............ आईवर शक्य नाही कविता !!

          (Jan 18, 2009 - Mother With Child Painting by Padmakar Kappagantula)                                   

                                   दै. पुण्यनगरी, उरूस, मंगळवार 13 मे 2014 


मे महिन्याचा दुसरा रविवार जगभर ‘‘मातृदिन’’ म्हणून साजरा केला जातो. 11 मे रोजी हा दिवस यावर्षी साजरा केला गेला. आपल्या भारतीय परंपरेत तर आईचा महिमा किती वर्णन केला आहे हे वेगळे सांगायची गरज नाही. आईवर भरपूर कविता आहेत. बहुतांश कविता अतिशय चांगल्या आहेत. ‘श्यामची आई ’ चित्रपटातील ‘आई कुणा म्हणू मी आई घरी न दारी । स्वामी तिन्ही जगाचा आईविना भिकारी॥ हे गाणे ऐकून (कवी : यशवंत) ढसाढसा रडल्याची कबूली खुपजण देतात. आईवर इतक्या कविता लिहील्या गेल्या त्याचे एक साधे आणि अतिशय काव्यात्मक कारण दासू वैद्य या आमच्या कविमित्राने देउन ठेवले आहे

प्रत्येक आईचा मुलगा
कवी असतोच असे नाही
पण प्रत्येक मुलासाठी त्याची आई
एक कविता असते.

यामुळे स्वाभाविकच आईवर भरपूर लिहील्या गेलं. इतकं लिहीलं जाऊनही आई परत शब्दांबाहेर शिल्लकच राहते. हिंदी/उर्दूमध्ये दोन कविता या दृष्टिने मला फार आवडतात. चंद्रकांत देवतालेंनी आपल्या कवितेत कबुलीच दिली आहे, 

मां के लिए संभव नही होगी 
मुझसे कविता
जब कोई मां छिलके उतारकर
चने, मूंगफली या मटर के दाने
नन्ही हाथेलियों पर रख देती है
तब मेरे हाथ अपनी जगह पर 
थरथराने लगते हैं ।

मां ने हर चीज के 
छिलके उतारे मेरे लिए
देह, आत्मा, आग और 
पानी तक के छिलके उतारे
और मुझे कभी भूखा
नही सोने दिया ।

मैंने धरती पर कविता लिखी है
चंद्रमा को गिटार में बदला है
समुद्र को शेर की तरह 
आकाश के पिंजरे मे
खडा कर दिया है
सूरज पर कभी भी
कविता लिख दूंगा
मां पर नही लिख सकता कविता ॥

प्रतिभावान कवी एखाद्या शब्दांत सारं काही सांगून जातो. ‘मां ने हर चीज के छिलके उतारे मेरे लिये’ इतक्या साध्या शब्दांत देवताले प्रचंड मोठा आशय सांगून जातात. आईवर कविता शक्य नाही ही कुण्या एका कविची मर्यादा नसून ती आई या विषयाची व्याप्ती आहे हे देवतलेंना सुचवायचे आहे. अतिशय लोकप्रिय कवी गीतकार नीदा फाजली यांनी आईवर एक गझल लिहीली आहे. आई म्हणजे संपूर्ण घर किंवा एक संस्कृतीच असते. तिची वेगळी अशी व्याख्या कशी करणार?

बेसन की सोंधी रोटी पर
खट्टी चटनी-जैसी मॉं 
याद आती है चौका-बासन
चिमटा, फुकनी-जैसी मॉं 
 
बान की खुर्री खाट के ऊपर
हर आहट पर कान धरे
आधी सोयी आधी जागी
थकी दोपहरी-जैसी मॉं

बीबी, बेटी, बहन, पडोसन
थोडी-थोडी-सी सब में
दिन भर इक रस्सी के ऊपर
चलती नटनी-जैसी मॉं

बॉंट के आपना चेहरा, माथा
आँखे जाने कहॉं गयी
फटे पुराने इक अल्बम में
चंचल लडकी-जैसी मॉं

निदा फाजली यांची कविता भाषा सोडली तर आपलीच आहे  हे भारतातील कुठल्याही प्रांतातल्या माणसाच्या सहज लक्षात येईल. भावूक पातळीवर कविता लिहीणारे तर आईच्या प्रेमात आंधळे होणारच. पण महान तत्त्ववेत्तेही यातून सुटलेले नाहीत. शंकराचार्यांच्या आयुष्यातील एक प्रसंग अतिशय विलक्षण आहे. त्यांना संन्यासाची परवानगी देताना आईनं अट घातली की माझ्या मृत्यूसमयी तू माझ्याजवळ हवा आहेस. त्याप्रमाणे आईचा मृत्यूप्रसंग त्यांनी अंतर्ज्ञानाने जाणला. आणि त्यासमयी ते लांबचा प्रवास करून पोचले. तीच्या देहांतानंतर अंत्यविधी करण्यासाठी कर्मठ ब्राह्मण आईच्या देहाला शंकराचार्यांना हात लावू देईनात. यांनी सन्यास घेतला त्यामुळे आता ते धर्मदृष्ट्या आईचा मुलगा नाहीत. सर्वांना धर्म शिकविणार्‍या तत्त्वज्ञ शंकराचार्यांनी कर्मठ ब्राह्मणांचे ऐकले नाही. आईचा अंत्यविधी आपणच करणार असे आग्रहाने प्रतिपादले. इतरांनी अंत्यविधीवर बहिष्कार टाकला. तरी शंकराचार्य डगमगले नाहीत. त्यांनी कुर्‍हाडीने आईच्या देहाचे तुकडे करून पोत्यात भरले. आणि ते पाठकुळी घेवून नदीकाठी सरणावर ठेवले. त्यांचा विधीवत अंत्यसंस्कार केला. 
आईवर लिहीताना अजून एक गोष्ट लेखकांना खुणावत असते आणि ते म्हणजे आपले बालपण. आई म्हणजे नुसती आई नसून तिच्या आठवणींसोबत आपले बालपणही घट्ट बिलगलेले असते. बर्‍याचदा तर असे होते की आई, लहानपणीचे घर, घरातली माणसे, आपण राहतो ती गल्ली हे सारेच आईत एकजीव होऊन जाते. जॉं निस्सार अख्तर सारख्या प्रतिभावंत बापाच्या पोटी जन्मलेले जावेद अख्तर यांचा वडिलांवर कायम राग होता. आई गेल्यावर ते वडिलांशी भांडून घराबाहरे पडले. याच जावेद यांना लहानपण आठवते ते आईच्या आठवणींना लगटूनच. 

मुझे यकीं है सच कहती थी 
जो भी अम्मी कहती थी
जब मेरे बचपन के दिन थे 
चांद में परियां रहती थी

एक ये दिन जब सारी सडके
रूठी रूठी लगती है
एक वो दिन जब ‘आओ खेले’
सारी गलियॉं कहती थी

एक ये दिन जब लाखों गम
और काल पडा है आंसू का
एक वो दिन जब एक जरा सी
बात पे नदियॉं बहती थीं

आईवर लिहीण्याचा प्रयत्न आजवर खुपजणांनी केला. तरी आई नावाच्या संज्ञेची व्याख्या कुणाला करता आली नाही. आईनं आपल्यासाठी सोसलेल्या असंख्य कळांपैकी एकजरी कळ तीच्यासाठी सोसता आली तर आई नावाच्या संज्ञेची व्याख्याही करता येईल. 

   श्रीकांत उमरीकर, जनशक्ती वाचक चळवळ, औरंगाबाद 9422878575