्यात आलेले गौतम नवलखा व आनंद तेलतुुंबडे ही त्याचीच उदाहरणे.

आता यानंतर नक्षलवाद वेगळ्याच अंगाने समार येताना दिसतो आहे. त्याचा पहिला ठळक पुरावा 5 मे 2020 ला दुपारी 2.24 मि. राहूल गांधी यांनी केलेल्या ट्विटरवरून प्राप्त होतो. 370 कलम हटविल्यानंतर कश्मिर मधील जनजीवनाबाबतचे केलेल्या छायाचित्रणासाठी यासिन दार, मुख्तार खान आणि चन्नी आनंद या तिघांना पुलित्झर पुरस्काराने सन्मानित केल्या गेले. राहूल गांधी यांनी तातडीने यांचे अभिनंदन केले.

जे लोक यांचे अभिनंदन करत आहेत आणि या फोटोंची दखल मोठ्या प्रमाणात घेत आहेत त्यांनी   हे फोटो कलात्मक दृष्ट्या श्रेष्ठ आहेत का हे सांगावे.

पहिली बाब म्हणजे हे फोटो सामान्य दर्जाचे आहेत. मग यांना पुरस्कार का मिळाला? आणि देणार्‍या संस्थेचा जो काही अजेंडा असायचा तो असा पण त्यांचे आपण का कौतूक करायचे?

राहूल गांधी यांनी तातडीने अभिनंदनाचे ट्विट केले. त्यांना अजूनही पालघरच्या झुंडबळींची दखल घ्यायला वेळ मिळाला नाही. ज्या कश्मिरच्या छायाचित्रांसाठी हा पुरस्कार आहे त्याच कश्मिर मध्ये रियाझ नायकू या आतंकवाद्यांचा नायनाट आपल्या जवानांनी केला. राहूल गांधींना जवानांचे कौतूक करायला वेळ नाही. आणि या छायाचित्रकारांच अभिनंदन करायची मात्र मोठी हौस.

दुसरी बाब म्हणजे हे फोटो तर सरळ सरळ भारत विरोधी आहेत. एकात पाकिस्तानचा झेंडा फडकवणारे नागरिक आहेत, दुसर्‍यात स्वतंत्र कश्मिरचा फलक दिसतो आहेत आणि तिसर्‍यात पोलिसांच्या व्हॅनवर लाथ मारणारा कश्मिरी दिसतो आहे. मग या छायाचित्रांचे एक सच्चा भारतिय म्हणून मी कौतूक का करू?
यातील एक छायाचित्रकार (यासीन दार) कश्मिरचा उल्लेख ‘इंडिया कंट्रोल्ड कश्मिर’ असा करतो. जे कुणी या लोकांचे कौतुक करत आहेत हे त्यांना मंजूर आहे का? 

राहूल गांधी यांचे तातडीने केलेले ट्विट आणि लष्कर-ए-मिडियाने त्याला दिलेले महत्त्व पाहता नक्षलवादाचा हा नविन अवतार आहे याची खात्री पटत चालली आहे. जमात-ए-पुरोगामी ज्या पद्धतीनं रियाज नायकु या आतंकवाद्याचे उदात्तीकरण करत आहे, ज्या पद्धतीनं या छायाचित्रकारांचे कौतुक चालू आहे त्यातून हा नविन नक्षलवाद ठळक दिसून येतो आहे. याला कलात्मक नक्षलवाद म्हणता येईल. कलेच्या निमित्ताने भारतीयांवर मानसिक हल्ला करायचा. आपल्याच सैनिकांबद्दल द्वेष निर्माण करायचा. आतंकवाद्यांना मारले तर मानवाधिकाराचे तुणतुणे वाजवायचे. आणि वर हे सर्व कलेचे स्वातंत्र्य, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, स्वतंत्र पत्रकारिता या नावाखाली चालू द्यायचे. 

याच पुलित्झर पुरस्कारांना अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रंप यांनी झोडपून काढले आहे. कारण अमेरिका विरूद्ध काम करणारी अमेरिकेतीलच रशियन लॉबी यात सक्रिय आहे. अमेरिका राष्ट्रविरोधी पत्रकार यात सन्मानिल्या गेले आहेत. या पत्रकारांना पुलित्झर पुरस्कार मिळाला ज्यांनी अमेरिका विरोधी बातम्या सातत्याने छापल्या. म्हणजे तेथे राष्ट्राध्यक्ष अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, कलात्मक स्वातंत्र्य यांची कसलीही भाडभीड न बाळगता आपल्या देशातील अशा संस्थांवर टीका करतो आहे आणि इथे आपले जबाबदार विरोधीपक्ष नेते मा. राहूल गांधी देशविरोधी पत्रकारांचे पुरस्कार मिळाल्याबद्दल अभिनंदन करत आहेत. 

यात परत एक ढोंग आहे एन.सी.ई.आर.टी. चे माजी संचालक प्रा. जगमोहनसिंह राजपुत यांनी महत्त्वाचा मुद्दा उपस्थित केला आहे. राजपुत यांना युनेस्कोने पुरस्कार घोषित केला होता. तेंव्हा यु.पी.ए. सरकारने युनेस्कोला पत्र लिहून राजपुत यांना पुरस्कार देवू नका असे सांगितले होते. कारण राजपुत यांचे लिखाण आणि मांडणी मुलभूत मुल्यांचे उल्लंघन करते. यावर राजपुत सर्वोच्च न्यायालयात गेले. न्यायालयाने राजपुत यांच्या बाजूने निकाल दिला. यात काहीच देशविरोधी नाही मग तूम्ही राजपुत यांच्या पुरस्कारावर आक्षेप कसा काय घेता? या न्यायालयाच्या प्रश्‍नावर तत्कालीन यु.पी.ए. सरकारला काहीच उत्तर देता आले नाही.

हे सर्व छायाचित्रकार पाकव्याप्त काश्मिर मध्ये जावून तेथील हालअपेष्टांचे चित्रण का नाही करत?  कश्मिरचाच विचार केला तर गेल्या दोन एक वषार्र्ंत मेहबुबा मुफ्ती सरकार कोसळल्यावर तिथे स्थानिक स्वराज्य संस्थेच्या निवडणुकांत 40 हजार ग्रामपंचायत सदस्य शांततेच्या मार्गाने निवडून आले. लोकांनी मोठ्या प्रमाणात रांगा लावून मतदान केले. मतदानाला रांगा लावणार्‍या लोकांना छायाचित्राला का नाही पुरस्कार मिळाला?

लोकशाहीच्याच मार्गाने 370 कलम संसदेत दीर्घ चर्चा करून मतदान घेवूनच हटवले गेले. जे की तात्पुरते कलम होते. कुठलीही लष्करी कारवाई करून दडपशाही करून हे कलम हटवले गेले नाही. जम्मु कश्मिरचे प्रतिनिधी लोकसभेत राज्यसभेत हजर होते. त्यांना आपली बाजू मांडण्याची पूर्ण संधी देण्यात आली होती.

2019 च्या लोकसभा निवडणुका जम्मु कश्मीरच्या 6 मतदार संघामध्ये भारतातील इतर प्रांतांप्रमाणेच शांततेत पार पडल्या. या सहा पैकी 3 जागा भाजपला मिळाल्या. आणि नॅशनल कॉन्फरन्सला 3 जागा मिळाल्या. म्हणजे आकड्यांच्या भाषेत 6 पैकी 3 म्हणजे 50 टक्के यश भाजपला मिळाले.

प्रत्यक्ष प्राप्त मतांची आकडेवारी अशी आहे. भाजप- 16,48,041. कॉंग्रेस- 10,11,527.  नॅशनल कॉन्फरन्स- 2,80,356 आणि पीपल्स डेमॉक्रेटीक पार्टी-84,054. विरोधी मतांची  एकत्र बेरीज केली तरी ती 13,75,937 इतकी होते.

मग जर जम्मू कश्मीर मधील एकूण मतांपैकी भाजपची मते  इतर विराधी मतांपेक्षा जास्त असतील तर हे जनमत कशाचे द्योतक आहे? भाजपला मतदान करणार्‍यांना आधीपासूनच माहित होते की भाजप 370 हटविण्याच्या बाजूने आहे. या उलट इतर पक्षांना मतदान करणारे हे जाणून होते की हे पक्ष 370 रहावे याच बाजूने आहेत. मग त्या लोकांनी मोठ्या प्रमाणावर मतदान करून भाजपचा दावा खोडून का नाही काढला?

लोकशाहीच्या मार्गाने काश्मिर विरोधी शक्ती काहीच साध्य करू शकत नाहीत. शस्त्रांचा मार्गही आता कमकुवत होत चालला आहे. रियाज नायकू याची खबर स्थानिक कश्मिरींनीच भारतीय सैन्याला दिल्याचे बोलले जात आहे. म्हणजे सामान्य लोकांची सहानुभूती पाठिंबाही आता अटला आहे. नोटबंदी नंतर भयानक आर्थिक कोंडी आतंकवादी चळवळीची झाली आहे. शहरी नक्षलवाद अंगाशी येतो आहे. अशा वातावरणात पुलित्झर पुरस्काराच्या निमित्ताने कलात्मक नक्षलवाद समोर येतो आहे.

किमान विचार करणार्‍यांनी आणि सच्चा भारतीय असणार्‍यांनी याचा कडाडून निषेध केला पाहिजे. कलात्मक नक्षलवादाला कदापिही थारा दिला नाही पाहिजे. देश टिकला तरच कला साहित्य संस्कृती टिकत असते. देशविरोधी तत्त्वावर आधारलेला कुठलाही कलावाद कामाचा नाही हे ठामपणे सांगितले पाहिजे.
   
श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575   

अजून नाही जागी राधा | अजून नाही जागे गोकुळ||

काव्यतरंग, दै. दिव्य मराठी रविवार १० मे २०२० 

अजून नाही जागी राधा
अजून नाही जागे गोकुळ
अशा अवेळी पैलतिरावर
आज घुमे का पावा मजुळ

मावळतीवर चंद्र केशरी
पहाटवारा भोवती भणभण
अर्ध्या पाण्यामध्ये उभी ती
तिथेच टाकून अपुले तनमन

विश्वच अवघे ओठां लावुन
कुब्जा प्याली तो मुरलीरव
डोळ्यामधुनी थेंब सुखाचे
‘‘हे माझ्यास्तव... हे माझ्यास्तव...’’

-इंदिरा संत
(इंदिरा संत यांची समग्र कविता, पृ. 147, पॉप्युलर प्रकाशन)

प्रेमाचा कुठेही संदर्भ आला की राधा कृष्ण येतातच. कृष्णाच्या प्रेमाबाबत जरा अजून पुढे गेलो तर रूक्मिणीचा संदर्भ येतो. कृष्ण रूक्मिणी हे तर सफल प्रेमाचे प्रतिक. पण कधीही कुठेही कुरूप असलेली कुब्जा हीचा विषय येत नाही. गोकुळातील एक कुरूप स्त्री या पेक्षा तिच्या बाबत काहीच जास्त माहिती नाही.

इंदिरा संत यांनी मात्र या कुब्जेची मानसिकता समजून तिला एक सामान्य माणसाचे प्रतिक मानून ही सुंदर अशी कविता लिहीली. प्रेमाचा एक अनोखा पैलू या कवितेच्या निमित्ताने रसिकांसमोर झळाळून उठला.

गोकुळातील पहाटेची वेळ आहे. सुंदर मोठा केशरी चंद्र मावळतीकडे निघाला आहे. अशा अवेळी यमुनातीरी मंजूळ पावा वाजतो. हा कुणासाठी आहे? रास खेळून सारे गोकुळ शांत झोपी गेले आहे. राधाही अजून जागी नाही. तेंव्हा यमुनातिरी उभ्या असलेल्या कुरूप कुब्जेच्या असे लक्षात येते की केवळ तिच जागी आहे तेंव्हा ही बासरी तिच्याचसाठी आहे.

कविता तशी समजून घ्यायला साधी सोपी आहे. या निमित्ताने इंदिरा संतांनी प्रेमाचा एक पैलू पुढे आणला आहे तो मात्र विलक्षण आहे.

कृष्णाच्या आयुष्यात एकूण 7 स्त्रीया महत्त्वाच्या आहेत. आणि या सात स्त्रीयांच्या निमित्ताने प्रेमाची निरनिराळी रूपं समोर येतात. पहिली स्त्री ही देवकी जिने 9 महिने कृष्णाला पोटात वाढवले ती जन्मदाती आई. दुसरी यशोदा जिने जन्म दिला नाही पण कृष्णाचा सांभाळ केला. आपल्या आयुष्यात जन्मदाती नसलेल्या पण आपल्याला जिव लावणार्‍या माया करणार्‍या स्त्रीया येतात. पूर्वीच्या काळी जन्मदाती लवकर मृत्यू पावली तर त्या बाळाला दुध पाजविण्यासाठी दुसर्‍या बाळांतिण बाईला विनंती केली जायची. सम्राट अकबर, छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या बाबतीत अशा दुधआयांची उदाहरणं इतिहासात आहेत.

कृष्णाच्या आयुष्यातील तिसरी स्त्री म्हणजे अर्थातच जगप्रसिद्ध अशी राधा. ही राधा त्याच्यापेक्षा वयाने मोठी आहे. हे प्रेम सफल होत नाही. पण चिरंतन राहिलेले असे हे प्रेमाचे प्रतिक आहे. लक्ष्मीकांत तांबोळी यांनी गोकुळावाटा या मालिका कवितेत मोठे सुंदर लिहून ठेवले आहे

आपल्यातच असते राधा
आपल्यातच असतो कृष्ण
मन वृंदावन करण्याचा
इतकाच आपुला प्रश्‍न

चौथी स्त्री कृष्णाच्या आयुष्यात येते ती बहिणीच्या रूपातील सुभद्रा. भावा बहिणीच्या प्रेमात कृष्ण सुभद्रा हे इतके लोकप्रिय आहेत की जगन्नाथपुरीला जे मंदिर आहे तिथे कृष्ण-बलराम यांच्या सोबत जी तिसरी मुर्ती आहे ती सुभद्रेची आहे. भावा बहिणींला असे जगात कुठेही पुजले जात नाही.

पाचवी स्त्री कृष्णाच्या आयुष्यात येते ती रूक्मिणी. रूक्मिणी स्वतंत्र स्त्रीची अशी प्रतिमा आहे की जी आपल्या मनातील पुरूषाला संदेश पाठवून स्वत:चे हरण करण्यास सांगते व त्याच्या सांबत संसार करून एक आदर्श निर्माण करते. निर्णय घेणे आणि तो अंमलता आणणे, त्यासाठी झटून पूर्णत्व प्राप्त करणे याचे उदाहरण म्हणजे रूक्मिणी.

सहावी स्त्री कृष्णाच्या आयुष्यात येते ती सत्यभामा. सत्यभामेचा असा दावा आहे की ती यादव कुळातील असून त्या काळातील रितीरिवाजाप्रमाणे कुळशील बघून राजरोस विवाह करून कृष्णाच्या आयुष्यात येते. ती काही पळवून आणलेली नाही, ती काही दुसर्‍या जाती धर्मातील नाही. हा मुद्दा खरेच लक्षात घेण्यासारखा आहे की आपल्याकडचे बहुतांश विवाह हे कृष्ण-सत्यभामा पद्धतीचेच असतात. तेंव्हा सामान्य नवरा बायकोचे प्रतिक म्हणजे कृष्ण-सत्यभामा.

कृष्णाच्या आयुष्यातील सातवी लोविलक्षण स्त्री म्हणजे द्रौपदी. ही कृष्णाची प्रेयसी नाही. बहिण नाही. तर सखी आहे. भारतीय परंपरेतील उदारमतवादाचा पुरावा म्हणजे कृष्ण-द्रौपदीचे मैत्रीचे नाते. एक स्त्री आणि एक पुरूष केवळ मित्र असू शकतात हे आजपण सहजा सहजी पचत नाही. तेंव्हा असे एक नाते आपल्या पुराणांत आहे हे इथल्या परंपरेचे प्रगल्भपण समजून त्याचा अभिमान बाळगला पाहिजे.

कुब्जा ही आठवी अशी स्त्री आहे जी की सामान्य माणसाचे त्यातही कुरूप साध्या व्यक्तिमत्वाचे प्रतिक आहे. या साध्या व्यक्मित्वांत हा आत्मविश्वास आहे की मी पण कृष्णा सारख्या लोकविलक्षण दैवतावर प्रेम करू शकते.

मोनालिसा हा जगविख्यात चित्राबाबत असं म्हणतात की आत्तापर्यंत राजेरजवाडे आणि देवी देवतांचीच चित्र काढली जायची. पण मोनालिसा हे सामान्य माणसाचे पहिलेच चित्र आहे. ही स्त्री स्मितहास्य करून दर्शकांना संागू पहात आहे की मी पण चित्राचा कलेचा विषय बनू शकते. खरं तर पाश्चत्यांना हे माहित नाही त्याच्याही दीड एक हजार वर्षांपूर्वी आमच्याकडे अजिंठ्यात सामान्य माणसांची चित्रे रेखाटली गेली आहेत.

कुब्जा ही अशा सामान्य माणसांचे प्रतिनिधीत्व करते. कुब्जा- कृष्ण हे केवळ स्त्री पुरूष अशा प्रेमाचे प्रतिक नाही. एक अवतारी दैवी देखणे लोकविलक्षण व्यक्तीमत्व आणि एक सामान्य कुरूप व्यक्तिमत्व यांचीही जवळीक होवू शकते हे सांगणारे प्रतिक आहे.

महाभारतातील अशा कितीतरी व्यक्तिरेखा प्रसंग आहेत की ज्यांचा वेगळा अन्वयार्थ आपणाला आज लावता येवू शकतो. मानवी स्वभावाचे हजारो मनोज्ञ पैलू इथे आलेले आहेत. इंदिरा संतांना कुब्जा वेगळ्या पद्धतीनं दिसली. त्यांनी ती आपल्या प्रतिभेनं विलक्षण अशी रंगवली. इतरही पैलू आपण शोधून पाहू शकतो.

    श्रीकांत उमरीकर  जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद. मो. 9422878575

महारेतर दलित धम्माचा स्वीकार का नाही करत?

उरूस, 7 मे 2020

वैशाखी पौर्णिमा जगभरात बौद्ध पौर्णिमा म्हणून साजरी केली जाते. भारतीय दार्शनिक परंपरेतील शेवटचे दार्शनिक म्हणजे भगवान गौतम बुद्ध. बुद्धीप्रामाण्यवादावर आधारलेला हा धर्म असल्याने त्याला धर्म न म्हणता धम्म संबोधले जाते. बाबासाहेबांनी हेच वैशिष्ट्य जाणून या धम्माचा स्विकार करून दलित अस्मिता जागवली.

महाराष्ट्रातील पुरोगामी विचारवंत ‘फुले शाहू आंबेडकरांचा’ महाराष्ट्र असे नेहमीच संबोधत असतात. आज बुद्ध जयंती निमित्त हा प्रश्‍न निर्माण होतो की मग हा जो आंबेडकरांचा वैचारिक वारसा सांगणारे आहेत त्यांनी बाबासाहेबांनी दाखवलेला धम्माचा मार्ग का नाही स्विकारला?

‘फुले-शाहू-आंबेडकर’ असं म्हणत असताना अतिशय धूर्तपणे ब्राह्मण जातीत जन्माला आलेले जे पुरोगामी होते त्या लोकहितवादी, रानडे, आगरकर, गोखले यांची नावे वगळली जातात. असे का? ज्या सनातन हिंदू धर्मावर टीका केली जाते, चतुवर्ण्यातील ब्राह्मण विरूद्ध क्षत्रिय, वैश्य आणि शुद्र हे सर्व एक आहेत सांगितले जाते तर या सगळ्यांनी बाबासाहेबांनी दाखवलेल्या मार्गाने जात धम्माचा स्विकार का नाही केला?

पहिल्यांदा आपण दलितांपुरताच विचार करू. बाबासाहेब ज्या दलित जातीत जन्मले त्या पूर्वाश्रमीच्या महारांनीच केवळ धम्माचा स्विकार केला (इतर जातीतील अपवाद आहेत पण फारच थोडे). महारेतर ज्या दलित जाती होत्या त्यांनी धम्माचा स्विकार का नाही केला? आजही ही अशी ‘निळे’ दलित आणि ‘भगवे’ दलित विभागणी का आहे?

बाबासाहेबांच्या जयंतीत चार वर्षांपूर्वी पीरबाजार येथील एका मिरवणूकीत ‘अण्णा दादा लाखोंनी असतील पण बाप फक्त एकच’ अशी उद्धट घोषणा मी ऐकून चकित झालो होतो. ब्राह्मणी वर्चस्वाच्या विरूद्धचा प्रस्थापित व्यवस्थेविरूद्धचा हा लढा दलितांतील जातींअंतर्गत वर्चस्वाचा कधीपासून बनला? बुद्ध बनलेले पूर्वाश्रमीचे महार सोडून इतर दलित म्हणजे शूद्रातले शूद्र समजायचे का? नवबौद्ध दलितांतले ब्राह्मण बनले का?

तेंव्हाचा काळ कठिण होता, सामाजिक परिस्थिती भयानक होती, स्वातंत्र्य नुकतेच मिळाले होते वगैरे वगैरे लंगडे युक्तिवाद आपण मान्य करू. पण आता स्वातंत्र्याला आणि बाबासाहेबांच्या चळवळीला इतकी वर्षे उलटली आहेत. आता परिस्थिती अनुकूल आहे. मग या धर्म परिवर्तनाला गती का नाही भेटली? हे धम्मचक्र कुठे रूतून बसले आहे?

महारेतर दलित जातींना राखीव जागांचे सर्व फायदे मिळत आहेत. पण ज्या अस्मितेचे प्रतिक म्हणजे बुद्ध धम्म आहे तो मात्र स्विकारायची तयारी नाही ही काय मानसिकता आहे? आणि त्यांनी चुकून माकून स्विकारला तरी त्यांना आपल्या बरोबरचे समजायचे नाही समता प्रस्थापित होवू द्यायची नाही अशी मानसिकता का बनत आहे?

मग पारंपरिक सनातन हिंदू जातीत या दलितांचे जे स्थान होते, देवी देवता होत्या, रूढी परंपरा होत्या त्या बद्दल प्रचंड तक्रारी केल्या जात होत्या त्या कितपत खर्‍या आहेत? आजही दलित जातींत मांगीरबाबाची जत्रा, येरमाळ्याची जत्रा, म्हसोबा, सटवाई आदी देवता पुजल्या जातात, त्यांचे मोठे उत्सव भरवले जातात त्या बद्दल हे सगळे पुरोगामी ‘फुले शाहु आंबेडकर’वाले काय भूमिका घेतात? आता तर मनुस्मृती आणि ब्राह्मणांना झोडपायची सोय नाही. कारण यांच्यापासून मुक्तीचा मार्ग बुद्ध धम्माच्या निमित्ताने बाबासाहेबांनी दाखवून दिलाच आहे. मग याचा स्विकार का केला जात नाही?

मध्यंतरी 20 वर्षांपूर्वी शिवधर्माची एक चळवळ मराठा समाजाने पुढाकार घेवून सुरू केली. तेंव्हाच खरे तर सर्वांनी हा प्रश्‍न विचारायला पाहिजे होता की बाबासाहेबांशी तूम्ही वैचारिक बांधिलकी मानता तर मग सगळे बुद्ध धम्मात प्रवेश का नाही करत? परत वेगळा शिवधर्म कशासाठी?

पण हा प्रश्‍न विचारायची कुणी हिंमत केली नाही. शिवधर्म हा जगातील एकमेव असा धर्म होता त्यात जन्माने प्राप्त झालेल्या जातीचे निमित्त करून ब्राह्मण जातीला प्रवेश निषिद्ध मानला गेला. पुढे वैचारिक दबाव आल्यावर ही चर्चा थांबली.

महारेतर दलितांनी धम्माचा स्विकार केलाच नाही शिवाय इतर मागास म्हणून ज्या जाती होत्या त्यांनीही धम्माचा स्विकार केला नाही. याचे कारण काय? भाषणं करत असताना समता परिषदेच्या व्यासपीठावर ‘नवे पर्व ओबीसी सर्व’ असे सांगितले होते. हे सर्व ओबीसी एकत्र करून त्यांनी सगळ्यांनी मिळून धम्माचा स्विकार का नाही केला? समतेचा अवलंब समता परिषदेच्या व्यासपीठावरून का नाही केला गेला?

आश्चर्य हे आहे की ज्या सनातन हिंदू धर्मावर यथेच्छ टिका ‘शाहू फुले आंबेडकर’ वाले करत होते त्या हिंदू धर्माचा त्याग करण्याची धमक पूर्वाश्रमीच्या महारांशिवाय कुणीच दाखवली नाही. ब्राह्मण वगळता इतर सर्वच शूद्र आहेत असे मनुस्मृती मानते म्हणून ओरड करणारे हे सांगत नाहीत की हे सर्व उर्वरीत ‘शूद्र’ अजूनही एक व्हायला आजही तयार नाहीत.

मराठा मोर्च्यांचे वादळ महाराष्ट्रात उठले तेंव्हा दोन विषय प्रामुख्याने समोर आले होते. कोपर्डीच्या निमित्ताने ऍट्रोसिटीचा आणि मराठा आरक्षण हे दोन गंभीर विषय होते.

आज बौद्ध जयंती निमित्त या पुरोगामी विचारवंतांनी छातीवर हात ठेवून प्रामाणिकपणे सांगावे बहुतांश ऍट्रॉसिटी प्रकरणांत दलित विरूद्ध इतर जातीत तेढ निर्माण झाली यात किती ब्राह्मण होते? ऍट्रॉसिटी मध्ये अडकलेले बहुजन हे ब्राह्मणेतरच होते. मग हा विषय दलित विरूद्ध मराठे असा तीव्र बनला होता की नाही? भाषणं करत असातना ब्राह्मणांना शिव्याश्याप देणं, आज अस्तित्वातच नसलेल्या मनुस्तृतीच्या कायद्यावर कोरडे उठवणे सोपे आहे पण वास्तव्यात पोलिस स्टेशनवर ऍट्रॉसिटी प्रकरणांत बहुजन समाज अडकला होता तो कोण होता?

दुसरा मुद्दा होता राखीव जागांचा. या राखीव जागांसाठी मराठा विरूद्ध ओबीसी असा संघर्ष उभा राहिला होता. आजही तो तसाच आहे. पण हे मान्य केले जात नाही. बोलत असताना  ‘फुले-शाहू-आंबेडकर’ म्हणायचे पण प्रत्यक्षात फुले विरूद्ध शाहू विरूद्ध आंबेडकर अशी परिस्थिती निर्माण करायची. याला काय म्हणणार?

धर्माची आज फारशी गरजच नाही तेंव्हा बुद्ध धम्म स्विकारण्याला तसा व्यवहारात फारसा अर्थच नाही अशी मांडणी काही पुरोगामी करतात. ही भूमिका स्वागतशील आहे. मग हेच पुरोगामी बाबासाहेबांना हा प्रश्‍न का नाही विचारत? तूम्ही हिंदू धर्माचा त्याग केला तेच पुरेसे होते. नविन धर्म स्विकारायची गरजच काय होती? तसेही घटनेने सर्वांना समान अधिकार दिलेलेच आहेत. धर्म हा विषय प्रत्येकाचा वैयक्तिक ठेवून संपूवन टाकू. त्याच्यावर विचार करत बसायची गरजच काय?

पण हे पुरोगामी तसं करत नाहीत. सनातन हिंदू धर्माला ब्राह्मणांना मनुस्मृतीला शिव्याश्याप देण्यासाठी आम्ही सगळे एक आहोत असा भास नेहमीच तयार केला जातो. तसा देखावा सतत उभा केला जातो. पण प्रत्यक्षात वागायची वेळ आली की सगळे अजूनही आप आपली जातीची अस्मिता जपत राहतात.

सनातन हिंदू धर्माला शिव्या देवून हिंदू धर्मातच रहाण्याची मुभा फक्त याच धर्मात आहे. भगवान महावीराला दहावा अवतार, भगवान गौतम बुद्धांना अकरावा आणि सुफीच्या निमित्ताने मोहम्मद पैगंबरांना बारावा अवतार मनात मानून हा समाज गेली अडीच हजार वर्षे परिवर्तनं पचवत आला आहे. महाविराच्या आणि बुद्धाच्याही आधी चार्वाकासारखे प्रस्थापितांना नाकारणारे प्रखर बुद्धीवादी दर्शन आमच्याकडे अस्तित्वात होतेच. याची जाणीव या पुरोगम्यांना होत नाही.

आज बौद्ध पौर्णिमे निमित्त ‘फुले शाहू आंबेडकर’वाद्यांनी आपण धम्माचा का स्विकार करत नाही याचा जाहिर कबुलीजबाब द्यावा अन्यथा ही भंपक भाषा बंद करावी. 

("धम्मपदांचा" प्रदीप आवटे ह्यांनी "धम्मधारा" नावाने सुंदर भावानुवाद केला आहे. ह्या पुस्तकाचे मुखपृष्ठ म्हणजे  अजिंठा शैलीचे सुप्रसिद्ध चित्रकार विजय कुलकर्णी ह्यांचे एक चित्र आहे. हेच मुखपृष्ठ लेखात वापरले आहे. )

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575 

गर्भवती सफुरा झरगर- पुरोगामीत्वाला घरघर!

उरूस, 6 मे 2020

हा विषय इतर कुणी काढला असता तर त्यावर पुरोगाम्यांनी मोठा हल्ला चढवला असता. पण पुरोगाम्यांच्या गळ्यातल्या ताईत अशा पत्रकार सबा नकवी यांनीच ट्विट करून सफुरा झरगर यांच्या गर्भवतीपणाची वाच्यता केली. आणि अशा गर्भवती तरूणीला तुंरूंगात डांबणे किती योग्य आहे असा सवाल विचारला.

प्रकरण असं आहे. शाहिनबाग आंदोलन, जामिया मिलिया हिंसाचार, दिल्ली दंगे यात सक्रिय सहभाग असलेली या आदांलनाची ‘पोस्टर गर्ल’ सफुरा झरगर हीला पोलिसांनी दशहतवादी कारवायांसाठी उपा (यु.ए.पी.ए.) कायद्या अंतर्गत अटक केली. तिच्याविरूद्ध तसे सकृतदर्शनी पुरावे मिळाले. उमर खालीद, ताहिर हुसेन आणि अजूनही काही जणांना याच कायद्या अंतर्गत अटक करण्यात आली आहे.

सफुरा झरगर ही तुरूंगात असताना तिच्या वैद्यकिय तपासणीची वेळ आली आणि तिने नकार दिला. पण तुरूंगाच्या नियामाप्रमाणे कैद्यांची तपासणी करणे आवश्यक होते. त्यातही सध्याच्या कोरोना महामारीच्या पार्श्वभूमीवर तर हे अजूनच आवश्यकच बनले आहे. या तपासणीत सफुरा दोन महिन्यांची गर्भवती असल्याचे निदर्शनास आले.

हा विषय इथेही संपला असता. पण तसे काही झाले नाही. पुरोगामी पत्रकार सबा नकवी यांना आपण कोणता विषय समोर आणतो आहोत याचचे भान राहिले नाही. त्यांनी सफुराच्या बाजूने सहानुभूती उभी करावी म्हणून ट्विट केले. आणि आता तेच त्यांच्या अंगाशी येते आहे. केवळ सबा नकवीच नव्हे तर अन्य पुरोगामी पत्रकार महिलांनी तातडीने यावर ट्विट  केले. त्या सर्वांनाही हे प्रकरण असे अंगावर येईल याची जाणीव नसावी.

पहिली गोष्ट म्हणजे सफुरा कोणत्या गुन्ह्यासाठी तुरूंगात आहे? हे सबा सारख्या पत्रकार लपवून ठेवत आहेत. उपा कायदा हा अतिशय गंभीर अशा दहशतवादी कारवायांसाठी लावला जातो. दुसरी बाब सफुरा ही जामिया मिलिया मध्ये विद्यार्थी आहे. अशा विद्यार्थ्यांनी शाहिनबाग सारख्या आंदोलनात किंवा जाफराबाद हिंसाचारात सहभाग कितपत नोंदवावा? प्रत्यक्ष जामियातील आंदोलनातील सहभाग एकवेळ समजून घेता येउ शकतो.
शाहिनबाग आंदोलनातील विविध पैलू आता समोर येत चालले आहे. दुष्यंतकुमारचा शेर आहे

गम बढे आते है कातिल की निगाहों की तरहा
तूम छुपा लो मुझे दोस्त गुनाहों की तरहा

याच पद्धतीनं सफुरा सारखे गुन्हेगार सबा सारख्या पुरोगाम्यांना ‘हमे छुपा लो’ असंच जणू म्हणत आहेत.

सफुरा तीन महिन्यांची (दोन किंवा तीन अशी या पत्रकारांच्या ट्विट मध्येच तफावत आहे) गर्भवती आहे म्हणजे तीन महिन्यांपूर्वी ती कुठे होती? हा प्रश्‍न निर्माण होतो. शाहिनबाग आंदोलनाचे पितळ आता या ठिकाणी उघडे पडत जाते. 15 डिसेंबरला हे आंदोलन सुरू झाले. तेंव्हा सांगितले गेले होते की या महिला तिथेच ठाण मांडून आहेत. सीएए मागे घेतल्या शिवाय त्या तिथून उठणार नाहीत. या महिलांसोबतच आपली पोस्टर गर्ल सफुरा ही पण होती. तसा दावा सातत्याने तिनेच केला आहे. मग तीन चार महिन्यांपूर्वी म्हणजेच जानेवारीत ही जर तिथेच रहात होती तर त्या आंदोलन स्थळीच हीला गर्भधारणा झाली असे म्हणावे लागेल.

शिवाय नैतिकदृष्ट्या आक्षेपार्ह बाब म्हणजे सफुरा विवाहित नाही. आता हा जो नैतिक मुद्दा समोर येतो त्याला सबा नकवी किंवा इतर पुरोगामी पत्रकार विचारवंत काय उत्तर देणार आहेत?

सफुरा झरगर हीच्या वैयक्तिक आयुष्यात डोकावायचा कुणाला हक्क नाही. आमचीही भूमिका अशीच आहे. सफुराचे आयुष्य तिचे तिचे आहे. तिने कुठल्या पुरूषाशी संबंध प्रस्थापित करून आपल्या मुलाला जन्म द्यावा हा सर्वस्वी तिचा प्रश्‍न आहे. पण सफुरा जानेवारी महिन्यात जर शाहिनबाग आंदोलनात सक्रिय होती असे दावे केले जात आहेत. तर शाहिनबाग आंदोलनस्थळी हे काय चालत होते? असा प्रश्‍न निर्माण होतो. तेंव्हा हा मुद्दा केवळ सफुरा पुरता मर्यादीत न राहता शाहिनबाग आंदोलनाच्या नैतिकेवर प्रश्‍न उपस्थित करतो.

फार आधीपासूनच शाहिनबाग आंदोलनावर प्रश्‍न उपस्थित केले गेले आहेत. एक तर अतिशय चुक मागणीसाठी हे आंदोलन सुरू झाले होते. सी.ए.ए.चा भारतीय मुसलमानांच्या नागरिकत्वाशी काहीच संबंध नाही. तसे स्पष्ट विधान कपिल सिब्बल यांनी राज्यसभेत केले आहेच. दुसरी बाब म्हणजे सार्वजनिक वाहतुकीचा रस्ता 100 दिवस संपूर्णत: बंद ठेवणे हे पण इतर सामान्य नागरिकांच्या यातायात स्वातंत्र्याच्या विरोधी होते. तिसरी बाब आता सफुराच्या निमित्ताने समोर येते आहे ती म्हणजे यात किमान नैतिकता का पाळली जात नव्हती?

संविधान बचाव म्हणणारे आंदोलनाची साधन सुचिता मानत नाहीत का? तोंडाने बाबासाहेबांचे नाव घ्यायचे पण आंदोलन करत असताना चारित्र्य शुद्धीचे महत्त्व लक्षात घ्यायचे नाही हे कोणते धोरण आहे?

पुरोगामी एक विशिष्ट बाजूच सतत समोर ठेवतात. मुळ विषयाला बगल देवून ते बाकीचे प्रश्‍न समोर उपस्थित करतात. आता सफुराच्या गरोदरपणाचा मुद्दा समोर आणाताना तिला अटक़ कोणत्या गंभीर गुन्ह्यासाठी करण्यात आली आहे ते सांगत नाहीत. आनंद तेलतुंबडेंना अटक़ झाल्यावर ते कसे विद्वान आहेत, त्यांची पुस्तक देश विदेशात अभ्यास क्रमाला कशी लावण्यात आली आहेत असा दावा हे करतात. पण त्यांना नेमक्या कुठल्या कारणाने अटक करण्यात आली हे सांगत नाहीत. हा बुद्धीभेद करण्याचा प्रकार आहे.

सफुराला गंभीर गुन्ह्यासाठी अटक करण्यात आली आहे. यात तिच्या गरोदर असण्याचा काहीच संबंध नाही. ती मुसलमान असण्याचा आणि रमझानच्या महिन्यात अटक करण्यात आली हा प्रचार पण खोटा आहे. पुरोगाम्यांना इतकीच सफुराची चाड असेल तर तिच्या बाळाचा जो कुणी पिता असेल त्याला शोधून काढावं. आणि या बाळाची जन्मानंतरची जबाबदारी घेण्यास त्याला भाग पाडावं. हेच त्यांचे पुरोगामी कर्तव्य आहे. सबा नकवी सारख्यांनी सरकारला व्यवस्थेला या प्रश्‍नावर बाकी शहाणपण शिकवू नये. 

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575   

पृथ्वीबाबा तौबा तौबा-केंद्रा भोवती उभे होयबा !

उरूस, 5 मे 2020

महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री मा. पृथ्वीराज चव्हाण उर्फ बाबा यांनी लोकसत्ताच्या ‘साठीचा गझल.. महाराष्ट्राचा’ या कार्यक्रमात बोलताना एक महान सत्य सांगितले. कोरोनामुळे महाराष्ट्राला एक फार मोठी देणगी प्राप्त झाली याचा हा पुरावा. पृथ्वीराज चव्हाण यांना ज्ञानप्राप्ती झाली. ते असे म्हणाले की ‘व्यक्तीकेंद्रित राजकारणामुळे संसद कमकुवत झाली.’ अर्थात हे सर्व कधीपासून झाले? आणि हे कोण बोलत आहे?

पृथ्वीराज चव्हाण यांना बाबा या नावाने संबोधले जाते. बाबांचे हे बोल कधी उमटत आहेत? केंद्रात भाजप सरकार आल्यापासून व्यक्तीकेंद्री राजकारण भरास आले असा बाबांचा रोख आहे.

बाबा ज्या गावांतून येतात तेथील महान नेते यशवंतराव चव्हाण ज्यांच्याशी बाबांचे वडिल आनंदराव चव्हाण आणि आई प्रेमलाकाकी चव्हाण यांचे कधीच पटले नाही. इंदिरा गांधी यांनी यशवंतरावांच्या विरोधात बाबांच्या घराण्याला नेहमीच वापरले. ते यशवंतराव चव्हाण संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत काय बोलले होते? ‘महाराष्ट्रापेक्षा नेहरू मोठे’. हे महान उद्गार नेमके कोणत्या राजकारणाचे द्योतक आहे? हे उद्गार यशवंतरावांनी काढले तेंव्हा बाबा पाळण्यात अंगठा चोखत असतील असे मी गृहीत धरतो.

हेच बाबा जेंव्हा तरूण होते त्या काळात त्यांच्या पक्षाच्या महान नेत्या इंदिरा गांधी यांच्या बद्दल त्यांच्याच पक्षाचे अध्यक्ष देवकांत बरूआ काय म्हणाले होते? ‘इंदिरा इज इंडिया’. हे विधान नेमके कुठल्या प्रकारात मोडते? जवाहरलाल नेहरू आणि इंदिरा गांधी या दोन व्यक्ती नसून राज्यापेक्षा देशापेक्षा खुप महान आहेत तेंव्हा त्यांच्याबद्दल काढलेले उदगार हे व्यक्तिकेंद्रित राजकारणाचा भाग असू शकत नाहीत असे बाबांना सिद्ध करायचे आहे काय?

अर्थात कॉंग्रेस पक्षात कपिल सिब्बल, अभिषेक मनु सिंघवी, सलमान खुर्शीद. पी. चिदंबरम, मनीष तिवारी, माजीद मेमन (राष्ट्रवादी) अशा तगड्या वकिलांची फार मोठी फौजच आहे. तेंव्हा उद्या जर कुणी हा प्रश्‍न कायद्याच्या दृष्टीने उपस्थित केला तर सिब्बल-सिंघवी सारखे वकिल हे सिद्धही करू शकतील की नेहरू इंदिरा म्हणजे साध्या सुध्या व्यक्ति नसून त्या कशा महान हस्ती आहेत. न्यायालय निकाल देईपर्यंत काही काळ धुराळा उडवून देणे आणि त्या अनुषंगाने काही माध्यमांनी ती बातमी चालविणे हे पण महानाट्य सादर होईल. हजारो ट्विट केले जातील. पॅनेल चर्चा होतील.  नेहरू इंदिरा म्हणजे सामान्य व्यक्ती कशा नाहीत यावर कुमार केतकर सारखे विद्वान तातडीने मोठ्या वृत्तपत्रांत लेखही लिहीतील. अगदी वॉशिंग्टन पोस्ट न्ययॉर्क टाईम्समध्येही हा विषय छापून येईल.

याच भाषणांत बाबांनी निवडणुक आयोग म्हणजे कसा खेळ आहे याचेही उदाहरण दिले आहे. विधान परिषदेची निवडणुक निवडणुक आयोगाने पुढे ढकलली होती. त्यामुळे महाराष्ट्रात घटनात्मक पेच निर्माण झाला होता. पण मोदींना उद्धव ठाकरे यांनी फोन करताच चक्रे फिरली आणि पुढे ढकललेली निवडणुक त्वरीत घेण्याचा निर्णय झाला. यातून निवडणुक आयोगासारख्या संस्था किती कमकुवत झाल्या आहेत हेच सिद्ध होते. असे बोल बाबांनी काढले आहेत. म्हणजे महाराष्ट्रात आता विधानपरिषदेची निवडणुक होवून उद्धव ठाकरे आमदार होत आहेत आणि सरकारवरील घटनात्मक पेच टळला आहे याची बाबांना खंत आहे की काय?

नेहरूंच्या काळात बाबा अंगठा चोखत होते तेंव्हा तो काळ आपण सोडून देवू. 1959 मध्ये बाकी ज्येष्ठ नेत्यांना डावलून इंदिरा गांधींना कॉंग्रेसचे अध्यक्ष केल्या गेले. त्यांनी तातडीने केरळात लोकशाही प्रक्रियेतून निवडून आलेले कम्युनिस्टांचे सरकार बरखास्त करण्यास नेहरूंना भाग पाडले. यातून लोकशाही किती बळकट झाली हे बाबांना माहित नसावे कारण ते पाळण्यात दुपटे ओले करत होते हे मान्य आहे. पण बाबा जेंव्हा तरूण होते तेंव्हा मध्यरात्री निर्णय घेवून देशावर आणीबाणी लादताना विविध संस्थाच कशाला तर आख्खा देश आणि देशाची लोकशाहीच किती बळकट झाली होती यावर बाबांनी एक मोठी प्रवचन मालिकाच सादर करावी. उच्च न्यायालयाचा निर्णय पूर्वप्रभावाने नाकारताना किती मोठ्या परंपरा आणि पायंडे त्यांच्या नेत्या ‘इंदिरा इज इंडिया’ यांनी सिद्ध केले हे पण एकदा सांगावे. न्यायालय, संसद, निवडणुक आयुक्त यासारख्या संस्था इंदिरा गांधी यांनी किती बळकट केल्या यावर एक पुस्तकच बाबांनी लिहावे. कुमार केतकर त्याला प्रस्तावना लिहीतील. 

लोकसत्ताने ‘साठीचा गझल.. महाराष्ट्राचा’ ऐवजी ‘लोकशाहीचे पझल.. भारताचे’ नावाचा एक इंदिरा सप्ताह घ्यावा. यात रोज सकाळी पृथ्वीराज बाबांनी लोकशाहीची पोथी वाचून दाखवावी. आणि कुमार केतकरांनी त्याचे संध्याकाळी निरूपण करून सांगावे. जनता राजवटीची मोरारजी-चरणसिंगांची अडीच वर्षे, जनता दलाची व्हि.पि. सिंग-चंद्रशेखरांची दोन वर्षे, देवेगौडा-गुजराल 2 वर्षे, वाजपेयी 6 वर्षे आणि आता मोदींची 6 वर्षे अशी जवळपास 18 वर्षे वगळता बाकी देशभरात लोकशाही कशी बळकट होती हे स्पष्ट करावे.

वसंतराव नाईक यांच्या नंतर महाराष्ट्रात एकाही कॉंग्रेसी मुख्यमंत्र्याला पाच वर्षांचा कालावधी कसा पूर्ण करू दिला गेला नाही. ही महान परंपरा व्यक्ती केंद्री राजकारणा सारखी विकृती बळावू नये म्हणूनच केली गेली होती. स्वत: पृथ्वीबाबा अचानक दिल्लीतून महाराष्ट्रात कसे काय आले हे पण त्यांनी सांगावे. त्यासाठी त्यांनी कुठली निवडणुक लढवली होती? पृथ्वीबाबांनी त्यांच्या सारखंच शरद पवार, शंकरराव चव्हाण, सुशीलकुमार शिंदे हे केंद्रिय मंत्री असताना अचानक महाराष्ट्रात मुख्यमंत्री कसे काय होतात? त्यासाठी कुठल्या निवडणुका लढवतात याचे रहस्य उलगडून दाखवावे.

महाराष्ट्रात कुणाचेच व्यक्तिस्तोम माजू नये म्हणून कॉंग्रेसचे नेतृत्व किती कष्ट घेत होते आणि महाराष्ट्रातले नेतेही किती त्याग करत होते हे पण सांगावे. महाराष्ट्रच काय पण देशभर राज्यातील मुख्यमंत्रीपद गेले की केंद्रात आणि केंद्रातून अचानक राज्यात किंवा इतर कुठल्या राज्यात राज्यपाल म्हणून कॉंग्रेस नेत्यांची वर्णी लावली जात होती.  ही जी राजकारणातील रोजगार हमी योजना नेमक्या कुठल्या व्यक्ती केंद्री राजकारणाला विरोध करताना राबविली गेली यावर बाबांनी किर्तन करावे.

पृथ्वीराज बाबा केसांना डाय करणे, फेशियल करणे, ‘स्पा’त जाणे, मसाज करणे याबाबत जागृत आहेत असं दिल्लीतील पत्रकार सांगतात. तेंव्हा त्यांनी आता कॉंग्रेस पक्षालाही लोकशाहीच्या सलूनमध्ये नेवून डाय, फेशियल, बाकी काय काय सौंदर्यप्रसाधने वापरून रंगरूप द्यायचे ते द्यावे. त्यांनी कितीही रंगरंगोटी केली, केसांचा फुगा पाडला तरी राज ठाकरे सारखे नेते ‘जून्या मराठी सिनेमातील खलनायकांसारखे दिसतात’ असले टोले मारतील तर त्याला आम्ही जबाबदार नाहीत.

(लेखातील सुरवातीचे छायाचित्र जगप्रसिद्ध छायाचित्रकार रघु राय यांचे आहे. इंडियन एक्सप्रेस मध्ये हे छायाचित्र त्या काळात प्रसिद्ध झाली तेंव्हा मोठी खळबळ उडाली होती. व्यक्तीकेंद्री राजकारणाची चर्चा पृथ्वीबाबा करत आहेत तेंव्हा त्यांना म्हणावेसे वाटते या छायाचित्राकडे ‘उघडा डोळे पहा नीट’... पंतप्रधान इंदिरा गांधी आणि त्यांच्या समोर उभे असलेले सर्व कॉंग्रेस दिग्गज. तेंव्हा राजकारणाचे केंद्र कुठे होते हे बाबांनी सामान्य जनतेला समजावून सांगावे. आणि आजही ते कुठे आहे हे पण विदित करावे.)   

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575