समग्र शरद जोशी प्रकल्पाच्या निमित्ताने

शरद जोशींच्या वयाला 3 सप्टेंबर 2011 रोजी 76 वर्षे पूर्ण होऊन 77 वे वर्ष सुरू झाले आहे. त्यांच्या या 76 व्या वाढदिवसाच्या निमित्ताने मला आठवतो आहे तो त्यांच्या पंच्याहत्तरीचा सोहळा आणि त्या निमित्ताने माझ्या प्रकाशनाने हाती घेतलेला व पूर्णत्वास नेलेला समग्र शरद जोशी प्रकल्प.

शरद जोशी त्यांचा वाढदिवस साजरा करीत नाहीत. त्या निमित्त एखादा कार्यक्रम ठेवला तर त्याला नकारच देतात हे माहित होते. त्यांची पुस्तकं मी हळू हळू प्रकाशित करीत होतो. त्यांना पंच्च्याहत्तरावे वर्ष लागते आहे हे लक्षात आल्यावर काय कार्यक्रम आखावा हे माझ्या डोक्यात घोळत होते. प्राचार्य सुरेशचंद्र म्हात्रे सरांनी यावर चांगला मार्ग सांगितला. तिथीप्रमाणे त्यांचा जन्म ऋषीपंचमीचा आहे. ही तारीख 2009 मध्ये होती 24 ऑगस्ट. औरंगाबादला शेतकरी संघटनेच्या कार्यकारीणीच्या निमित्ताने ते येणारच होते. तेंव्हा 24 ला त्यांच्या एखाद्या पुस्तकाचे प्रकाशन ठेवले तर त्याला शरद जोशी नकार देणार नाहीत. मग मी तसा घाट घातला. त्यांची दोन पुस्तके प्रकाशित करण्याची तयारी केली.

शरद जोशींचे ‘स्वातंत्र्य का नासले?’ हे पुस्तक मी 1998 मध्येच प्रकाशित करून माझ्या प्रकाशनाला सुरवात केली होती. पण तेंव्हा मी पूर्णवेळ प्रकाशक म्हणून काम करत नव्हतो. त्यांची याच नावाची लेखमाला पाक्षिक शेतकरी संघटक मध्ये छापून आली तेंव्हा मला नितांत आवडली होती. इतकंच काय माझ्यावर तिचा आजही विलक्षण वैचारिक प्रभाव आहे. याचं पुस्तक करा असा लकडा मी म्हात्रे सरांच्या मागे लावला. म्हात्रे सर मोठे वस्ताद! त्यांनी ‘‘आता तुमच्या सारख्या तरूणांनी ही जबाबदारी घ्यायला पाहिजे.’’ म्हणत माझे दात माझ्याच घशात घातले. मला आनंद तर वाटलाच पण ‘‘शरद जोशी परवानगी देतील का?’’ असं मी भीत भीत म्हात्रे सरांनाच विचारलं. सरांनीही परत उलट मलाच ‘‘त्यांनी परवानगी दिली. तू छापतोस का?’’ म्हणत मला परत टोलावलं. आणि अमरावती येथे साजर्‍या झालेल्या जनसंसदेच्या भव्य कार्यक्रमात ते पुस्तक मी माझ्या प्रकाशनाच्या वतीने प्रसिद्ध केलं. सुप्रसिद्ध चित्रकार चंद्रमोहन यांने त्यासाठी अतिशय सुंदर मृखपृष्ठ करून दिलं होतं.

शेतकरी संघटक मधून प्रसिद्ध झालेले मुक्त अर्थव्यवस्थेविषयक लेख मला अतिशय आवडले होेते. त्याचंही एक चांगलं पुस्तक होऊ शकेल असं मला वाटलं. एव्हाना मी ‘जनशक्ती वाचक चळवळ’ नावानं पुस्तकांचा व्यवसाय पूर्णवेळ सुरू केला होता. मग प्रकाशनालाही तेच नाव ठेवायचं ठरवलं.‘‘खुल्या व्यवस्थेकडे खुल्या मनाने’’ या नावाने हे पुस्तक नोव्हेंबर 2003 प्रसिद्ध केलं. सोबत शेतकरी संघटनेतील ज्येष्ठ कार्यकर्त्यांची व्यक्तिचित्रे असलेलं माझ्या वडिलांचं (ऍड. अनंत उमरीकर) यांचं ‘वेडेपीर’ हे  पुस्तकही प्रकाशित केलं.

शेतकरी संघटनेचा कार्यक्रम असला की आम्ही पुस्तकांचे गठ्ठे घेऊन विक्रीला बसायचो. सोबत संघटनेचे बिल्ले, संघटनेत लोकप्रिय असलेले कवी इंद्रजीत भालेराव यांचे कवितासंग्रह,  तसेच शेतकरी प्रकाशनाची जुनी पुस्तकंही असायची. शरद जोशींचं सगळंच वाङ्मय प्रकाशित करावं असं मला मनापासून वाटायला लागलं. कार्यकर्ते कार्यक्रमाची वेळी ही भावना वेळोवेळी व्यक्त करायचे. शरद जोशींनी आत्मचरित्रात्मक काही लेख साप्ताहिक ग्यानबा मध्ये लिहीले होते. आपल्या आईचं, बाबुलाल परदेशीचं, शंकरराव वाघांचं अशी काही व्यक्तिचित्रं फार उत्तम लिहीली होती. विद्यार्थ्यांना लिहीलेलं पत्रही ललित साहित्याचा एक उत्तम नमुनाच. हा सगळा मजकूर एकत्र करून त्याचं एक पुस्तक करावं असं ठरवलं. प्रा. इंद्रजित भालेराव यांनी तर या पुस्तकासाठी मागे लकडाच लावला. ‘अंगारमळा’ या नावानं हे पुस्तक त्यांच्या वाढदिवशी 3 सप्टेंबर 2008 ला मी प्रसिद्ध केलं. त्याला महाराष्ट्र शासनाचा उत्कृष्ठ वाङ्मय निर्मितीचा प्रथम पुरस्कारही मिळाला.

शेतकरी संघटनेच्या कार्यकर्त्यांमध्ये जे पुस्तक सगळ्यात लोकप्रिय होतं ते शरद जोशींचं ‘शेतकरी संघटना : विचार आणि कार्यपद्धती’. त्या पुस्तकाचे पुनर्मुद्रणही अंगारमळा नंतर लगेच नोव्हेंबर 2008 मध्ये औरंगाबाद येथे संपन्न झालेल्या 11 व्या अधिवेशनात केलं. आत्तापर्यंत त्यांची चार पुस्तकं प्रसिद्ध झाली होती. या पार्श्वभूमीवर पंच्याहत्तरीचा सोहळा घेण्याचं ठरलं. आता त्यांचं जुनं पुस्तक ‘प्रचलित अर्थव्यवस्थेेवर नवा प्रकाश’ (पूर्वी दोन भागात असलेलं) आणि ‘शेतकर्‍यांचा राजा शिवाजी’ यांची तयारी आम्ही केली. शेतकर्‍याचा आसुड शतकाचा मुजरा, शेतकरी कामगार पक्ष एक अवलोकन आणि जातीयवादाचा भस्मासुर या तीन छोट्या पुस्तिका ‘शेतकर्‍यांचा राजा शिवाजी’ मध्येच समाविष्ट केल्या. या पुस्तकाच्या प्रकाशन प्रसंगी प्राचार्य रा.रं. बोराडे यांच्या हस्ते शरद जोशींचा सत्कार केला. इंद्रजित भालेराव यांना प्रमुख पाहुणे म्हणून आमंत्रित केलं होतं. अतिशय मनोज्ञ असं भाषण शरद जोशींनी या प्रसंगी केलं.

शरद जोशींची एकूण सहा पुस्तकं आतापर्यंत झाली होती. त्यांचं यापूर्वी ग्रंथरूपात प्रकाशित झालेलं सर्व लिखाण आता पुनर्मृमुद्रित झालं. पण शिल्लक लिखाणाचं काय? त्याची वर्गवारी कशी करायची? त्याचं स्वरूप कसं ठेवायचं हाच यक्ष प्रश्‍न होता. औरंगाबादच्या याच कार्यक्रमात महिला आघाडिच्या नेत्या सौ. शैलजा देशपांडे यांनी एक बाड माझ्या हाती दिलं. शरद जोशी यांनी दै. देशोन्नती मध्ये ‘जग बदलणारी पुस्तके’ या नावानं लेखमाला लिहीली होती. त्याचे मुळ लेख असलेलं ते बाड शैलाताईंनी बर्‍याच वर्षांपासून जपून ठेवलं होतं. याचं पुस्तक करा असा त्यांचा प्रेमळ आग्रह. मला ते लेख फारच आवडले. मी आधी ते वाचलेलेच नव्हते. अधाशीसारखं ते बाड मी वाचून काढलं. याच दरम्यान सातारा भुषण पुरस्कार शरद जोशींना जाहिर झाला. त्या कार्यक्रमात 9 जानेवारी 2010 ला हे पुस्तक प्रकाशित होईल असं नियोजन मी केलं. त्याचवेळी इंद्रजित भालेराव यांचे शरद जोशींवरचे आणि त्यांच्या पुस्तकावरचे लेख एकत्र करून ‘मळ्यातील अंगार’ या नावानं पुस्तकही प्रकाशित करण्याचं ठरवलं. विजय कुवळेवकरांच्या हस्ते ही दोन्ही पुस्तके सातार्‍याला त्या कार्यक्रमात प्रकाशित झाली.

दै. लोकमतमध्ये ‘अन्वयार्थ’ या नावानं शरद जोशींनी लेखमाला चालविली होती. 1992-94 तसेच इ.स. 2000-01 या काळातील हे लेख प्रसिद्ध झाले होते. त्याचं पुस्तक आधी करा असं स्वत: जोशींनीच सुचवलं. मी त्या दृष्टिनं काम चालू केलं होतं. मध्यंतरीच्या काळात आपल्या खासदारकीच्या निधीतून त्यांनी परभणीच्या गणेश वाचनालय या संस्थेस 10 लाख रूपये दिले होते. त्या निधीतून बांधण्यात आलेल्या सभागृहाचं काम पूर्ण होत आलं होतं. त्याच्या उद्घाटनासाठी शरद जोशींनी यावं असा संस्थाचालकांना वाटत होतं. पण शरद जोशी परभणीच्या कार्यकर्त्यांवर काही कारणानं नाराज होते. ते काही परभणीला यायला तयार नव्हते. माझ्या वडिलांनी मला पुस्तक प्रकाशनाचं निमित्त करून त्यांना बोलावू असं सुचवलं. ‘अंगारमळा’ पुस्तकाला शासनाचा पुरस्कार मिळाला त्या समारंभासाठी शरद जोशी जाणार नव्हते. मी तो पुरस्कार, रकमेचा धनादेश, स्मृतिचिन्ह सगळं त्यांना द्यायला अंबेठाणला गेलो. त्यांचा मुड चांगला बघून हळूच परभणीला यायचं पिल्लू सोडून दिलं. ‘अन्वयार्थ’ चं प्रकाशन असेल तर येतो अशी त्यांनी अट घातली. मी हो म्हणून तारिखही ठरवून टाकली. मला परत औरंगाबादला आल्यावर लक्षात आलं की मजकूर फारच मोठा झालेला आहे. इतका मजकूर एका पुस्तकात मावणं शक्य नाही. तेंव्हा दोन खंड करावे लागतील. पण आता माघार घेणं शक्य नाही. मग अन्वयार्थ-1 आणि अन्वयार्थ-2 अशी दोन पुस्तकं (382 व 320 पृष्ठांची) तयार झाली.

या सगळ्यातून शरद जोशींचा अमृत महोत्सव मोठ्या प्रमाणात साजरा होण्याच्या हालचाली शेतकरी संघटना, त्यांचे हितचिंतक सगळ्याकडून सुरू झाल्या. त्याला बघता बघता गती आली. 6 जुनला औरंगाबाद येथे साहित्य मेळावा, 2 ऑक्टोबरला रावेरीला महिला मेळावा आणि 10 नोव्हेंबरला शेगाव येथे शेतकरी महामेळावा असा कार्यक्रमाचा तपशिलही अंतिम ठरला.  ही बैठक परभणीला गणेश वाचनालयाच्या त्याच सभागृहात संपन्न झाली. त्या बैठकीनंतर माझ्या मात्र पोटात गोळा उठला. कारण मला याच कालावधीत उरलेलं लिखाण प्रकाशित करावयाचं होतं. आणि लेखांची फाईल तर अवाढव्य झाली ेाती. 1990 पर्यंतचं त्यांचं लिखाण सुरेशचंद्र म्हात्रे यांनी ग्रंथबद्ध केलं होतं. त्याचं पुनर्मुद्रण ‘शेतकरी संघटना विचार आणि कार्यपद्धती’, ‘प्रचलित अर्थव्यवस्थेवर नवा प्रकाश’ आणि ‘शेतकर्‍यांचा राजा शिवाजी आणि इतर लेख’ या तीन पुस्तकातून आम्ही पूर्ण केलं होतं.

लेखांची अवाढव्य कात्रणं लावता लावता त्यांच्या भाषणांचा एक विभाग वेगळा होऊ शकतो असं लक्षात आलं. खुल्या अधिवेशनातील, विस्तारित कार्यकारिणीच्या बैठकीतील, सभांमधील ही भाषणं होती. मग त्यांना एकत्रित केलं. पुस्तकाला नावही ‘माझ्या शेतकरी भावांना मायबहिणींनो’ असं समर्पक दिलं. कारण हेच संबोधन शरद जोशी नेहमी वापरतात. पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर चांदवडच्या ऐतिहासिक अधिवेशनातील भाषण करतानाचा शरद जोशींचा फोटो जशाच तसा वापरला. आणि अक्षरंही कवीमित्र दासू वैद्य याच्या हस्ताक्षरात करून घेतली. या पुस्तका सोबतच विजय परूळकरांचे शरद जोशींवरचे गाजलेलं पुस्तक ‘योद्धा शेतकरी’ची आवृत्तीही प्रकाशित केली.

शरद जोशींनी शेतकरी आंदोलनविषयक जे लिखाण केलं होतं त्याचं संकलन ‘बळीचे राज्य येणार आहे’ या नावानं केलं. भारत आणि इंडिया ही मांडणी शरद जोशींनी पहिल्यांदा केली आणि रूजवली. शेतकरी आंदोलन विषयक लिखाणाशिवाय जे लिखाण होतं त्याचं संकलन ‘‘भारता’साठी’ याच नावानं कर असं महापारेषणमधील माझा अभियंता मित्र शशांक जेवळीकर याने सुचवलं.अर्थ संकल्पावर दरवर्षी एक लेख ते जरूर लिहायचे. त्या संकलनास ‘अर्थ तो सांगतो पुन्हा’ हे नाव दिलं. मिलिंद बोकिल यांनी विनोबा भावेंच्या पुस्तकाला ‘ज्ञान ते सांगतो पुन्हा’ हे नाव दिलं होतं. त्यावरून मला हे नाव सुचलं. राजकीय लेखांचं संकलन करताना त्याला काय नाव द्यावं हे कळत नव्हतं. त्यांच्या लेखात ‘पोशिंद्यांची लोकशाही’ हा शब्द सापडला. आणि तेच नाव मला योग्य वाटलं.

चांदवडचं महिला अधिवेशन ही एक प्रचंडच मोठी ऐतिहासिक घटना. त्यावेळी ‘चांदवडची शिदोरी’ नावानं एक पुस्तिका प्रकाशित करण्यात आली होती. त्याचं लिखाण इतर महिला कार्यकर्त्यांच्या मदतीनं शरद जोशींनीच केलं होतं. त्या नंतरचे या प्रश्नावरचे लेख एकत्र करून त्याच नावानं हे पुस्तक रावेरीच्या महिला मेळाव्यात सिद्ध केलं.

10 नोव्हेंबरला शेगाव येथे शरद जोशींच्या अमृत महोत्सवानिमित्त शेतकरी महामेळावा आयोजिला होता. शरद जोशी येतात का नाही ही शंका सगळ्यांनाच होती. पण ते हजर राहिले. त्यांनी सत्कार स्वीकारला नाही. पण वयोवृद्ध शेतकर्‍याच्या हस्ते मानपत्र स्विकारले. तरूण कार्यकर्त्यांच्या हस्ते प्रकल्पातील शेवटची दोन पुस्तके ‘पोशिंद्यांची लोकशाही’ व ‘भारता’साठी प्रकाशित करण्यात आली. लाखो शेतकर्‍यांच्या उपस्थितीत ही पुस्तके प्रकाशित झाली. मी स्वत: मंचावर कार्यक्रमाचं सुत्रसंचालन करत होतो. आपण योजिलेला प्रकल्प पुर्ण झालेला पाहताना मला भरून आलं. बोलणंच सुचेना. वाटलं आपल्याला माईक सोडून बाजूला व्हावं लागतं की काय. पण काहीसं कठोरपणे स्वत:ला आवरलं. आणि कार्यक्रम पुढे चालू केला.

माझ्यावर शेतकरी संघटनेच्या आंदोलन, सभांपेक्षा, शरद जोशींच्या भाषणांपेक्षा त्यांच्या लिखाणानं विलक्षण प्रभाव पाडला आहे. माझ्या वयाच्या 14 व्या वर्षी माझ्या घरात ‘शेतकरी संघटक’ हे पाक्षिक यायला लागले. तेंव्हापासून मी शरद जोशींच्या लिखाणाने पागल झालो. प्रत्यक्षात त्यांचं भाषण दहा वर्षांनी मी ऐकलं. दहा वर्षांनी प्रत्यक्ष सभांना जायला लागलो.

राष्ट्रिय कृषी निती नावानं एक छोटी पुस्तिका शरद जोशींनी लिहीली होती. व्हि.पी.सिंहांच्या काळातील कृषि समितीचा तो अहवाल होतो. त्यानंतर वाजपेयी सरकारच्या काळातील कृषि कार्यदलाचाही एक अहवाल आहे. या दोन्हीचं पुस्तक मराठीत करणं शिल्लक आहे.

शेतकरी संघटना : आठवणी, आस्था, अपेक्षा आणि आक्षेप नावाचं एक पुस्तक सध्या मी संपादित करतो आहे. शरद जोशींवर-शेतकरी संघटनेवर विविध मान्यवरांनी, संघटनेच्या कार्यकर्त्यांनी केलेलं लिखाण या निमित्तानं संपादित करून ते पुस्तक रूपानं आणण्याची योजना आहे. सदा डुंबरे व राजू परूळेकर यांनी घेतलेल्या शरद जोशींच्या मुलाखतींचाही यात समावेश आहे. चतुरंग प्रतिष्ठानने शरद जोशींना जीवनगौरव पुरस्कार जाहिर केला आहे. त्या सोहळ्यात या पुस्तकाचे प्रकाशन करण्याचा मानस आहे. डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले, डॉ. द.ना.धनागरे, विजय कुवळेकर, मिलिंद मुरूगकर, दत्तप्रसाद दाभोळकर, सतिष कामत, भानू काळे, विद्युत भागवत, हेरंब कुलकर्णी, कथाकार आसाराम लोमटे या मान्यवरांचे लेख यात आहेत. चंद्रकांत वानखेडे, तुकाराम निरगुडे, अमर हबीब, राजीव बसर्गेकर, रमेश चिल्ले, बाबुलाल परदेशी या कार्यकर्त्यांनी सांगितलेल्या आठवणी यात घेतल्या आहेत.

शरद जोशींच्या अमृत महोत्सवी वर्षात त्यांचं समग्र साहित्य अभ्यासकांसाठी उपलब्ध असतांना एकच अपेक्षा आहे की या साहित्याचा किमान अभ्यास न करता कुणी या चळवळीवर टीका करू नये.

अभंग वाचकनिशी : हिंदी गाण्यांची सुमार निवड

अभंग पुस्तकालयाच्या वतीने गेल्यावर्षीपासून ‘वाचकनिशी’ असा अभिनव उपक्रम राबविला जातो. यावर्षी ही वाचकनिशी चित्रपट या विषयाला वाहिलेली आहे. यात 104 राष्ट्रीय अंतरराष्ट्रीय चित्रपट आणि 52 हिंदीचित्रपट गीते यांची माहिती दिली आहे. 104 चित्रपटांची निवड, त्यांच्यावर टिपणे लिहीणे ही जबाबदारी गणेश मतकरी यांनी उचलली आहे. त्यांचा अधिकार मोठाच आहे. नुकत्याच आलेल्या मौज दिवाळी अंकात त्यांनी भारतीय सिनेमावर एक चांगला परिसंवाद घेवून महत्त्वाचे लिखाण केले व इतरांकडून करवून घेतले आहे. मला स्वत:ला आंतरराष्ट्रीय चित्रपटाबद्दल फारसे ज्ञान नाही शिवाय बहुतांश चित्रपट पहाण्यातही आले नाहीत परिणामी त्याबद्दल कुठलीच टिपणी मी करू शकत नाही.

पण या वाचकनिशीतील 52 गाण्यांबाबत मात्र तिव्र असमाधान जाणवले. हिंदी चित्रपट गीतांचे साधारणत: चार टप्पे पडतात. पार्श्वगायना विकास होण्यापूर्वीचा 1949 पर्यंतचा पहिला टप्पा. 1949 ते 1965 हा हिंदी गाण्यांचे सुवर्णयुग असलेला दुसरा टप्पा. 1966 ते 1987 पर्यंतचा तिसरा टप्पा यातील गाणी सुमार आहेत. 1988 च्या कयामत से कयामत पासून 2003 पर्यंतचा चौथा टप्पा. पाचवा टप्पा ज्याची जडण घडण अजून चालू आहे. यावरचे आक्षेप असे 

1. या वाचकनिशीत पहिल्या टप्प्यातील दोनच गाणी निवडली आहेत. सैगलचे गाणे असणे अपरिहार्यच आहे आणि ते आहेही. पण सोबतच गायक अभिनेत्री म्हणून गाजलेल्या नुरजहा व सुरैय्या यांचे किमान एक एक तरी गाणे हवे होते. त्याऐवजी केवळ एकाच चित्रपटामूळे गाजलेल्या जेमतेम एकाच गाण्याची धनी असलेल्या उमादेवी (टूनटून) यांचे ‘अफसाना लिख रही हू’ हे गाणे घेतले आहे. त्याचे औचित्य काय?

2. दुसर्‍या टप्प्यातील  गाणी 32 आहेत आणि ते बरोबरही आहे कारण हाच संगीताचा सुवर्णकाळ होय. पण पार्श्वगायिका म्हणून पहिल्यांदा जिला सगळ्यात जास्त लोकप्रियता मिळाली त्या शमशाद बेगमचे एकही गाणे न घेण्याचे काय कारण? तूलनेने अतिशय थोडी गाणी गायलेल्या मुबारक बेगम यांचे हमारी याद आयेगी हे गाणे घेतले आहे. याच काळात सुमन कल्याणपूर, महेंद्र कपुर यांची छोटी पण महत्त्वाची कामगिरी आहे. त्यांचे एकही गाणे कसे नाही?

3. तिसर्‍या टप्प्यातील सगळ्यात महत्त्वाचा आणि लोकप्रिय संगीतकार म्हणजे लक्ष्मीकांत प्यारेलाल. हिंदी चित्रपट सृष्टीत सगळ्यात जास्त काळ टिकलेली, सगळ्यात जास्त चित्रपटांना संगीतबद्ध केलेली अशी ही जोडी. त्यांचे एकही गाणे यात नसू नये याला काय म्हणायचे. याच काळात शैलेंद्रसिंग, येसूदास यांनी आपली छोटी कारकीर्द गाजवली. अतिशय थोड्या चित्रपटात गायन केलेल्या गझल गायक जगजित सिंग यांचे गाणे घेतले पण वरील दोघांची गाणी का नाही घेतला आली? 

4. 1988 ते 2007 इतक्या मोठ्या काळात हिंदी चित्रपट संगीतात मोठे परिवर्तन झाले. 1998 मध्ये कयामत से कयामत मधून आनंद मिलींद, आशिकी मधून नदीम श्रवण आणि रोझा मधून ए.आर. रेहमान यांनी हिंदी गाण्यांचा बाज पूर्णपणे बदलून टाकला. परत एकदा माधुर्य हा हिंदी गाण्यांचा स्थायी भाव बनला. याची काहीसुद्धा खबर संपादकांना नाही का? या काळातील एकही गाणे घेण्याचे सुचले नाही. मग या काळातील अलका याज्ञिक, साधना सरगम, कविता कृष्णमूर्ती, उदीत नारायण, कुमार सानू, सोनू निगम, अभिजीत अशा गायकांबद्दल बोलायचे काही कामच ठेवले नाही.

5. कोहीनूर, कागज के फुल या चित्रपटांतील दोन दोन गाणी निवडली आहेत पण कित्येक चांगले महत्त्वाचे चित्रपट यातून सुटले आहे. लताचे योगदान मोठेच आहे म्हणून तिची 17 गाणी समजू शकतो पण गीताची मात्र दोन गाणी निवडली आहेत. आशा भोसलेची चारच गाणी आहेत. रफीची 13 आणि 70 नंतर महत्त्वाचा आवाज असलेल्या किशोरची मात्र 6 च गाणी. हे काय गौडबंगाल आहे? नौशाद, सचिनदेव बर्मन, शंकर-जयकिशन यांची सहा सहा गाणी निवडताना सी.रामचंद्र आणि ओ.पी.नय्यर यांची दोन दोनच गाणी निवडून का अन्याय केला?

गाण्याची निवड करण्यात मर्यादा पडतात हे खरे आहे. पण सर्वसमावेशक करण्याचा निदान प्रयत्न केला असता तर हेतू शुद्ध आहे हे तरी सिद्ध झाले असते. अनेक अवीट गोडीची द्वंद्वगीते आसताना यात केवळ ७च  निवडली आहेत. ही निवड निव्वळ सुमार पद्धतीने आणि कुठलाही विचार न करता सरधोपटपणे केली आहे. यात कुठलेही सुत्र नाही. काळाप्रमाणे क्रम लावलेला नाही. संगीताचा विकास किंवा अधोगती असा काही विचार झाला नाही. गीतकारांची प्रतिभा विचारात घेतलेली नाही.

अनकही चित्रपटांतील भिमसेन जोशी यांनी गायलेली तुलसीदासांची रचना घेतली आहे. पण चित्रपटाचे व संगीतकाराचे नाव चुक पडले आहे. गाण्यावरील लेखात उल्लेख बरोबर आहे. ही कदाचित तांत्रिक चुक असावी. संपादकीयात चित्रपटांबद्दल लिहीले आहे पण गाण्याबद्दल गाण्याच्या निवडीबद्दल काहीच लिहीले नाही. लोकप्रिय चित्रपटांचा यात समावेश नाही असे म्हणताना मोगल-ए-आझम चे नाव आहे. आणि प्रत्यक्षात मोगल ए आझम ची माहिती आतमध्ये आहे. अशा काही बेफिकीरीमुळे झालेल्या चुकाही यात आहेत.

   

गायक आणि संगीतकार यांच्यावर आता बर्‍यापैकी अभ्यास करून कित्येक जणांनी मांडणी केली आहे. मराठीपेक्षा हिंदी आणि इंग्रजीमध्ये हे सगळे सविस्तरपणे आले आहे. असे असताना एक सुमार निवड लोकांच्या माथी मारून काय मिळवले? मागच्या वर्षी याच वाचकनिशीवर टिका केली तेंव्हा पुढच्या वर्षी आपण चांगल्या पद्धतीने नियोजन करून काढूत असे आश्वासन संपादक-प्रकाशकांनी दिले होते. या वर्षी राष्ट्रीय आंतरराष्ट्रीय चित्रटांच्या आघाडीवर दर्जा सांभाळत असताना हिंदी गाण्यांच्या बाबतीत इतका कमअस्सलपणा का दाखविला गेला हे कळत नाही. मराठवाड्यात अशी सुमार दर्जाची कामे होतात आणि परत आम्ही मराठवाडा मागे म्हणून रडगाणे गात बसतो. अनुशेष शिल्लक राहिला म्हणून बोंब मारतो. बुद्धीचा प्रतिभेचा हा जो अनुशेष आपण निर्माण करतो तो भरून काढायचा कधी?


अभंग वाचकनिशी 2015
गाणे                                             कवी गायक           संगीतकार चित्रपट इ.स.

1. बाबूल मोरा नैहर छूटो ही जाय-    वाजीद अली सैगल रायचंद बोराल स्ट्रीट सिंगर     38
2. जिंदगी भर नही भूलेंगे              साहिर रफी रोशन                            बरसात की रात   57
3. ये जिंदगी उसी की है                  राजेंद्रकृष्ण लता सी रामचंद्र                      अनारकली      53
4. बिछडे सभी बारी बारी                 कैफी आजमी रफी एसडी बर्मन                    कागज के फुल      59
5. वक्त ने किया क्या हसी सितम कैफी आजमी गीता एसडी बर्मन कागज के फुल      59
6. जाने वो कैसे लोग थे जिनके साहिर हेमंत एसडी बर्मन प्यासा      57
7. प्यार किया तो डरना क्या शकिल लता नौशाद मुगल-ए-आझम 60
8. दो सितारों का जमी पर शकिल लता/रफी          नौशाद कोहीनूर   60
9. मधुबन मे राशिका नाचे रे            शकिल रफी नौशाद कोहीनूर    60
10.ए मालिक तेरे बंदे हम भरत व्यास लता वसंत देसाई दो आंखे बारा हात 57
11. अभी ना जावो छोडकर साहिर अशा/रफी        जयदेव हम दोनो 61
12. आपकी नजरो ने समझा             राजा मे.अली लता मदनमोहन अनपढ 62
13. ए मेरे दिल की और चल              शैलेंद्र                       तलत शंकर जयकिशन  दाग         52
14. अजीब दास्तां है ये                    शैलेंद्र                        लता शंकर जयकिशन दिल अपना और.60
15. रात भी है कुछ                          साहिर                        लता जयदेव मुझे जीने दो 63
16. जो वादा किया वो                       साहिर                       लता/रफी रोशन ताजमहल 63  
17. कई बार यूं भी देखा                     योगेश                       मुकेश सलील चौधरी रजनीगंधा 74
18. दिल चीज क्या है                       शहरयार                    आशा खय्याम उमराव जान 81
19. शाम ए गम की कसम                  मजरूह                    तलत खय्याम फूटपाथ 53
20. लागा चुनरी मे दाग                     साहिर                      मन्ना रोशन दिल ही तो है 63
21. वो शाम कुछ अजीब थी                गुलजार                     किशोर हेमंत कुमार  खामोशी 69
22. कर चले हम फिदा                       कैफी                        रफी                  मदनमोहन हकिकत 64
23. तेरे बिना जिंदगीसे कोई                गुलजार                   लता/किशोर आरडी बर्मन आंधी 75
24. मेरा कुछ सामान                          गुलजार आशा आरडी बर्मन इजाजत 87
25. मेरे मेहबूब तुझे मेरी शकिल रफी                 नौशाद मेरे मेहबूब 63
26. एक बगल मे चांद होगा पियूष मिश्रा पियूष मिश्रा स्नेहा खानविलकर  ग्यॅग्ज ऑफ वासेपूर  12
27. आवोगे जब तूम ओ                      इर्शाद कामिल राशीद खा        संदेश शांडिल्य जब वी मेट 07
28. चलते चलते मुझे कोई कैफी                         लता                 गुलाम मोहम्मद  पाकिजा 71
29. चोदहवी का चांद हो शकिल रफी                 रवी चौदहवी का चांद 60
30. उडे जब जब जुल्फे तेरी साहिर आशा/रफी ओ.पी. नय्यर नया दौर 57
31. चाहे कोई मुझे जंगली कहे शैलेंद्र रफी                   शंकर जयकिशन  जंगली         61
32. अफसाना लिख रही हू                   शकिल                        उमादेवी             नौशाद                                 दर्द        47
33. कभी तनहाई मे                            केदार शर्मा                  मुबारक बेगम    स्नेहल भाटकर                    हमारी याद आयेगी  61
34. कांटो से खींच के ये आंचल             शैलेंद्र                           लता                 एसडी बर्मन                        गाईड   65
35. दिल आज शायर                           नीरज                           किशोर             एसडी बर्मन                        गॅम्बलर  71
36. दोस्त दोस्त ना रहा                       शैलेंद्र                            मुकेश               शंकर जयकिशन                   संगम 64
37. कभी कभी मेरे दिल मे                   साहिर                           मुकेश             खय्याम                               कभी कभी 76
38. रसिक बलमा                                हसरत                           लता                 शंकर जयकिशन                   चोरी चोरी 56
39. दुनिया बनाने वाले                        हसरत                           मुकेश              शंकर जयकिशन                    तिसरी कसम 66
40. ओ सजना बरखा बहार                  शैलेंद्र                             लता               सलील चौधरी                       परख 60
41. लग जा गले                                  राजा मे.अली                  लता               मदनमोहन                          वह कौन थी 64
42. कही दूर जब दिन ढल जाये            योगेश                            मुकेश            सलील चौधरी                        आनंद 78
43 ए दिल है मुश्किल है                       मजरूह                          रफी/गीता       ओ.पी.                                   सीआयडी 56
44. रूप तेरा मस्ताना                          आनंद बक्षी                     किशोर           एसडी बर्मन                            आराधना 69
45. कोई ये कैसे बताए                        कैफी                               जगजीत         जगजीत                                 अर्थ 83
46. रघुवीर तुमको मेरी लाज              तुलसीदास                       भीमसेन          जयदेव                                   अनकही 78
47. यू हसरतों के दाग                         राजेंद्रकृष्ण                      लता               मदनमोहन                            अदालत 58
48. जीवन से भरी तेरी आंखे                इंदिवर                           किशोर            कल्याणजी आनंदजी               सफर 70
49. खै के पान बनारसवाला                 अंजान                            किशोर             कल्याणजी आनंदजी               डॉन 78
50. दर्द दिलों के कम हो जाते              समीर अंजान                  मो.इरफान      हिमेश रे.                                 द एक्सोपोज 14
51. तू गंगा की मौज मै                       शकिल                            लता/रफी        नौशाद                                    बैजू बावरा 52
52. धीरे से आजा रे अखियन मे           राजेंद्रकृष्ण                     लता               सी रामचंद्र                              अलबेला 51        


०००००

मागील वर्षी जी वाचाकनिशी प्रकाशित झाली होती तिच्यावरवचे  माझे आक्षेप इथे देतो आहे. म्हणजे सातत्याने कशी सुमार कामे चालतात याचा अंदाज यावा....

वाचकनिशीच्या संपादनातील संपादकाच्या डुलक्या

मराठी वाचकांना समृद्ध करण्यासाठी  अभंग पुस्तकालय नांदेड यांनी ‘अभंग वाचकनिशी 2014’ या नावाने एक दैनंदिनी प्रसिद्ध केली आहे. त्याची जाहिरात करण्यात पैसा कशाला घाला म्हणून प्रकाशकांनी क्लृप्ती लढवित महत्त्वाच्या दैनिकांत त्यावर लेख छापून आणले आहेत. त्यांच्यावर स्वत:चेच पुस्तक कसे काय निवडले असा आरोप करताच आपल्या संपादन कौशल्याचे समर्थन त्यांनी केले. असे असेल तर त्यांनी खालील प्रश्नांची उत्तरे त्यांच्या वाचकांना द्यावीत.
जी.ए.कुलकर्णी यांची दोन पुस्तके काजळमाया व पिंगळावेळ त्यांनी शिफारस म्हणून दिलेली आहेत. यापेक्षा जी.ए.च्या निवडक कथांचे पुस्तक डोहकाळीमा, (संपा. म.द.हातकणंगलेकर) त्यांनी का नाही दिलं? पु.ल.देशपांडे यांची दोन पुस्तके ‘व्यक्ति आणि वल्ली’ व ‘जावे त्यांच्या देशा’ निवडली आहेत. मग ‘पु.ल.एक साठवण’ संपा. जयवंत दळवी हे पुस्तक निवडता आले नसते का?  तसेच श्री.दा.पानवलकर यांचे एका नृत्याचा जन्म, इंदिरा संत यांचे गर्भ रेशिम, बोरकरांची समग्र कविता, नारायण सुर्वे यांच्या समग्र कविता, ना.धो.महानोर यांच्या रानातल्या कविता या सर्व पुस्तकांपेक्षा या लेखकांच्या निवडक साहित्याची जी पुस्तके मान्यवरांच्या विस्तृत प्रस्तावनेसह प्रसिद्ध झाली आहेत. ती देणं सं.भा.जो. यांनी का टाळले?
बरं दुसरीकडे रसयात्रा-कुसुमाग्रज, सुहृदगाथा-पु.शि.रेगे, सर्वोत्तम रविंद्र पिंगे, राजेंद्र बनहट्टी यांच्या निवडक दीर्घकथा, निवडक ठणठणपाळ ही निवडक साहित्याची पुस्तके त्यांनी निवडली आहेत.
बरीच पुस्तके निवडायची राहून गेली असं म्हणणारे सं.भा.जो. यांच्याकडून स्वत:चे पुस्तक मात्र ‘राहून गेले’ असं करत नाहीत. जी पुस्तके निवडली नाहीत किंवा जी निवडली त्यांचे निकष काय हा तर कायमच विवाद्य विषय असतो. आणि त्यावर वाद हे होतीलच. पण जे काम समोर आले आहे त्यातील हे जे दोष संपादनाचे आहेत त्याची पावती कुणाच्या नावे फाडायची?
या 104 पुस्तकांमध्ये सर्वच फक्त आठच पुस्तके पुण्या-मुुंबई बाहेरची आहेत.  नागिण -चारूता सागर, तणकट- राजन गवस (साकेत औरंगाबाद), रंग माझा वेगळा-सुरेश भट (साहित्य प्रसाद केंद्र नागपुर), ऑर्फियस-दिलीप चित्रे, भर चौकातील अरण्यरूदन- रंगनाथ पठारे, चाळेगत-प्रविण बांदेकर (शब्दालय श्रीरामपुर), बहिणाबाईंची गाणी-बहिणाबाई चौधरी (सुचित्रा प्रकाशन जळगांव). पुण्या-मुंबई खेरीच उर्वरीत महाराष्ट्रात किंवा महाराष्ट्राबाहेर हैदराबाद सारख्या ठिकाणी जे काही प्रकाशनाचे काम चालते ते इतके दुय्यम आहे की त्याची दखलही घेवू नये?  

 

 

खासगी वाहनांचा ‘डिसीज’ झालेले ‘मर्सिडिज’चे शहर

लोकसत्ता वर्धापनदिन पुरवणी शुक्रवार १२ डिसेंबर २०१४ 

एका झोपडपट्टीतील चिंचोळा रस्ता. जवळचा कमी गर्दीचा मार्ग म्हणून त्या रस्त्याने निघालो तर रस्त्यात जेवण समारंभ चाललेला. सार्वजनिक गणपती महोत्सवाचा तो भंडारा होता. त्यासाठी सगळा रस्ता अडवला गेलेला. त्रासून मनात म्हणालो साला या लोकांना अक्कलच नाही. सगळा रस्ताच अडवतात. काही दिवसांनी एका उच्चभ्रू वस्तीतून जात होतो. रस्ता बर्‍यापैकी मोठा. पण दोन्ही बाजूंना लोकांनी मोठमोठ्या चारचाकी गाड्या पार्क करून ठेवलेल्या. एक अलिशान कार आली आणि सगळी रहदारीच थांबली. कोणी गाडी मागे घ्यावी? आणि कशी घ्यावी? दोन तासांच्या अथक प्रयत्नांनी शेवटी तो रस्ता मोकळा करून घ्यावा लागला. झोपडपट्टीतील लोकांनी रस्ता अडवला त्यासाठी सार्वजनिक कारणतरी होते. तेवढे संपले की मग रस्ता परत मोकळा तरी होतो. पण हे उच्चशिक्षीत, जास्त पैसे कमावणारे भल्यामोठ्या गाड्या घेवून आपल्याच घरासमोरचा रस्ता कायम अडवून ठेवणार याला काय म्हणायचे? जास्त पैसा कमावताना सार्वजनिक प्रश्नांबाबतची अक्कल कमावायची विसरतात की काय माणसे?

दिडशे मर्सिडिज या शहरात एकाचवेळी खरेदी झाल्या म्हणून मोठी बातमी झाली. सगळीकडे चर्चा झाली. पण कांही दिवसांतच यातील फोलपणा लक्षात आला. कारण या गाड्या रस्त्यांवर दिसेनात. आपल्या आपल्या गॅरेजमध्ये बंद झाल्या. मालकांनी दुसर्‍या लहान गाड्या बाहेर काढल्या. कारण या गाड्या चालवाव्यात असे रस्तेच आमच्याकडे नाहीत. धरण बांधावे आणि कालवा मात्र बांधल्या जावू नये. मग धरणातील पाण्याचे जे व्हावे ते या मर्सिडिजचे झाले. मर्सिडिजच नाही तर सगळ्या मोठ्या चारचाकी गाड्यांचे हेच हाल आहेत. जानेवारी 2012 मध्ये मोठ्या धाडसाने पुरूषोत्तम भापकर यांनी गुलमंडीवरील अतिक्रमणांवर हातोडा घातला. भर गुलमंडीवरील रस्ता रूंद झाला. पण हा आनंद काही काळच टिकला. रस्त्याचे रूंदीकरण झाले, रस्त्याचे काम पूर्ण झाले की लगेच या रस्त्याला दुचाकी वाहनांचा असा काही फास पडला की आता परत हा रस्ता जूना होता तितकाच वाहतुकीसाठी शिल्लक आहे.

एकीकडे सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था कोलमडून पडली आणि दुसरीकडे याच काळात दुचाकी/चारचाकी वाहनांचा पूर औरंगाबाद शहरात येत गेला. 1987 ला औरंगाबाद महानगरपालिकेची स्थापना झाली त्यावेळी विद्यापीठ-चिकलठाणा, रेल्वेस्टेशन-सिडको-हडको-बसस्टँड-रेल्वेस्टेशन, जवाहर कॉलनी-औरंगपूरा-बेगमपुरा, शाहगंज-औरंगपुरा-रेल्वेस्टेशन अशी लांबलांबची अंतरे बसने पार करणे सहज शक्य होते. विशेषत: म्हातारी माणसे, लहान मुले यांना ही मोठी वाहने सोयीची आणि सुरक्षीत होती. माझ्या आजीची मोठी बहिण अक्का मावशी नावाची सत्तरीपर्यंत मोठ्या आत्मविश्वासाने हातात एक छोटी कापडाची पिशवी घेवून बसने शहरभर फिरायची. तिला बसचे वेळापत्रकही पाठ होते. आज सत्तरीची कुठली म्हातारी या शहरात एकट्याने आत्मविश्वासाने फिरू शकते?

औरंगाबाद शहराची मुख्य वाहतुकवाहिनी म्हणजे जालना रोड. त्यावर अफाट वाहतूक वाढली म्हणून त्याला समांतर रस्ता वेदांत हॉटेल-पीरबाजार-दर्गा-सुतगिरणी चौक असा आणि दुसरा समांतर रस्ता वरद गणेश-सावरकर चौक-सिल्लेखाना-मोंढा-कैलासनगर स्मशान-एमजीएम असा प्रस्तावित आहे. पण आजही यांची कामं पूर्ण झाली नाहीत. शिवाय जालना रोडवर तीन पुलांचे काम एकाचवेळी चालू आहे.

शहरातील ऍटोरिक्शा ही एकेकाळी भरवश्याची वाहन व्यवस्था होती. त्यांची संख्या जवळपास पंचेवीस हजार आहे. यातील जवळपास सतरा हजार ऍटो नियमित स्वरूपाचे ज्यांनी लायसन काढले आहे, ज्यांच्या रिक्क्षांना मीटर आहे अशा आहेत. पण मोठ्या रस्त्यांवर धावणार्‍या सहा आसनी कित्येक रिक्क्षा या अवैध आहेत. त्यांना मीटर नाहीत. प्रवाशांची सुरक्षा हा तर विषयच विचारात घेतला जात नाही. दुसरा काही पर्याय नसल्यामुळे या धावत्या छळपिंजर्‍यांतून सामान्य लोक प्रवास करतात.

रस्त्यांच्या प्रश्नांवर काम करताना ऍटोरिक्क्षांना खराब रस्त्यांचा जास्त त्रास होतो म्हणून त्यांच्या संघटनांशी संपर्क केला. तेंव्हा लक्षात आले की अवैध रिक्क्षांच्या प्रश्नांवर सगळ्यात संताप या नियमाने चालणार्‍या रिक्क्षाचालकांमध्ये आहे. कारण त्यांना याचा जास्त त्रास होतो. त्यांनी वारंवार प्रशासनाला वाहतुकीच्या शिस्तीबद्दल जाणीव करून दिली. नियमांचा आग्रह धरला पण पोलिस यंत्रणाच यावर उदासीनता दाखवते असा आरोप या रिक्क्षचालकांनी केला.

अजून एक समस्या आपण निर्माण करून ठेवली आहे. ज्या ज्या सार्वजनिक खुल्या जागा शाळांसाठी उपलब्ध होत्या त्या त्या जागी धार्मिक किंवा इतर अतिक्रमण करून जागा व्यापून टाकल्या. आता शाळांसाठी मध्यवस्तीत जागाच उपलब्ध नाहीत. परिणामी रोज सकाळी शहरांतून बाहेर जाणार्‍या आणि दुपारी बाहेरून शहरांत येणार्‍या पिवळ्या बसेसची  एक वेगळीच समस्या निर्माण झाली आहे. या मोठ्या बस जेंव्हा छोट्या रस्त्यांवरून जातात तेंव्हा पूर्णच रस्ता व्यापला जातो. परिणामी दुसर्‍या वाहनांना जायला जागाच उरत नाही. 

भर वस्तीतील जी मंगल कार्यालय आहेत त्यांच्याकडे वाहनतळ नाहीत. परिणामी वाहने सर्रास रस्त्यावर उभी राहतात. छोटे रस्ते अडण्यासाठी तितके कारण पुरे होते. लग्नाची वरात असेल तर मग काही विचारूच नका. मंगल कार्यालये सोडाच पण मोठ मोठी दुकानं, मॉल, दवाखाने यांच्याकडेही वाहनांची व्यवस्था नाही.

आज संपूर्ण शहरभर रस्त्यांची पुलांची कामे अर्धवट अवस्थेत पडून आहेत. रस्ता रूंदीकरण केला पण विजेचे खांब रस्त्याच्या मध्यभागी तसेच आहेत. आज सगळ्यांत पहिल्यांदा स्थानिक आणीबाणी घोषित करून महानगरपालिका बरखास्त केली पाहिजे. बाकी आर्थिक शिस्त वगैरे लावता येईल तो वेगळा विषय. पण वाहतुकीच्या बाबतीत म्हणावे तर मुख्य रस्त्यांची कामे तातडीने हाती घेवून पूर्णत्वास नेली पाहिजेत. रेल्वेस्टेशन, वाळूज, सिडको बस स्टँड, टिव्ही सेंटर, बस स्टँड, शहागंज, औरंगपुरा, जवाहर कॉलनी, शिवाजी नगर, देवळाई रोड, सातारा, पैठण रोड, बेगमपुरा, विद्यापीठ, चिकलठाणा अशी महत्त्वाची जास्त गर्दीची ठिकाणं शोधून यांच्यादरम्यान बस वाहतूक कार्यक्षमतेने कुशलतेने चालविली गेली पाहिजे. दौलताबाद, रेल्वे स्टेशन, पीर बाजार, मुकूंदवाडी, चिकलठाणा अशी लोकल रेल्वे सुरू केली पाहिजे. जे रेल्वेचे रूळ आहेत त्यांना समांतर ही दुसरी लाईन टाकल्या गेली पाहिजे. 

सार्वजनिक वाहतूक सुरळीत सुरक्षित नियमित झाली तर खासगी वाहनांचा वापर कमी होतो हे जगभर वारंवार सिद्ध झाले आहे. कितीही तोटा झाला तरी सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था जपलीच पाहिजे कारण खासगी वाहनांचा जो खर्च होतो तो कधीही जास्तच आसतो. 

ज्यांच्याकडे पैसे जास्त होते त्यांनी मोठ्या गाड्या घेवून आणि ज्यांच्याकडे कमी होते त्यांनी दोनचाकी गाड्या घेवून वाहतुकीची कोंडी करण्यात हातभार लावला. शहराची लोकसंख्या तिप्पट वाढली, वाहनांची संख्या पाचपट वाढली आणि रस्ते मात्र जराही वाढत नाहीत.

दिडशे मर्सिडिजच्या रत्नांचा हार घालणारे हे महानगर म्हणजे खरूज झालेले अंग झाकून त्यावर झगझगीत कपडे घालून एखाद्या बाईने गळ्यात मात्र हिर्‍यांचा हार घालावा तसे दिसते आहे.   

  

श्रीकांत अनंत उमरीकर

कशासाठी शेतकरी मुख्यमंत्र्याच्या दारी ?

लोकमत मंथन पुरवणी रविवार 7 डिसेंबर 2014

सत्ता ही शेतकर्‍याच्या विरोधातच असावी असा काहीतरी दुर्दैवी योग सध्या भारतात आणि महाराष्ट्रात जुळून आलेला दिसतो आहे. ‘शेतकर्‍याचे मरण हेच सरकारचे धोरण’ अशी घोषणा देत 35 वर्षांपूर्वी शेतकरी संघटनेची सुरवात झाली. तेंव्हा खरे तर जनता पक्षाची राजवट होती. व्यापारमंत्री मोहन धारिया ज्या पुण्याचे त्याच पुण्याजवळ चाकणला शेतकर्‍यांच्या कांदा आंदोलनाला सुरवात झाली. पुढच्या काळात कॉंग्रेसचे सरकार फार काळ सत्तेवर असल्यामुळे शेतकरी संघटनेचे आंदोलन म्हणजे कॉंग्रेसविरोधी आंदोलन असा आरोप केला गेला. प्रत्यक्षात दिल्लीतील सत्तेच्या घावूक ठेकेदारांनी पंतप्रधान कोणीही असो शेतकरी विरोधीनितीच राबविली हे आता सिद्ध झाले आहे.

मोदी सरकार सत्तेत येवून सहा महिने उलटून गेले. महाराष्ट्रातील सरकारलाही महिना उलटून गेला. जागतिक बाजारपेठेतील मंदी आणि महाराष्ट्रातील दुष्काळी परिस्थिती यांनी पोळलेल्या शेतकर्‍याला दिलासा देण्याचे धोरण काही दिसेना. म्हणून शेतकरी संघटनेचे नेते शरद जोशी यांनी मुख्यमंत्र्यांशी चर्चा केली. ही चर्चा समाधानकारक न ठरल्याने 30 नोव्हेंबर रोजी मुख्यमंत्र्यांच्या नागपुर येथील घरासमोर ठिय्या आंदोलनाचा निर्णय घेतला. पोलिसांनी सदर आंदोलनाला परवानगी नाकारली. सविनय कायदेभंग करून हे आंदोलन झाले. पोलिसांनी निदर्शकांना अटक केली. 

आजही शेतकर्‍यांना आंदोलन का करावे लागते? नेमक्या काय मागण्या शेतकरी संघटनेच्या आहेत? 

गेली 35 वर्षे सतत शेतकरी संघटना शेतकर्‍यांच्या प्रश्नांवर लढते आहे. भीक नको हवे घामाचे दाम ही तर संघटनेची मूळ घोषणाच आहे. उत्पादन खर्चावर आधारीत शेतीमालाला रास्त भाव मिळालाच पाहिजे हा एक कलमी कार्यक्रम संघटनेने दिला. याच्या नेमके उलट काय वाटेल ते होवो पण भाव मिळू देणार नाही असे सरकारी धोरण राहिले. बाकी सगळ्या भीकमाग्या धोरणांचा सरकारने पुरस्कार केला. खतांना अनुदान देतो, वीजबीलात सुट देतो, फुकट वीज देतो, पीकविम्याचे संरक्षण देतो, आयकर माफ करतोे, अधूनमधून अर्धवट का होईना कर्जमाफी देतो. पण शेतमालाला भाव मात्र देत नाही. 

आज शेतकरी जी मागणी करतो आहे ती अशी. 

1. शेतीमालाच्या व्यापारावरील सर्व बंधने तात्काळ उठविली पाहिजेत.

2. तंत्रज्ञानाचे स्वातंत्र्य शेतकर्‍याला मिळाले पाहिजे. उदा. आधुनिक जनुकीय बियाणे (जी.एम.) वापरायला मिळाले पाहिजे. 

3. बाजारपेठेचे स्वातंत्र्य मिळाले पाहिजे. 

कृषी उत्पन्न बाजार समितीमुळे सर्व शेतमालाची बाजारपेठच सडून गेली आहे. इतर कुठल्याही क्षेत्रात अशी शासकीय व्यवस्था नसताना केवळ शेतमालाच्या बाबतच का उभारण्यात आली? इतकेच नाही तर शेतकर्‍याने स्वत:चा माल स्वत:च पाठीवर वाहून गोदामात नेऊन टाकला तरी हमाल मापाडी संघटनांच्या दबावाखाली हमाली कापून घेण्यात यावी अशी तरतूद करण्यात आली. विशिष्ट मंडईतच माल विकण्याची सक्ती शेतकर्‍यांना करण्यात आली. ही व्यवस्था अजूनही आधुनिक तंत्रज्ञानापासून कोसो मैल दूर आहे. मालाचे योग्य मोजमाप, साठवणुकीसाठी चांगली गोदामे शीतगृहे, मालाची वर्गवारी करण्याची यंत्रणा असे काही काही कृषी उत्पन्न बाजार समित्यांनी केले नाही. 

एका राज्यातून दुसर्‍या राज्यात शेतमाल विक्रीवर बंधने लादली गेली. महाराष्ट्रात कापूस एकाधिकार योजना होती. त्या काळी शेजारच्या आंध्रप्रदेशात जर कापसाचे भाव जास्त राहिले तर इथला कापूस बाहेर जायचा आणि इथले भाव वाढले तर बाहेरचा कापूस महाराष्ट्रात यायचा. हा सगळा उद्योग पोलिसांना हप्ता देवूनच करावा लागायचा. परिणामी काळाबाजार बोकाळला. आंध्रप्रदेशातील तांदूळ महाराष्ट्रात असाच गैरमार्गाने यायचा. हे सगळे टाळण्यासाठी देशांतर्गत शेतमालाची बाजारपेठ खुली असावी. या बाजारपेठेत शासकीय हस्तक्षेत किमान असावा. खुली स्पर्धा राहिली तर त्याचा फायदा शेतकर्‍यांना तसेच सामान्य ग्राहकालाही मिळेल.

दुसरा मुद्दा शेतकरी संघटनेने मांडला होता तो म्हणजे तंत्रज्ञान स्वातंत्र्याचा. नुकतीच ज्यावर मोठी चर्चा आणि वादंग होत आहेत तो विषय म्हणजे बी.टी.वांगे. जगभरात गेली 15 वर्षे बी.टी. बियाणे वापरले जात आहे. आपल्या शेजारच्या बांग्लादेशात बी.टी.वांगे गेली तीन वर्षे पिकत आहेत. चोरट्या मार्गाने ते भारतात प्रवेशलेही आहे. मग असं असताना नेमके काय कारण आहे की या बियाण्याला भारतात अधिकृतरित्या परवानगी मिळत नाही? बी.टी. कापसाबाबत असाच अपप्रचार दहा वर्षांपूर्वी करण्यात आला. 2003 मध्ये शेवटी या बियाण्याला परवानगी मिळाली. आज भारत कापसाच्या बाबतीत जगभरात एक क्रमांकाचा निर्यातदार देश बनला ते केवळ बी.टी. कापसाच्या बियाण्यामुळे. मग असे असताना या बियाण्याला एकेकाळी का विरोध केला गेला? नेमके कुणाचे हितसंबंध यात अडकले होते? पुरोगामी चळवळीतील असलेले शेतकर्‍याच्या पोटी जन्मलेले उत्तर प्रदेशातील अजीत सिंग या काळात कृषी मंत्री होते. त्यांनी पैसे घेतल्या शिवाय या बियाण्याला परवानगीच दिली नाही असा आरोप त्या काळात केल्या गेला. 

शेतकर्‍याला तंत्रज्ञानाचे स्वातंत्र्य हवे आहे. यातील शास्त्रीय भाग जो काही असेल तो शास्त्राज्ञांनी तपासून त्यावर अहवाल द्यावा. शेतकरी तो मानायला तयार आहेत. ज्यांना विज्ञान कळत नाही त्या जी.एम.विरोधी चळवळ करणार्‍यांचा अडाणीपणा शेतकर्‍यांच्या हिताआड येतो आहे.

बाजारपेठेचे स्वातंत्र्य मागताना देशांतर्गत बाजारपेठ खुली असावी ही तर मागणी आहेच पण आंतराष्ट्रीय बाजारपेठही शेतमालासाठी खुली असावी अशी आग्रही मागणी शेतकरी संघटनेची राहिली आहे. दोन वर्षांपूर्वी कापसाला आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत कापसाला चांगला दर मिळत असताना भारतात निर्यातबंदी लादल्या गेली. कारण काय तर कापडउद्योगाला कापूस स्वस्त उपलब्ध असला पाहिजे. तामिळनाडूचे मुरासोली मारन तेंव्हा वस्त्रउद्योग मंत्री होते. त्यांच्या स्वत:चा मोठा कापडउद्योग आहे. निर्यातबंदीमुळे कापसाचे भाव कोसळले. परिणामी शेतकर्‍यांचे प्रचंड नुकसान झाले. 

शेतकरी सध्या आंदोलन करतो आहे ते संपूर्ण कर्जमुक्ती साठी. कारण बाजारात तेजी असताना शासनाने शेतकर्‍याला भाव मिळू दिला नाही. परिणामी तो त्याचे कर्ज फेडू शकला नाही. शेतकर्‍याचे कर्ज हे सरकारचे पाप आहे. त्यामुळे कर्जमाफी नाही तर कर्जमुक्ती मिळाली पाहिजे अशी आग्रही भूमिका शेतकरी संघटनेची आहे. 

बाजार जर खुला झाला तर स्वत:चे हित साधाण्यास शेतकरी सक्षम आहे. कितीही प्रयत्न केले तरी कष्टकरी शेतकर्‍याची जागा घ्यायला शेतात राबायला कोणीच मिळत नाही हे सत्य आहे. जागतिकीकरणाच्या काळात शेतकर्‍यांना भिती घातल्या गेली होती की या शेतकर्‍याचे काही खरे नाही. पण कापसाच्या एका मोठ्या उदाहरणावरून शेतकर्‍यांनी हे सिद्ध केले आहे की त्यांच्या हाती आधुनिक तंत्रज्ञान लाभले, बाजाराचे स्वातंत्र्य लाभले की ते काय चमत्कार करू शकतात. 

तेंव्हा मुख्यमंत्र्याच्या दारासमोर ठिय्या देवून बसलेले शेतकरी एकच मागची मनाचा हिय्या करून करत आहे की आमच्या प्रगतीच्या मार्गातील तूम्ही धोंड अहात. तूम्ही आमच्या छातीवरून उठा. 

   

श्रीकांत अनंत उमरीकर 

जी.एम.बियाणे : कशासाठी विरोधाचे तुणतुणे !

                         उरूस, मंगळवार 2 डिसेंबर 2014 

उत्तर रामायणातील गोष्ट आहे. एक धोबी आपल्या बायकोला घराबाहेर काढताना म्हणतो, ‘परक्या पुरूषाच्या सहवासात तू राहिली आहेस. माझ्या घरातून चालती हो. परक्या पुरूषासोबत राहूनही बायकोला घरात ठेवायला मी काही राजा राम नाही.’ हे बोलणे रामाचे सैनिक ऐकतात आणि रामाला जाऊन सांगतात. लोकांमधील या अफवेचा विचार करून राम सीतेचा त्याग करतो. पुढील भाग सगळ्यांना माहित आहे.

खरं तर कुठलीही चौकशी न करता, सत्य काय आहे हे न तपासता विरोध करणे ही आपली एकप्रकारे विकृतीच आहे. सीता रावणाने पळवली यात सीतेचा काय दोष? रावणाने तिच्या चारित्र्याला धक्का लावला नाही तरी तिच्यावर संशय घायला लोक तयार. सध्या सीतेसारखीच आवस्था जी.एम.तंत्रज्ञानाची झाली आहे. जी.एम. म्हणजे जेनेटिकली मॉडिफाईड बियाणे. खरे तर हे तंत्रज्ञान आहे. बियाणे ओळखले जाते ते बी.टी. या लोकप्रिय नावाने. 

हे बीटी बियाणे काय आहे? हे तयार करण्याचे तंत्रज्ञान काय? त्यामागचे विज्ञान काय? याचा काहीही विचार न करता अजूनही रामायणातील धोब्याच्या मानसिकतेत वावरणारे लोक या सगळ्याला विरोध करत आहे. ऑक्टोबर महिन्यात राहूरी कृषी विद्यापीठात या प्रश्नावर विरोध आणि समर्थन अशी दोन्ही बाजूंनी एकाचवेळी निदर्शने झाली. शेतकरी संघटनेने या तंत्रज्ञानाला पाठिंबा देण्याची भूमिका घेतली. या पीकांच्या चाचण्या शास्त्रज्ञांनी कराव्यात. त्यातून जे काही सत्य बाहेर येईल त्याप्रमाणे शासनाने भूमिका घ्यावी. ही पीके मानवी आरोग्यास धोकादायक असतील तर त्यावर बंदी घालावी आणि तसे नसेल तर त्यांचा खुला वापर करण्यास शेतकर्‍यांना परवानगी द्यावी. अशी हि स्वच्छ भूमिका शेतकर्‍यांची आहे. गंमत म्हणजे विरोध करणार्‍या डाव्या समाजवादी पर्यावरणवादी झोळणेवाल्यांनी विरोधाचे कुठलेही शास्त्रीय कारण दिले नाही. इतकेच नाही तर या पिकांच्या चाचण्यांवरही दहा वर्षे बंदी घालावी अशी अशास्त्रीय मागणी केली आहे. हे बरे झाले की सर्वोच्च न्यायालयाने खडसावल्यावर या बियाण्यांच्या चाचण्यांना कुठलाही अडथळा नाही असे केंद्र शासनाने स्पष्ट केले. 

खरं तर हा प्रश्न कुठल्याही चळवळीच्या आखत्यारीतील नाही. हा पूर्णपणे शास्त्रीय विषय आहे. शास्त्रज्ञांनी त्यावर अभ्यास करून अहवाल द्यावा. आणि त्या अनुषंगाने या विषयावर शासनाने निर्णय घ्यावा. यात ज्यांचा अभ्यास नाही अशा लोकांचा संबंध येतोच कुठे?

हा विरोध कधी सुरू झाला? बीटी बियाणे वांग्यात येणार म्हटल्यावर वादावादिला सुरवात झाली. ज्यांचा शेतीशी संबंध नाही किंवा ज्यांनी कधी शेती समजूनही घेतली नाही ते डावे-समाजवादी-पर्यावरणवादी यांनी असे मांडायला सुरवात केली की कापसात बीटी आले त्यालाही आमचा विरोध होता.  पण वांगे म्हणजे अन्नपदार्थ. त्यात बीटी आले तर आम्ही खपवून घेणार नाही. एका शेतकर्‍याला मी हे विचारल्यावर तो हसायला लागला. म्हणाला,
‘‘साहेब कापसाचा आणि अन्नाचा संबंध नाही असं तूम्हाला म्हणायचं आहे का? ’’
मी आपले अज्ञानापोटी "हो" म्हणालो.
तो म्हणाला, ‘‘साहेब, कापसाची जी सरकी असते त्याचे तेल निघते. ते तेल खाद्यपदार्थात वापरले जाते. सरकीची जी पेंड निघते ती पेंड जनावरे खातात. त्या जनावरांचे दूध तूम्ही पिता. मग कापसाचा आणि खाद्यपदार्थाचा संबंध नाही हे कसे?’’

शेतकर्‍याने केलेली मांडणी बीनतोड होती. दहा वर्षांपूर्वी शेतकर्‍यांनी मोठा लढा देवून बी.टी.कापसाचे बियाणे आपल्या शेतात पेरले. गेली दहा वर्षे त्याचे फायदे समोर दिसत आहेत. एकेकाळी कापसाची आयात करणारा हा भारत देश केवळ बीटी कापसामुळे जगातील एक नंबरचा निर्यातदार देश या वर्षी सिद्ध झाला. एकरी जेमतेम पन्नास किलोपर्यंत आलेला कापसाचा उतारा आता हजार किलोपर्यंत गेला आहे. महाराष्ट्रात ज्यांनी आपल्या शेतात पहिल्यांदा 2003 साली बीटी कापूस लावला ते अकोला जिल्ह्यातील अकोटचे शेतकरी विजय इंगळे यांनी बीटीमुळे प्रत्यक्ष काय फायदा झाला, उत्पन्न किती वाढले हे  आकडेवारीने सिद्ध करून दाखवले आहे.

या विषयावर सामान्य माणसांचा उडालेला गोंधळ नाहीसा करावा म्हणून साखर डायरीचे संपादक, शेतकरी  चळवळीतील ज्येष्ठ कार्यकर्ते अजीत नरदे यांनी जयसिंगपूर येथे ‘जी.एम.अभ्यास शिबीरा’चे आयोजन केले होते. त्यात इंगळे यांनी आपले अनुभव मांडले. बहुराष्ट्रीय कंपन्यांचे प्रतिनिधी, कृषी विद्यापीठातील अभ्यासक शास्त्रज्ञ, पत्रकार, लेखक, शेतकरी, चळवळीतील कार्यकर्ते अशा 45 जणांनी यात सहभाग नोंदवला होता. शास्त्रज्ञांनी या विषयाची शास्त्रीय बाजू उलगडून दाखवली. जी बाब शास्त्रज्ञांना किंवा कंपन्यांच्या प्रतिनिधींनाही लक्षात आली नव्हती त्यांची माहिती शेतकर्‍यांनी दिली. उदा. बीटी कापसाच्या शेतात कापसाबरोबर जी तूर घेतली जाते तीच्या उत्पन्नात झालेली वाढ. याचा कुणी विचारच केला नव्हता. 

जी.एम. पीकांच्या विरोधांत भूमिका घेणार्‍यांच्या हे लक्षातच येत नाही की गेली दहा वर्षे भारतात जो कापूस होतो आहे त्यातील 95 टक्के कापूस हा बीटीचाच आहे. या वाणाच्या सरकीचे तेल आपण खाल्ले, या सरकीची पेंड खाणार्‍या जनावरांचे दूध आपल्या पोटात गेले. अजूनही याचे काही दुष्परिणाम झाले आहे असे दिसत नाही. आणि तरी विरोध केला जातो आहे. साधे दुधाचे दहि करायचे म्हटले तरी ती प्रक्रिया जी.एम. तंत्रज्ञानाशी निगडीत आहे. जर तूमचा जीएमला विरोध असेल तर दह्याला विरोध करणार काय? असा प्रश्न समोर ठेवून कृषी विद्यापीठातील शास्त्रज्ञांनी सर्वांना निरूत्तर केले.

गेली 17 वर्षे अमेरिकेत जीएम खाद्यपदार्थ वापरले जात आहेत. ज्या बीटी वांग्यावरून गदारोळ उठला आहे ते वांगे आपल्या शेजारच्या बांग्लादेशातील शेतकर्‍यांची दोन वर्षांपासून वापरायला सुरवात केली आहे. आपल्या रेशन धान्याचा काळाबाजार होतो आणि हे धान्य बांग्लादेशात जाते. आता उलट हे बीटी वांगे बांग्लादेशातून मोठ्या प्रमाणात भारतात छुपेपणाने येत आहेत कारण त्या वांग्यावर कीड पडत नाही. उत्पादन जास्त होते.  

सामान्य पटकेवाल्या अडाणी समजल्या जाणार्‍या शेतकर्‍यांनी बीटी कापसाला इतका भरभरून प्रतिसाद का दिला? गुजरातमधील शेतकर्‍यांनी बंदी मोडून हे बियाणे आपल्या शेतात का पेरले? त्याचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे साध्या कापसावर पडणारी बोंडअळी. ही बोंडअळी अतोनात नुकसान करणारी सिद्ध झाल्यावर शेतकर्‍यांनी त्यावर औषधींचा मारा करायला सुरवात केली. एन्डोसल्फान हे औषध बोंडअळीसाठी कित्येक वेळा फवारले. पण ही बोंडअळी जाईना. शेतकर्‍यांत असं म्हटलं जाते, ‘‘एन्डोसल्फान कितीही फवारा बोंडअळी जातच नाही. एकवेळ हेच एन्डोसल्फान पिवून शेतकरी मरतो पण बोंडअळी काही मरत नाही.’’ अशा बिकट परिस्थितीत शेतकर्‍यांच्या हाती बीटी कापसाचे बियाणे आले. त्यावर बोंडअळी बसत नाही. शिवाय उत्पादन कैकपट वाढते हे समजल्यावर त्याने बीटी कापसाचे वाण अटापिटा करून मिळवले व शेतात लावले. गेल्या दहा वर्षातील वाढीव उत्पादनाने आणि शेतकर्‍याच्या नफ्यात वाढ झाल्याने हे आता सिद्धच झाले आहे.  

सध्या जागतिक बाजारात शेतमालाला मोठ्या मंदीचा सामना करावा लागतो आहे. स्वाभाविकच त्याचा परिणाम भारतीय शेतीवरही होतो आहे. शेतकरी संघटनेने अशी शास्त्रीय भूमिका घेतली होती की जेंव्हा जागतिक बाजारात तेजी येते त्यावेळी तूम्ही शेतकर्‍याचे हातपाय बांधून ठेवता. त्यावेळी त्याचा फायदा भारतीय शेतकर्‍याला मिळू देत नाहीत.  निर्यातबंदी करून भाव पाडतात. तेंव्हा आता जर मंदी असेल तर शेतकर्‍याचा तोटा भरून काढण्याची जबाबदारी सरकारची आहे. जर सरकारला हे नको वाटत असेल तर मग आधीपासून शेतीत हस्तक्षेप न करण्याचे धोरण ठरवा. आम्ही आमचा फायदा तोटा काय होईल ते सांभाळून घेवू. 

आज महाराष्ट्रात असे चित्र आहे की शेतकरी मुक्त बाजारपेठ आधुनिक तंत्रज्ञानाची मागणी करतो आहे. कुठलाही भीकमागा कार्यक्रम स्वीकारायला तो तयार नाही. आर्थिक आघाडीवर कंगाल झालेले सरकार शेतकर्‍यांच्या विकासाच्या वाटेवर आडवे उभे आहे. या हस्तक्षेपाच्या धोरणाला धक्का दिल्याशिवाय शेतकरी राहणार नाहीत असेच सध्याचे चित्र आहे.

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575      

   

अख्ख्या शेतकरी जमातीचाच पंचनामा करा एकदा !

                           (दै. पुण्यनगरी, उरूस, मंगळवार 25 नोव्हेंबर 2014 )

पूर्वी राजदरबारात फडावर बसून सगळे हिशोब लिहून काढायचा त्याला फडणवीस म्हणत. या फडणवीसाला किती पैसे उत्पन्न आलं आणि किती खर्च झाला याची इत्यंभूत माहिती असायची. कारण तो सगळा हिशोबच त्याच्या हातातून व्हायचा.  अशी फडणवीशी करणार्‍यांच्या कुळातलेच देवेंद्र फडणवीस महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्रीपदी बसले. त्यांनाही आपल्या पूर्वजांची हिशोबाची कला थोडीफार अवगत असणारच. त्यांनी पहिल्या पंधरा दिवसातच शेतकर्‍यांसाठी दिलासा देणारा एक निर्णय घेतला. ज्या गावात उत्पादन अपेक्षेपेक्षे कमी आले आले त्या गावची आणेवारी (16 आणे म्हणजे शंभर टक्के उत्पादन. आठ आणे म्हणजे अर्धे. नविन पिढीला हा आण्यांचा हिशोब कळत नाही म्हणून सांगावे लागते.) पाहून त्याप्रमाणे पंचनामे केले जातात. या सरकारने आणेवारी पन्नास टक्क्यांपेक्षा कमी असलेल्या गावांचे सरसकट पंचनामे करून दुष्काळग्रस्त जाहिर करण्याचा निर्णय घेतला आहे.

कुठलाही भेद न करता सगळा शेतकरीवर्गच तोट्यात रहात आला आहे असे सविस्तर आकडेवारीसह शेतकरी संघटनेने 35 वर्षांपूर्वी मांडले. पण आत्ता आत्तापर्यंत पाणीवाला बागायदार शेतकरी आणि कोरडवाहू जिरायती शेतकरी असे भेद भले भले म्हणणारे विद्वान करायचे. त्यातल्या त्यात डाव्या विद्वानांना तर उसवाला- नगदी पिकेवाला शेतकरी म्हणजे कर्दनकाळ, मजूरांचा शत्रू वाटायचा. मराठी चित्रपटांनी बागायती शेतकर्‍यांची जी प्रतिमा तयार केली तीच सर्व शेती न करणार्‍या पंख्याखालच्या किंवा एसीत बसून विचार करणार्‍यांच्या मनात ठसली.  पांढरे शुभ्र धोतर, दक्षिण उत्तर दिशा दाखविणारी कडक पांढरी टोपी, अक्कडबाज मिशा, काम करणार्‍या चापून चोपून लुगडं नेसलेल्या मोलकरणीकडे पाहणारी वासना भरली नजर असा निळू फुले टाईप माणूस म्हणजे बागायती शेतकरी. आपल्या खर्जातल्या आवाजात तो त्याला चार भल्या गोष्टी सांगणार्‍या सामान्य कपड्यातल्या माणसाला सुनावणार, 

‘‘मास्तर तूम्ही बोलता किती, तूमचा पगार किती.....’’  

आणि काम करणार्‍या बाईला सांगणार, ‘‘वाड्यावर या जरा संध्याकाळी 'कामा'साठी...’’

आता असा गैरसमज इतरांचा झाला तर निदान एकवेळ समजण्यासारखे तरी आहे. पण शेतकर्‍यांच्या पोटी जन्मलेली पोरं जेंव्हा मंत्रालयाच्या सहाव्या मजल्यावर चढली, मंत्रीपदाचे चिलखत त्यांच्या अंगावर चढले आणि आश्चर्य म्हणजे त्यांच्याही बुद्धीवर शेतकर्‍यांच्या बाबतीतले गैरसमज चढले. सरकारी पैशावर पोसल्या गेलेले विद्वान विचारवंत प्राध्यापक विविध सरकारी समित्यांवरील तज्ज्ञ सारेच शेतीविरोधी बोलायला लागले. नरेंद्र जाधव यांच्यासारख्या विद्वानाचा तर इतका तोल गेला की शेतकर्‍यांच्या आत्महत्यांचा आकडा इतर आत्महत्यांपेक्षा फार काही जास्त नाही तेंव्हा हा काही फार गंभीर विषय नाही असे ते बोलायला लागले.

 

देवेंद्र फडणवीस यांना हिशोब तपासताना शेतीच्या खाती काहीच जमा नाही हे कदाचित लक्षात येत चालले असावे. आणि त्यांनी आणेवारी कमी असलेल्या अख्ख्या गावाचाच पंचनामा करण्याचा निर्णय घेतला. 

खरं तर आता अख्ख्या शेतीचाच पंचनामा करण्याची वेळ आली आहे. जागतिकीकरणाला उठता बसता शिव्या घालणे हा एकमेव कुलधर्म कुळाचार असल्यासारखे डावे विचारवंत वागत होते. त्यातील एकानेही असे कबूल केले नाही की शेती क्षेत्राला क्षेत्राला खुल्या व्यवस्थेचा वारा फारसा लागू दिला गेला नाही. मग जर खुली व्यवस्था आलीच नाही तर तिच्यावर टिका करण्यात काय अर्थ आहे? 

कापसाचे भाव पडले की ओरड होते. पण जेंव्हा जागतिक बाजारपेठेत कापसाचे भाव तेजीत होते तेंव्हा कापसाच्या निर्यातीला बंदी घातली गेली. कारण काय तर तेंव्हाचे वस्त्रोउद्योग मंत्री मुरासोली मारन ज्यांचा स्वत:चा प्रचंड मोठा कापड उद्योग आहे त्या उद्योगाला कापूस स्वस्तात भेटला पाहिजे. ज्यावेळेस साखरेचा भाव चढला तेंव्हा ब्राझिलहून कच्ची साखर आयात करण्यात थोडीही लाज भारत सरकारला आणि या आयातीचे समर्थन करणार्‍यांना वाटली नाही. ज्या वेळेस भाव चढले तेंव्हाही त्याचा फायदा शेतकर्‍याला मिळू दिला गेला नाही. आणि हे सगळे ज्याला नगदी पिके म्हणतात त्या बाबतीत घडले. एकाही डाव्या विचारवंताने याबद्दल तोंड उघडले नाही. 

आता साखर उस सोयाबीन सगळ्यांचेच भाव पडले आहेत. कोरडवाहू शेतकरी तर कधीचाच मेला होता. आता बागायतदारही मरू लागला आहे. शेतकरी संघटनेने शेतकर्‍यांमध्ये भेद करण्याला तात्त्विक पातळीवर विरोध केला होता.  तेंव्हा शेतकरी संघटनेचे ग्रामीण भागात तुफान भाषण करणारे एक वक्ते असे म्हणायचे, ‘‘हजामत दोघांचीबी होतीया, बागायतवाल्यांची पान्याने होतीया आन् जिरायतवाल्यांची बीनपान्याची. हजामत तर ठरलेलीच हाय.’’ असं आपल्या गावठी भाषेत सांगून शेतीचे अर्थशास्त्र मुंडाश्यावाल्यांच्या डोक्यात ठसवायचे. आणि हे अगदी तंतोतंत खरंही आहे. 

शेतीवरील कर्जमाफी प्रकरणात असाच भेद आघाडी सरकारने केला होता. पाच एकर वाल्यांना कर्जमाफी आणि त्यावर ज्यांची जमिन आहे त्यांना नाही. आता ज्या घरात वाटण्या झाल्या नाहीत, अजून शेत म्हातार्‍या बापाच्याच नावावर आहे त्या शेतकर्‍यांना कर्जमाफी मिळाली नाही. पण ज्या घरात भावाभावानं भांडणं केली, एकमेकांची डोकी फोडली, धुर्‍यावरून अंगावर धावून गेले त्यांच्या वाटण्या झाल्या. म्हणजे पंधरा एकर शेती असणार्‍या बापाच्या चार पोरांनी वाटण्या करून घेतल्या. त्यांच्या प्रत्येकाच्या नावावर आणि तीन तीन एकर आणि बापाच्याही नावर तीन एकर जमिन ठेवली. तर त्यांना कर्जमाफी मिळाली. आणि ज्या बापाच्या नावावर दहा एकर जमिन होती, दोन पोरं गुण्यागोविंदानं नांदत होते, कष्ट करून शेती पिकवीत होते त्यांना कर्जमाफी मिळाली नाही.

कृषी उत्पन्न बाजार समितीच्या बाबत तर काही बोलूच नये इतका आनंद. शेतीच्या व्यापार्‍याला कुठलीही मदत आजतागायत दिल्या गेली नाही.  उलट उद्योगांना हव्या त्या सवलती. बजाज कंपनीची "चेतक" नावाची स्कुटर विदेशात विकली जावी म्हणून शासनाने तिला एकेकाळी भरपूर सवलती दिल्या. इतकंच काय पण जर भारतात कोणाला स्कुटर घ्यायची तर त्यासाठी डॉलरमध्ये रक्कम मोजावी लागायची. माझ्या वडिलांनी 1982 साली माझ्या अमेरिकेतील आत्तेबहिणीकडून चार हजार डॉलर घेवून ही गाडी खरेदी केली व तिच्या भारतातील खात्यात भारतीय चलनात पैसे भरले. इतकं करूनही बजाजनं काही दिवसांतच स्कूटर तयार करणं बंद केलं. आणि इकडे शेतकरी कुठलीही मदत नसताना घाम गाळून उत्पादन काढतो आहे तर त्याला मात्र निर्यातबंदी व्यापरबंदी करून जायबंदी केलं जातं. परदेशात सोडा देशातल्या देशात शेतमाल विक्रीवर प्रचंड बंधनं आहेत. ‘‘सतीच्या घरी बत्ती आणि शिंदळीच्या घरी हत्ती !’’ तशीच ही गत झाली. 

आता शेतकर्‍यांमधील-पिकांमधील-प्रदेशांमधील सगळे भेद काढून टाकून सरसकट सगळ्या शेतीचा- शेतकर्‍याचा पंचनामा करण्याची वेळ आली आहे. शेतीला कुठलीही मदत करण्याची गरज नाही. पहिल्यांदा शेतकर्‍यांचे कल्याण करतो म्हणून शेतकर्‍यांच्या उरावर बसलेल्या ज्या योजना आहेत त्या दूर करा. कारण त्यांतून फक्त सरकारी नोकरांचे दलालांचे भले झाले. शेतकरी तर नाडला गेलाच पण सामान्य ग्राहकही नाडला गेला.

तेंव्हा देवेंद्र फडणवीस एकदा महाराष्ट्रातल्या सार्‍या शेतकर्‍यांचा पंचनामा तूम्ही कराच. शेतकर्‍यांच्या पोटी जन्मलेल्या, शेतकर्‍यांची जातीत जन्मलेल्या, भुईमुगाच्या शेंगा जमिनीत लागतात की झाडाला लागतात हे माहित असणार्‍यांची राजवट लोकांनी बघितली. त्याचे परिणाम भोगले. आता शेतकर्‍याच्या पोटी/शेतकर्‍याच्या जातीत न जन्मलेल्यांकडून अपेक्षा करून पाहूत.       

 

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575

उर्दू साहित्य देवनागरी लिपीतही हवे !

                         दै. पुण्यनगरी, उरूस, मंगळवार 18 नोव्हेंबर 2014 

सिमेंट कंपनीची एक जाहिरात आहे. अर्जुन नावाचा एक मुलगा बाईंनी भिंतीवर निबंध लिहा असे सांगितल्यावर सांगतो, ‘मॅडम, मेरा एक बहोत अच्छा दोस्त है इकबाल. मेरे साथ वो क्रिकेट खेलता था. अब नही खेलता. ताऊजी केहते है हम दोनो मे एक दिवार खडी हुई है. जो मुझे बिलकूल नजर नही आती.’ या जाहिरातीवर जास्त काही भाष्य करायची गरज नाही इतकी ती बोलकी आणि नेमकी आहे. मुस्लिम वस्ती जशी वेगळी असते त्याचप्रकारे उर्दू भाषा आणि लिपीही वेगळी असल्यामुळे एक ‘दिवार’ तयार झाली आहे. हे खरेच आहे.

डॉ. राही मासूम रजा ज्यांनी रामायण या मालिकेचे संवाद लिहीले त्यांनी उर्दू साहित्य देवनागरी लिपीत असायला हवं याची जोरदार मागणी केली होती. सुप्रसिद्ध कवी जावेद अख्तर यांनी आपला ‘तरकश’ हा उर्दू कवितासंग्रह देवनागरी लिपीत प्रसिद्ध केला. त्याला प्रचंड प्रमाणात प्रतिसाद मिळाला. ज्ञानपीठ प्रकाशनाने उर्दू कवितांची पुस्तके देवनागरी लिपीत प्रसिद्ध करून खुप मोठा वाचक वर्ग उर्दूसाठी मिळवला. 

हे बर्‍याच जणांच्या लक्षातच येत नाही की उर्दू ही अस्सल भारतीय भाषा आहे. दिल्लीच्या परिसरात या भाषेचा जन्म झाला. ही भाषा भारतीय असल्यामुळेच कुराण उर्दूत कशाला अशी तक्रारच मुस्लीम धर्ममार्तंडांनी एके काळी केली होती. या भाषेला राजाश्रय मिळाला म्हणून ही भाषा वाढली असा एक गैरसमज काही लोक मुद्दाम पसरवतात. पण हे कुणाला फारसे माहित नसते की ज्या मोगल सम्राट औरंगजेबाचा मुस्लिम धर्मवेडा म्हणून द्वेष केला जातो त्याच्या काळात उर्दू भाषा नव्हती. मोगल सम्राटांची राजभाषा पर्शियन होती. उर्दू या तुर्की शब्दाचा अर्थ सैन्य असे होतो. दिल्लीच्या परिसरातील मोगली सैन्याची जी भाषा होती जीत काही तूर्की आणि पर्शियन शब्दांचे मिश्रण असलेली हिंदी भाषा प्रचलित होती. हीच भाषा उर्दू म्हणून प्रसिद्ध झाली. याच भाषेला हिंदवी किंवा देहलवी असेही म्हटल्या जायचे. तेंव्हा ज्या कुणाचा गैरसमज असेल की उर्दूचा आणि हिंदूस्थानचा पर्यायाने हिंदूंचा काही संबंध नाही तो त्यांनी दूर करावा. 

1837 मध्ये पहिल्यांदा इंग्रजांच्या काळात पर्शियन लिपीतील उर्दूला इंग्रजी भाषेसोबत राजभाषेचा दर्जा मिळाला. लिपी आणि भाषा यांची ही सांगड हिंदूस्थानी वाचकांसाठी गैरसोयीची ठरली. गंमत म्हणजे पंजाबी, सिंधी या भाषांनीही पर्शियन लिपी वापरली आहे. प्रसिद्ध हिंदी लेखक प्रेमचंद यांनीही बरेच हिंदी साहित्य या पर्शियन लिपीत (ज्याला सध्या उर्दू लिपी असे संबोधले जाते) लिहीले आहे. उर्दू साठी पहिला ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला ते फिराक गोरखपुरी हे हिंदू होते. 

फक्त भाषेचाच विचार केला तर जगातील पहिल्या चार भाषांत हिंदी-उर्दू चा क्रमांक लागतो. (पहिल्या तीन भाषा म्हणजे चिनी मँडरिन, इंग्लिश आणि स्पॅनिश) तेंव्हा जर उर्दू देवनागरी लिपीत जास्त प्रमाणात आली तर ती लेखी स्वरूपातीलही चौथी भाषा हिंदीच्या बरोबरीने असेल. खरे तर भारत आणि पाकिस्तान मधील उर्दू म्हणजे उर्दू-हिंदी असे मिश्रणच आहे असे भाषातज्ज्ञ सांगतात. त्यांना वेगळे करणे अवघड ठरते. 

दुष्यंतकुमार या कवीचा ‘साये मे धूप’ हा कविता संग्रह प्रसिद्ध झाला आणि कित्येक अभ्यासक समिक्षक बुचकळ्यात पडले. त्याचे कारण म्हणजे ही भाषा कोणती? हीला उर्दू म्हणायचे की हिंदी? शिवाय ही भाषा ग्रांथिक नसून बोली स्वरूपाची असल्यामूळे तर अजूनच गोंधळ उडाला. परिणामी या पुस्तकाला पुरस्कार देताना अडचणी निर्माण झाल्या. आपली भाषा कोणती या बाबत दुष्यंतकुमार यांनी लिहून ठेवलं होतं ‘उर्दू और हिंदी अपने-अपने सिंहासन से उतरकर जब आम आदमी के पास आती है तो उनमे फर्क कर पाना बडा मुश्किल होता है. मेरी नीयत और कोशिश यह रही है कि इन दोनों भाषाओं को ज्यादा से ज्यादा करीब ला सकूँ. इसलिए ये गजले उस भाषा मे कही गयी है, जिसे मै बोलता हूं.’ या गद्य ओळींचा आशय आपल्या एका शेर मध्ये दुष्यंतनेच लिहून ठेवला आहे

मै जिसे ओढता-बिछाता हूं

वो गजल आपको सुनाता हूं । 

उर्दू साहित्य देवनागरी लिपीत आले तर त्याला मोठा वाचक वर्ग मिळतो हे आता सिद्ध झाले आहे. महाकवि गालिब यांच्याबाबतीत मराठीतही एक मोठा प्रयोग अमरावतीच्या डॉ. अक्षयकुमार काळे यांनी केला आहे. गालिबच्या 235 गझला देवनागरी लिपीत लिहील्या. त्यातील शब्दांचे अर्थ दिले आणि शेवटी मतितार्थ दिला आहे. यामुळे मराठी वाचकांसाठी एक मोठं दालनच खुले झाले आहे. नसता उर्दू शब्द आणि त्यांचे उच्चार यात बरेच रसिक अडखळत असतात.

साहित्य अकादमीने एक अतिशय चांगला उपक्रम याबाबतीत सुरू केला आहे. पुरस्कारप्राप्त उर्दू साहित्याची पुस्तके देवनागरी लिपीत प्रसिद्ध केली जातात. यातून कविताच नाही तर इतरही गद्य साहित्य समोर येते आहे. सैय्यद मुहम्मद अशरफ हे उर्दू कथाकार. त्यांच्या ‘बादे सबा का इंतिजार’ या कथा संग्रह याच पद्धतीने देवनागरी लिपीत प्रसिद्ध करण्यात आला आहे. एका मोठ्या वाचक वर्गाला नविन उर्दू साहित्यात काय चालू आहे हे त्यामुळे समजू शकते. कुरूतूल-एैन हैदर यांची ‘आग का दरिया’ ही ज्ञानपीठ पुरस्कारप्राप्त कादंबरी किंवा सज्जाद जहिर यांची 1935 मध्ये लिहीलेली ‘लंडन की एक रात’ अशी बरीच गद्य पुस्तकेही देवनागरी लिपीत आता उपलब्ध आहेत.

‘पाकिस्तान की शायरी’ या नावाने एक चांगले संपादन प्रसिद्ध झाले आहे. (राजपाल प्रकाशन, नवी दिल्ली) फैज अहमद फैज, अहमद फराज, अहमद नदीम कासमी, इब्ने इंशा, अदा जाफरी, परवीन शाकिर, एहसान दानिश, मुनीर नियाजी यांसारख्या प्रसिद्ध उर्दू कविंच्या कविता देवनागरी लिपीत त्यातील कठीण शब्दांच्या अर्थासह वाचकांसाठी उपलब्ध आहेत.

विनय वाईकर यांनी गुलाम अली, मेहदी हसन, जगजित सिंग, बेगम अख्तर आदींनी गायलेल्या प्रसिद्ध गजला देवनागरी लिपीत त्यातील कठिण शब्दांच्या अर्थांसह लिहून ‘गजल दर्पण’ नावाचे पुस्तक सिद्ध केले आहे. तसेच उर्दू साहित्याच्या अभ्यासक डॉ. जरीना सानी यांच्या मदतीने उर्दू गजलांतील कठीण शब्दांचा शब्दकोश ‘आईना-ए-गजल’ या नावाने प्रसिद्ध केला आहे.  उर्दू मराठी शब्दकोशाचे मोठे कठीण काम साहित्य संस्कृती मंडळाने श्रीपाद जोशी व एन.एस.गोरेकर यांच्या संपादनाखाली करून ठेवले आहे. कमी प्रमाणात असेल पण प्रामाणिकपणे ही कामे झाली आहेत याची दखल घेतली पाहिजे. उर्दूचीच बहिण असलेली- हैदराबाद ते औरंगाबाद या पट्ट्यात बोलली जाणारी दखनी भाषा हीच्यावरही सेतू माधवराव पगडी, श्रीधरराव कुलकर्णी या अभ्यासकांनी मोठे काम करून ठेवले आहे.      

पत्रकार अंबरिश मिश्र यांनी लिहून ठेवलेला किस्सा मोठा विलक्षण आहे. एका प्रसिद्ध संगीतकाराची मुलाखत घेण्यासाठी ते वेळ ठरवून त्यांच्या घरी गेले. ते संगीतकार बाहेर फिरायला गेले होते आणि त्यांनी घरी निरोप ठेवला होता की मी लगेच येतो आहे तूम्ही बसून घ्या. अंबरिश मिश्र त्यांच्या दिवाणखान्यात त्यांची वाट पहात बसले असताना त्यांना समोर टी-पॉय वर दोन वह्या पडलेल्या दिसल्या. त्यांनी त्या सहज हातात घेतल्या आणि चाळायला सुरवात केली. सगळी अक्षरं उर्दूमधली. ती काही मिश्रांना वाचता येईनात. त्यांनी वह्या तश्याच ठेवून दिल्या. थोड्याच वेळात ते संगीतकार घरी परतले. मुलाखत चहापाणी सगळं व्यवस्थित झाल्यावर काहीसे दचकत अंबरिष मिश्रांनी त्यांना विचारले, ‘तूमच्या माघारी ह्या वह्या मी चाळल्या त्या बद्दल माफी मागतो पण यात काय लिहीले आहे? आणि हे उर्दूत कसे काय?’ ते संगीतकार म्हणाले, ‘अहो हे मी जय श्रीराम जय श्रीराम लिहीत असतो. आणि उर्दूत लिहायचे कारण म्हणजे मला दुसरी लिपीच येत नाही. तेंव्हा कशात लिहीणार?’ हे संगीतकार म्हणजे उडत्या चालीच्या पंजाबी गाण्यांनी हिंदी चित्रपट सृष्टी गाजवणारे ओ.पी.नय्यर.    

  

श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575